Prof. Adam Ziółkowski - Imperium Hetyckie
Azja Mniejsza była elementem kręgu cywilizacji Bliskiego Wschodu. Dość wcześnie pojawił się tu fenomen miejski - Troja była olbrzymim miastem już w 3000 BC., a pod koniec III tysiąclecia założony został Milet. Nie była to kraina w której cały teren nadawał się co ucywilizowania, czyli zagospodarowania rolniczego i zakładania miast - Azja Mniejsza przypomina raczej ciasto pełne rodzynków, których dzisiejsi archeolodzy muszą szukać.
Z 1400 BC pochodzi tekst napisany w Nippur [data spisania oryginału pozostaje nieznana] w którym Naramsin twierdzi, że doszedł do Góry Srebrnej [Brama Kirgijska] - prawdopodobnie przekroczył Taurus. Po tym następuje 400 lat przerwy dziejowej. Następnie w Kanesz [na pd. od Cezarei Kapadockiej] odnaleziono korespondencję kupców asyryjskich z ich żonami mieszkającymi w Assur. Dotyczy ona gł. kwestii rodzinnych, jak narodziny dzieci, śluby, pogrzeby, spłacanie długów, ale poza tym zawiera niejako wplecione uwagi o polityce oraz dużą ilość toponimów. Kanesz było główną faktorią asyryjską, które podlegały podfaktorie mające pod sobą lokalne przedstawicielstwa zarządzane przez ludzi miejscowych. Z nazw faktorii umiejscowić możemy Hattusas [po raz pierwszy pojawia się wtedy w źródłach] oraz Zalpę [u ujścia Halis do Morza Czarnego].
Faktoria w Kanesz istniała w latach 1880-1800 po czym została zniszczona, następnie założono faktorię podległą Szamszijadadowi [1750-1715]
W ruinach pałacu w Kanesz znaleziono włócznię, mogącą też być sztyletem - broń ta nosi inskrypcję z imieniem Anittasa. W archiwum królewskim w Hattusas zachował się w trzech kopiach tekst o czynach [res gestai] Anittasa. Jego ojciec Pitanas zdobył Kanesz, Anittas zaś jeszcze za jego życia został „królem królów”. Anittas następnie zdobył Hattusas, które zniszczył a na ruinach posiał chwasty, co było formą przekleństwa. Poza tym zdobył wszystkie znane nam ze źródeł toponimy w Azji Mniejszej.
Nazwa Hattusas nie jest indoeuropejska. Hetyci, w przeciwieństwie do Egipcjan, znających jedynie język ojczysty, byli poliglotami, na terenie ich państwa używano czterech języków.
Język nesyjski, czyli tradycyjny hetycki, zapisywano przy użyciu klinów mezopotamskich dostosowanych do potrzeb języka indoeuropejskiego. Używany był przez biurokrację konsekwentnie aż do końca istnienia państwa, gł. na obszarach środkowego i górnego biegu rzeki Halis.
Poza tym używany był język luwijski, który zdominował późne imperium hetyckie. Pisany był za pomocą „hieroglifów”, lepiej nadających się do rycia inskrypcji w kamieniu. Był również zapisywany przy użyciu drewnianych tabliczek, niekiedy powlekanych woskiem, które nie miały szans dotrwać do naszych czasów. Źródła poświadczają istnienie „domów gliny” i „domów drewna”, oznaczających zakłady pracy skrybów poszczególnych specjalności. „Domów drewna” było trzy razy więcej w IX wieku, co świadczy o przechodzeniu administracji na język luwijski. Zastosowanie tego języka sięga na południe i zachód aż w okolice Troi.
Innym językiem jest język para - stosowany na zachód od doliny Halis [Paflagonia]. Ma on wyraźne cechy indoeuropejskie, istnieje teza, że posługiwali się nim językowi przodkowie Lydów. Teza ta ma jednak kruche podstawy, opiera się na zasadzie eliminacji innych możliwości [nie Luwici i nie Hetyci, no to kto?].
Mową nieindoeuropejską był język Hatti, ograniczony do rytuałów religijnych i tytulatury władców, o postaci zbliżonej do huryckiego z drugiej strony Eufratu.
Indoeuropeizacja Azji Mniejszej musiała nastąpić najpóźniej w III tys. p.n.e. gdyż już w II tys. występują teksty z Kanesz dające długie serie toponimów i imion indoeuropejskich.
Po zniszczeniu archiwum w Kanesz zapada cisza i nagle mieszkańcy tego terenu mówią własnym językiem. Co ciekawe, mówią z Hattusas, odbudowanego po zniszczeniach. Jacyś nesyjczycy opanowali te obszary i stworzyli kancelarię przystosowawszy pismo klinowe do swego języka. Archiwum z Hattusas zawiera teksty religijne i historyczne, w przeważającej większości z ostatnich 200 lat istnienia państwa. Pismo przechodziło trzy fazy rozwoju, królestwo zaś tylko dwie, wbrew starszym badaczom, przypisującym każdej fazie rozwoju pisma oddzielne stadium dziejów królestwa.
