• Georg Simmel - „Socjologia”

Georg Simmel żył w latach 1858 - 1918. Studiował na Uniwersytecie Berlińskim historię, a później także filozofię. Napisał pracę doktorską dotyczącą pojęcia materii u Kanta. 4 lata przed śmiercią otrzymał nominację profesorską. W swojej pracy koncentrował się na wieloaspektowej i krytycznej analizie problemów, a nie na dostarczaniu gotowych i syntetycznych rozwiązań.

Do historii socjologii przeszedł jako twórca socjologii formalnej.

Idea socjologii:

Według Simmla socjologia jest tylko jednym z możliwych podejść do rzeczywistości.

Ma ona ograniczone zadania i ograniczony przedmiot poznania. Tym przedmiotem poznania jest nieustający proces wzajemnego oddziaływania pomiędzy jednostkami. Stąd pojęcie interakcji stało się centralnym pojęciem w socjologii Simmla.

Społeczeństwo to nie zespół uspołecznionych jednostek, lecz właśnie wzajemne duchowe oddziaływanie jednostek. Simmel nie ogranicza zakresu pojęcia społeczeństwa tylko do trwałych, wzajemnych stosunków, które skrystalizowały się w definiowalne, spójne struktury w rodzaju państwa, rodziny, kościoła. Do społeczeństwa należą także wszystkie mniej ustrukturalizowane formy stosunków. Zdaniem Simmla wszystkie świadome i nieświadome, błahe i znaczące relacje wiążą ludzi nawzajem.

Społeczeństwo ma charakter funkcjonalny, gdyż składają się na niego działania i doznania jednostek, a wiec w tym wypadku należałoby mówić o uspołecznieniu.

Simmel od socjologii formalnej odróżnia:

• socjologię ogólną, czyli socjologiczne badania życia historycznego

Fakty z wszelkich dziedzin można badać nie jako czyny będące efektem działania pojedynczych jednostek, ale jako wytwory podmiotu, którym jest społeczeństwo i jako wyraz ewolucji tego podmiotu.

Socjologią więc są badania, które przy użyciu metod socjologicznych, służą do poznania wydarzeń ujętych jako rezultaty wzajemnego oddziaływania na siebie jednostek, jako etapy ponadindywidualnego życia grupy.

Simmel wyróżnia tu trzy etapy ewolucji historycznej:

• niezróżnicowane jedności wielorakich elementów

- zróżnicowanie i usamodzielnienie tych elementów

- jedność elementów

Tak więc pełny rozwój postępuje od niezróżnicowanej jedności poprzez niezróżnicowaną wielokrotność do zróżnicowanej jedności .

Ludzkie poznanie charakteryzują 3 etapy:

- teologiczny - polega na interpretowaniu zjawisk zachodzących w naturze jako wyraz woli jakiejś istoty nadprzyrodzonej

- metafizyczny - pojawiają się tu prawa wyjaśniające te zjawiska, ale są to prawa o charakterze metafizycznym, spekulatywnym

- pozytywny - czyli obecna, doświadczalna i ścisła nauka

Każda gałąź wiedzy ewoluuje poprzez te wszystkie etapy. Dostrzegając ten schemat dostrzegamy proces rozwoju społecznego. Zadaniem socjologii ogólnej jest odkrywanie pewnych ogólnych i wspólnych praw rządzących społeczeństwem przy uwzględnieniu zachodzących procesów historycznych

- socjologię filozoficzną, czyli badanie epistemologicznych i metafizycznych aspektów socjologii.

Nauka o społeczeństwie graniczy bowiem z dwoma dziedzinami filozoficznymi:

• Teoria poznania - obejmującą warunki, podstawowe pojęcia, założenia badań szczegółowych, będących punktem wyjścia do dalszych badań

• Metafizyką - uzupełnia i wiąże w całość te badania szczegółowe i odnosi je do zagadnień i pojęć, które nie mieszczą się w obrębie doświadczenia i wiedzy bezpośrednio przedmiotowej

Socjologia jest tu więc teorią poznania szczegółowych nauk społecznych poprzez analizę i systematykę założeń podstawowych. Uzależnione jest to w dużym stopniu od różnicy światopoglądów, od indywidualnych ocen.

Socjologia formalna( inaczej socjologia czysta) nie zajmuje się jedynie pojęciem interakcji. Znamienne dla niej jest to, że jej przedmiotem są nie fakty społeczne jako takie, lecz tylko pewna ich strona, którą Simmel określa mianem formy.

