DILTHEY

ROZUMIENIE

jest to koncepcja romantyczna, z zacięciem psychologicznym

wg Gadamera cała filozofia jest rozumieniem- hermeneutyką

- metoda nauk humanistycznych polega na rozumie­niu i tłumaczeniu, humanistyka ma mało wspólnego z nauką sensu stricte

- rozumienie w każdym swoim mo­mencie odkrywa pewien świat.

Na gruncie przeżywania i rozumienia samego sie­bie i w stałym ich oddziaływaniu na siebie kształ­tuje się rozumienie innych osób i ich ekspresji ży­ciowych /ekspresje psychicznych przeżyć-obiektywizacje: religia, sztuka, filozofia, moralność itd. -wytwory kultury/

EKSPRESJE ŻYCIA

wy­stępują one w świecie zmysłów, ale są wyrazem świata duchowego, umożliwiają nam zatem jego po­znanie

przez ekspresje życia rozumiem nie tylko wypowiedzi, których zamierzoną treścią jest jakiś sąd lub znaczenie, ale również i te, które i bez tego zamiaru są wyrazem życia duchowego i jako takie czynią je nam zrozumiałym

przeżycia są dla niego najważniejsze

Rodzaj i rezultat rozumienia różny jest w po­szczególnych klasach ekspresji życia:

I. klasa:

pojęcia, sady i większe twory myślowe

ce­chuje je wszystkie odpowiedniość do normy logicz­nej (cechuje je użycie odpowiedniej formy językowej)

ich cechą charakterystyczną jest ich samoistność (są falsyfikowane niezależnie od okoliczności; mogą być zrozumiane bez kontekstu)

w każdym logicznie poprawnym układzie myśl określa rodzaj rozumienia (myśl zawarta w kontekście narzuca konieczność zrozumienia)

rozumienie koncentruje się tu wyłącznie na treści myślowej; ta zaś w każdym układzie jest sobie równa

rozumie­nie jest tu zatem pilniejsze w porównaniu z każdą inną ekspresją życia 9uruchamia się automatycznie)

zarazem jednak nie mówi ono poznającemu nic o stosunku tej ekspresji do ciem­nej głębi i do pełni życia duszy. Nie odsyła do ca­łej osobliwości życia

II. klasa

działania

nie powstaje w zamiarze komunikowania się, ale za­miar ów dany jest w stosunku działania do celu

do natury ekspresji przeżycia należy, że sto­sunek między nią a tym, co duchowe, które w niej się wyraża, może być poddany procesowi rozumie­nia tylko z dużym zastrzeżeniem. Nie można go oce­niać wedle kryterium prawdy lub fałszu, albo autentyczności, Maskowanie, kłamstwo, złudzenie zakłóca­ją tu bowiem stosunek między ekspresją a wyraża­nym pierwiastkiem duchowości /nie za każdym razem obserwując czyjeś zachowanie rozumiem je lub motywy, które do niego popchnęły/

Dochodzi tu jeszcze jedna różnica, decydująca dla owego najwyższego znaczenia, jakie może osiągnąć ekspresja przeżycia w naukach humanistycznych. Wszystko, co w życiu wyrasta, podlega władzy chwi­lowego interesu. Sens tego, co trwale, pada ofiarą przemijania, określa godzinę, w której przemija. Nie­bezpieczeństwo polega na tym, że w walce codzien­nych zainteresowań praktycznych każdy wyraz może budzić lub zmieniać sens z racji zmiany naszego sta­nowiska /zależnie od tego kim jestem, różnie interpretuję cudze zachowania

relatywizm historyczny- dane wydarzenie jest interpretowane i oceniane wg. warunków zewnętrznych, a nie obiektywnie- wszelkie zasady i wartości są sensowne w konkretnym kontekście historycznym; istnieje względność polegająca na uzasadnianiu kontekstem historycznym