Forma jest ogólnym, abstrakcyjnym pojęciem, które obejmowałoby różnorodne, konkretne zjawiska w całym ich historycznym, psychologicznym, czy kulturowym zróżnicowaniu. Zjawiska te są takie same, gdy patrzymy na nie z określonego dystansu( z określonej perspektywy poznawczej)

Powodem takiego rozumowania Simmla jest stwierdzenie, że w społeczeństwie ludzkim można wyróżnić jego:

• treść - wszystko to, co jest podstawą lub okazją do oddziaływania na innych i ulegania ich oddziaływaniu. Są to więc miedzy innymi popędy, pożądanie, cele, skłonności, fizyczna obecność.

Treść jest to tworzywo procesu uspołecznienia, które samo w sobie nie ma charakteru społecznego.

• formę - powstaje ona gdy jednostki kierujące się potrzebami tworzą jedność, która może te potrzeby zaspokoić. Ta jedność opiera się na wzajemnym oddziaływaniu.

Formy są przedmiotem badania socjologii czystej.

W grupach społecznych można wyróżnić identyczne pod względem formalnym sposoby odnoszenia się jednostek względem siebie. Są to:

• stosunki podrzędności i nadrzędności

• rywalizacja

• naśladowanie

• podział pracy

• tworzenie się stronnictw

• reprezentowanie

• konsolidacja wewnętrzna

Te formy mogą być identyczne, mimo że kryje się za nimi odmienna treść. Ale może wystąpić również odwrotna sytuacja - treść może pozostawać bez zmian, zaś formy mogą być różnorodne.

Jako przykład socjologii formalnej Simmel podaje zjawisko towarzyskości.

Towarzyskość jest szczególnym momentem uspołecznienia. Występuje ona wtedy, gdy formy uwalniają się od treści i zyskują własne życie. Atrakcyjność tego zjawiska wynika z samego jego istnienia.. Nawiązanie kontaktów miedzy osobami jest wtedy wartością sama w sobie, a nie jest wynikiem zaistnienia wspólnych celów czy konieczności.

Ponieważ w życiu towarzyskim nie są ważne konkretne motywacje sprzyjające łączeniu się jednostek, duże znaczenie jest przypisane dobrej formie.

Simmel określa towarzyskość jako zabawową formę uspołecznienia.

Cechy charakterystyczne dla towarzyskości:

• Nie ma ona żadnego celu zewnętrznego, żadnej treści, więc najważniejsze są uczestniczące tu osoby

• Nie są pożądane indywidualne różnice osobowości;

jednostka nie powinna manifestować swojej odrębności i niepowtarzalności, lecz powinna tuszować swoją naturę tak by dostosować się do reszty grupy;

zanika więc wszelki indywidualizm

• Duże znaczenie odgrywa tu poczucie taktu, które jest związane z procesem przystosowania w stosunkach z innymi osobami. Wyznacza ono granice indywidualnej spontaniczności oraz manifestowania własnego Ja

• Nie ma tu miejsca na sprawy osobiste;

nie odgrywają tu żadnej roli takie wartości jak: bogactwo, pozycja społeczna, rozgłos, wybitne zdolności i osiągnięcia

• Nietaktem jest zakłócanie stosunków towarzyskich własnym nastrojem, brakiem humoru

• Istotnym warunkiem istnienia prawidłowych stosunków towarzyskich jest zachowanie dyskrecji. Powinna być ona stosowana zarówno w odniesieniu do spraw związanych z grupą, jak i w odniesieniu do własnego Ja

• Każdy powinien zapewnić drugiej osobie maksimum wartości obcowania towarzyskiego , takich jak radość, zadowolenie, odprężenie, które równałoby się maksimum wartości otrzymanych przez daną osobę;

W odniesieniu do Kanta Simmel twierdzi, że popęd towarzyski powinien być w taki sposób zaspokajany by nie przeszkadzać w zaspokajaniu go innym ludziom.

Specjalnym typem zachowania w towarzystwie jest kurtuazja. Związana jest ona z pojawieniem się w grupie jednostek wybitnych, które zakłócają równość, do jakiej dążą jednostki. Kurtuazja przejawia się w tym, że owe wybitne jednostki poprzez swoje postępowanie stawiają się na równi z resztą grupy. Towarzyskość bowiem wymaga oddziaływania na siebie osób równych. To właśnie sprawia, że ludzie by być w towarzystwie, muszą zmodyfikować swoje wewnętrzne i zewnętrzne znaczenie tak, by stać się równi towarzysko.

Według Simmla „ Życie towarzyskie jest grą, w której każdy postępuje tak „jak gdyby” wszyscy byli równi, a zarazem, jak gdyby każdy był szczególnie ceniony przez pozostałych”¹

Wyrażenie „ gra towarzyska” ma tu głębsze, podwójne znaczenie. Gra się w nią bowiem w towarzystwie, ale też za jej pośrednictwem gra się w towarzystwo.

Simmel wskazuje także formę gry wykształconą przez erotykę - jest nią kokieteria.

Sedno kokieterii opiera się na przemiennej zgodzie i odmowie. Poza płaszczyzną znajduje się treść tej formy gry, gdyż najważniejsza jest forma w jakiej się ona urzeczywistnia.

Właściwa dla stosunków towarzyskich kokieteria występuje dopiero wówczas, gdy mężczyzna poddaje się grze stosowanej przez kobietę, gdyż niezbędny jest tu element wzajemnego oddziaływania.

W sytuacji, gdy w kokieterii ważna staje się treść, nie jest to już gra, lecz prywatna sprawa, która przenosi się na płaszczyznę rzeczywistości.

Podobnie staje się w przypadku rozmowy. W realnym życiu ludzie wypowiadają się w celu przekazania pewnej określonej treści. W życiu towarzyskim zaś rozmowa jest sztuką rozmawiania. Staje się ona celem samym w sobie. Formy wzajemnego oddziaływania, które realizują się poprzez rozmowę, polegają na grze stosunków, jakie formy te nawiązują między jednostkami. Gra ta opiera się tylko na formie, treść więc nie może wysuwać się na pierwszy plan. Rozmowa bowiem nie powinna prowadzić do żadnych konkretnych rezultatów.

To wcale jednak nie oznacza, że treść rozmowy w ogóle nie jest istotna, przeciwnie, powinna być ona interesująca.

Rozmowa w życiu towarzyskim jest formą partnerstwa.

Simmel podkreśla, że ważnym elementem prowadzenia rozmowy jest na przykład opowiadanie anegdotek. Jednak to nie powinno eksponować osoby opowiadającej, lecz ma na celu ożywienie nastroju, wzajemne zrozumienie i obudzenie świadomości wspólnoty w kręgu towarzyskim.

Georg Simmel w swoim dziele „ Socjologia” zajmuje się również zagadnieniami dotyczącymi znaczenia liczebności w życiu społecznym. Liczba zespolonych jednostek wywiera duże znaczenie na jednoczenie się i wzajemne oddziaływanie jednostek.

Stwierdza on , że

• Po osiągnięciu pewnej liczebności grupa, aby funkcjonować musi rozwinąć pewne środki, formy i organa, które przedtem nie były niezbędne dla istnienia grupy

• Pewne cechy i typy wzajemnych relacji jakie występują w małym kręgu osób, zanikają wraz ze wzrostem liczebności grupy

Wg Simmla aspekt ilościowy ma dwojakie znaczenie :

1. Negatywne - związane z tym, że pewne formy rozwoju mogą się realizować jedynie poniżej lub powyżej pewnej granicy liczebności

2. Pozytywne - to właśnie ilościowe modyfikacje sprawiają, że możliwe staje się zaistnienie pewnych form rozwoju

• Małe grupy:

• Socjalizm

• Ustrój ten oraz do niego zbliżone są możliwe do wprowadzenia tylko i wyłącznie w małych grupach. Spowodowane jest to tym, że wewnętrzna zasada ustroju socjalistycznego, jaką jest sprawiedliwy podział świadczeń i korzyści, może być realizowana i kontrolowana tylko w małej grupie

• By powiodło się to w dużej grupie niezbędne byłoby zróżnicowanie jednostek, ich funkcji i potrzeb. Dopiero podział pracy może wytworzyć takie zależności i powiązania , które związałyby każdego z każdym

• To specjalizacja jednostek prowadzi do stworzenia jednostki w grupie i wiąże jednostkę z całością, a całość z jednostką

• Sekty religijne

• Ich struktura nie toleruje dużej liczby członków, gdyż podstawą działania jest tu spójność wewnętrzna. Wzrost liczebności sprawiłby zaś naruszenie tej spójności, która jest określana poprzez podkreślenie wyjątkowości grupy, odzwierciedlające się w wyniku wyodrębnienia i przeciwstawienia się szerszej grupie