ELEMENTARNE FORMY ROZUMIENIA

Rozumienie rodzi .się przede wszystkim z potrzeb życia praktycznego

W tej sferze ludzie skazani są na pozostawanie ze sobą w kontakcie. Muszą dążyć do wzajemnego zrozumienia się. Jeden człowiek musi wiedzieć, czego chce drugi. W ten sposób powstają najpierw elementarne formy rozumienia. Są one jak gdyby literami, których zestawianie umożliwi na­stępnie wyższe formy kontaktu. Taka forma elemen­tarna jest rozumieniem znaczenia pojedynczej ekspre­sji życia

- w naukach przyrodniczych wyjaśnianie to poszukiwanie ogólnie obowiązujących reguł

humaniści dążą do rozumienia- poprzez wspólny punkt odniesienia; chodzi o usytuowanie elementu w całości, ujawnienie sensów, znaczeń, wartości

- przyrodnicy kierują się tylko intelektem, humaniści intelektem i psychiką (emocje, przeżycia, wola)

Wnioskowanie odwołu­je się do stałego i regularnego stosunku między eks­presją a tym, co w niej zostało wyrażone. W każdej bowiem z omawianych klas pojedyncza ekspresja życia poddaje się takiej interpretacji. Szereg liter w połączeniach tworzących słowa, które z kolei stano­wią zdanie, jest formą wyrażenia jakiejś wypowie­dzi. Grymas twarzy jest dla nas znakiem radości lub bólu. Elementarne akty, z których składają się zor­ganizowane działania, jak podnoszenie jakiegoś przed­miotu, opuszczenie młota, ruchy piły przecinającej drewno, są dla nas znakiem istnienia pewnych celów

Podstawowym stosunkiem, na którym polega pro­ces elementarnego rozumienia, jest relacja ekspresji do tego, co w niej zostało wyrażone. Elementarne ro­zumienie nie jest wnioskowaniem o skutku z przyczy­ny

DUCH OBIEKTYWNY I ELEMENTARNE ROZUMIENIE

duch obiektywny u Diltheya- wszystko, co umożliwia skuteczne rozumienie się, wspólny kontekst, cos jakby szeroko rozumiana kultura

przez pojęcie ducha obiektyw­nego rozumiem różnorod­ne formy, w których obiektywizuje się w świecie zmysłów wspólnota zachodząca między indywiduami. W owym obiektywnym duchu przeszłość staje się dla nas trwałą i stałą obecnością. Jego sfera rozciąga się od stylu życia, form porozumienia się aż po zespól celów, jakie wytwarza sobie społeczeństwo: obyczajo­wość, prawo, państwo, religię, sztukę, naukę i filo­zofię

ekspresje nie są rozumiane w kategoriach dobra i zła, ale w kategoriach autentyczne- nieautentyczne

Każdy wysa­dzony drzewami plac, każdy pokój, w którym usta­wiono sprzęty, jest dla nas zrozumiały od najmłod­szych lat, bowiem przeznaczenie każdego przedmio­tu określiła ludzka celowa działalność, porządkująca, wartościująca i zarazem wszystkim wspólna

Przyjęta w danym kręgu kulturowym konwencja obyczajowa sprawia, że ukło­ny i pozdrowienia odpowiednio różnicowane mogą oznaczać określony stosunek duchowy do innych osób

Rzemiosło w różnych krajach stworzyło określone zasady postępowania i instrumenty dla realizacji określonych celów; kiedy rzemieślnik używa miota lub piły, z wyglądu tych narzędzi możemy odgadnąć jego zamiar

Teraz staje się jasne, dla­czego wspólnota jest obecna w procesie rozumienia poszczególnych ekspresji i dlaczego bez świadomie i konsekwentnie prowadzonego badania stosunku między ekspresją i wyrażaną treścią obydwa człony sta­piają się w procesie rozumienia w jedność

Za pośrednictwem wspólnoty orzeka się o ekspresji życia, że jest ona wyrażeniem tego, co duchowe

WYŻSZE FORMY ROZUMIENIA

Elementarna forma rozumienia zakłada możliwość przejścia ku formie wyższej. Im większy staje się wewnętrzny dystans między daną ekspresją życia a jej rozumieniem, tym częściej rodzi się niepewność