• Arystokracja

• Już samo pojecie jest możliwe do zastosowania tylko w odniesieniu do znikomej liczebności

• Sprawnie funkcjonuje jako całość, gdy jest przejrzysta dla każdego członka, dlatego niezbędne jest ustalenie kategorycznej granicy liczebności

• Mała grupa aranżuje w swoje działania osobowość członków, narzuca im zdecydowane postawy wobec poszczególnych osób, zdarzeń i innych grup

Duże grupy : masa

• Wykazują mniejszy stopień radykalizmu i zdecydowania w swoich postawach

• W swoim działaniu odwołują się do prostych idei, gdyż tylko właśnie takie proste idee są w stanie poruszyć masy do działania. Są one bowiem wspólne wielu osobom, nawet najbardziej prymitywnym

• Znajduje to odzwierciedlenie w zachowaniu tłumu. Wtedy niezliczone i bardzo zróżnicowane elementy sprawiają, że jednostce trudno rozeznać się w sytuacji

Simnel ukazuje również zależność między wielkością grupy a jej wewnętrzną spójnością :

- radykalizm w małej grupie wynika z bezwarunkowego poddania się jednostki tendencjom reprezentowanym przez grupę.

Dla utrzymania grupy konieczne jest ostre odcięcie się od innych zbliżonych do niej organizacji

- tym trudniej jest zachować bezwzględną spójność grupy, im bardziej różnorodne elementy indywidualne wnosi z sobą wzrost liczebności . Wraz z rosnącą liczbą członków grupy maleje jej wewnętrzna solidarność.

- Należy odróżnić następstwa kompletności od następstw wielkości grupy. W przypadku związków zawodowych niedostatek spójności i jednomyślności spowodowany ilościowym wzrostem grupy, wyrównują i neutralizują

korzyści, jakie daje kompletność

- Wielka grupa zyskuje jedność, wyrażającą się w organach, prawie, ideach, wyłącznie kosztem oderwania ich od jednostki, jej przekonań i potrzeb.

- Stosunki osobiste będące zasadą istnienia małych kręgów, są nie do pogodzenia z dystansem i beznamiętnością obiektywnych norm abstrakcyjnych, bez których nie może istnieć wielka grupa

• Wybitne jednostki w grupie:

- określona liczba osób wybitnych i wpływowych ma inne znaczenie w wielkiej, niż w małej grupie

- wraz ze zmianą liczebności grupy, zmieniać się będzie efektywne znaczenie tych jednostek, nawet przy niezmienionej proporcji

- absolutna wielkość grupy i absolutna liczba jej najbardziej wpływowych jednostek oddziałuje na stosunki wewnątrz grupy niejednakowo, mimo że stosunek liczbowy miedzy nimi pozostaje identyczny

• Liczebność grupy a system normatywny

- formalna różnica zbiorowego zachowania jednostek określona przez liczebność grupy dotyczy także sfery norm i powinności, a przede wszystkim obyczajów i prawa

- istnieje pewne kontinuum, którego skrajne człony stanowią prawo i moralność, a miedzy nimi znajduje się obyczaj

- wszystkie obyczaje mają charakter stanowy lub klasowy. Formy, w jakich się one wyrażają, zachowują swą istotę jedynie w obrębie konkretnych podgrup

- poprzez obyczaje grupa zapewnia sobie odpowiednie zachowanie jednostki w tej sferze, w jakiej nie można opierać się na przymusie i moralności

- obyczaje należą do porządku małych grup, stanowią ogniwo pośrednie między prawem i obyczajem

- naruszenie obyczajów wywołuje reakcję w węższym kręgu tych, którzy zostali tym dotknięci. Naruszenie porządku prawnego wywołuje reakcję całej społeczności

Według Jerzego Szackego Georg Simmel jest jednym z najwyżej cenionych twórców współczesnej socjologii. Wpływ, jaki wywarł on na socjologię, trwa do dzisiaj.

Szacki wyróżnia 4 kręgi oddziaływania Simmla na myśl socjologiczną XX wieku:

- recepcja jego poglądów filozoficznych i metasocjologicznych

- zainteresowanie teoretyków ideą socjologii czystej

- zainteresowanie jego pojedynczymi pomysłami, bez brania pod uwagę całości jego koncepcji

- Simmel jako pierwszy teoretyk nowoczesności

Bibliografia:

1. Georg Simmel, Socjologia,

2. Jerzy Szacki, Historia myśli socjologicznej ,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003

¹ Georg Simmel, Socjologia, str. 62

6

---