Pierwsze przejście ku formie wyższej wynika stąd, że punktem wyjścia procesu rozumienia jest normalny związek między ekspresją życia a wyrażającym, się w nim pierwiast­kiem duchowym. Kiedy rozumienie napotyka wewnętrzne trudności lub sprzeczne jest z dotychczaso­wą wiedzą, wówczas poznający wystawiony jest na próbę

w niemałej liczbie wypadków musimy liczyć się ze świadomym zamiarem wprowadzenia nas w błąd. Wyraz twarzy, głosu i słowa mogą pozostawać w sprzeczności z duchowym wnętrzem człowieka. Z różnych względów należy za­tem wziąć pod u wagę inne ekspresje życiowe lub nawet cały układ życia, by ostatecznie rozproszyć wątpliwości

Przedmiotem rozumienia jest zawsze to, co jedno­stkowe

to, co jednostkowe, interesuje nas nic tylko jako przykład wartości ogólnoludzkich, ale jako in­dywidualna całość

duch obiektywny i siła indywiduum pospo­łu określają świat duchowy. Historia polega na zro­zumieniu ich obojga

My rozumiemy i indywidua dzięki wzajemnemu pokrewieństwu, dzięki występującej w nich wspólnocie

WNIKANIE, NAŚLADOWANIE, PRZEŻYWANIE ODTWÓRCZE

Następstwo scen dramatu umożliwia naśladowcze przeżywanie fragmentów z życia występujących osób. Narracja powieściopisarza lub historyka, która tropi tok wy­darzeń, wywołuje u nas również owo przeżycie. Su­kces przeżywania odtwórczego polega na tym, że tak uzupełnia ono części jakiegoś przebiegu, iż wydaje się nam, że mamy przed sobą pewną ciągłość.

Czym więc jest to przeżywanie odtwórcze? Intere­suje nas tu ono tylko ze względu na swe rezultaty: nie chodzi o wyjaśnienie psychologiczne. Nie badamy również tego pojęcia ze względu na jego stosunek do współodczuwania i wczuwania się, choć związek ten nie jest bez znaczenia, bowiem zdolność współodczu­wania wzmacnia energię przeżycia odtwórczego. Dla nas istotne jest znaczenie, jakie ma to przeżywanie dla naszych zdolności asymilowania świata ducho­wego.

Polega ono na dwu momentach. Każde żywe przeniesienie we współczesność jakiegoś środowiska i jego zewnętrznej sytuacji pobudza nas do przeżywa­nia naśladowczego, Fantazja natomiast może wzmoc­nić presję zawartych w naszym własnym układzie życiowym zachowań, sil, uczuć, dążeń, idei albo je złagodzić i w ten sposób naśladować obce życie psy­chiczne

U każdego ukształtowanie jego istoty określa dalszy rozwój. Krótko mówiąc, każdy człowiek doświadcza stale, je­żeli tylko może ogarnąć swą sytuację lub formę uzyskanego przez siebie układu życia, że krąg jego nowych perspektyw wobec życia i wewnętrznych przemian własnej egzystencji jest ograniczony. Ro­zumienie otwiera teraz szeroki obszar możliwości, które nie są zawarte w determinancie jego życia rze­czywistego. Możliwość przeżywania stanów religij­nych w mojej własnej egzystencji jest dziś bardzo ograniczona, tak dla mnie, jak i dla większości współczesnych ludzi. Kiedy jednakże przeglądam li­sty i pisma Lutra, sprawozdania jego współczesnych, świadectwa dysput religijnych i soborów itd., do­świadczam przeżycia religijnego, w którym chodzi o śmierć lub o życie, przeżycia, które cechuje tak wiel­ka erupcyjna siła, tak nieskończenie napięta energia, że dla dzisiejszego człowieka jest ono niemożliwe. Ale mogę je przeżywać od twórczo. Przenoszę się w tamtą sytuację: wszystko w niej skłania ku tak nie­zwykłemu rozwojowi uczuć religijnych.

1

---