Miłym zwyczajem Hetytów było przepisywanie starych tekstów celem uchronienia ich od zapomnienia. Res gestai Anittasa zostało spisane, a następnie wiernie skopiowane - rzecz dziejąca się w XVIII wieku jest dokładnie oddana w tekście z wieku XIII. Skrybowie pisząc wstawiali glosy dla innych skrybów, którzy mieli przepisać ów tekst w przyszłości. Miało to na celu ułatwienie zrozumienia tekstu pomimo zmian języka. Glosy są sui generis instrukcjami dla następnego kopisty, mają różną objętość, mogą dotyczyć kwestii merytorycznych lub edytorskich [„tego nie przepisuj...”]. Znamienne, że elita kraju Hetytów, z władcą na czele była niepiśmienna [odwrotnie niż np. w Egipcie]
Aktem założycielskim właściwego imperium hetyckiego jest przeniesienie stolicy przez „człowieka z Kuszary” - w ramach podboju założył on stolicę w Hattusas i zmienił imię na Hattusilis, kraj nazywając Hatti. Pomiędzy poprzednią cywilizacją a panowaniem Hattusilisa jest dziura 100 lat, język powstającego państwa też jest inny, Hattusilis wchodzi w czyjeś buty, ale nie wiadomo w czyje. Powstaje pytanie, czym było Hatti przed zdobyciem przez Anittasa? Dlaczego stolicą nie zostało Kanesz czy Puruszhanda? Gdy Hattusilis przeniósł stolicę do Hattusas, już był panem imperium. Dzieliło się ono na Górny Kraj [łuk rzeki Halis] oraz Dolny [reszta Kapadokii od Tauru po Lykaonię a czasem tylko do słonych jezior]. „To co było” przedtem obejmowało góry i doliny, powstanie państwa Hatti jest efektem zjednoczenia całej wyżyny Anatolijskiej.
Druga wersja zakłada że kraj Hatti istniał obok kraju górnego [G. Pontyjskie] i dolnego [Lykaonia].
Co Hetycie wiedzieli o swoich przodkach? Istniała niewątpliwie tradycja dynastyczna, przodkiem Hattusilisa był niejaki Tabarnas vel Labarnas, pewnie król Kuszary [gdziekolwiek byśmy ją lokalizowali]. Samo imię znaczy tyle co „król”. Zachowała się pieczęć Labarnasa, po nim panował nieznany z imienia władca a następny labarnas nazwał się Hattusilis. Hetytami władały dwie dynastie. Pierwsza panowała od Labarnasa [1650] do poł. XV w. [ok. 1450] w dobie Starego Państwa Hetyckiego. Potem władzę przejęła dynastia luwijska [1450-1184/6] rozpoczynająca się od Arnuwandasa [imię od gór w Kylikii]. Dynastia ta na stałe przezwyciężyła podział na miasta-państwa, stworzyła nazwę Hatti, co w połączeniu z silną ideologią solidarności rodziny panującej i wewnętrznej elity sprawiło, że od 1650 aż do 1180 BC nie słyszymy o tendencjach odśrodkowych w kraju Hatti. Pomimo rozlicznych walk nie występuje partykularyzm, pomimo olbrzymich możliwości - kotlina anatolijska podzielona jest na doliny, całkowicie izolowane po wiosennych roztopach. Wszelkie walki toczyły się zawsze o najwyższą stawkę - całe państwo a nie jego część. Położenie m. Hattusas było fatalne, kto mógł uciekał stamtąd...i zaraz wracał. Pomimo problemów z aprowizacją [podobnych jak w Rzymie] i innych uciążliwości miasta siła religijna oraz ideologia spoiła mieszkańców kraju wyjątkowo trwale.
Telepinus [XVI w.] ustalił nowe zasady dziedziczenia i przytoczył historię zawierającą rekordową liczbą buntów, królobójstw, uzurpacji itp. Te krwawe historie są wręcz obsesyjnie powtarzane w tekstach [„mój ojciec wraz z twoim ojcem pozbawili tronu prawowitego władcę i osadzili mnie, więc ty nie zrób ze mną tego co nasi ojcowie z owym królem”]. władcy podkreślają te fakty, bo widzą w nich główną słabość państwa. Walki o władzę powodowały wojny domowe i niepotrzebne marnowanie krwi żołnierskiej w bratobójczych walkach. Poskromienie tych konfliktów powodowało właściwe ukierunkowanie siły militarnej i gwałtowny wzrost potęgi państwa, owocujący z reguły ekspansją. Takie erupcje zdarzały się co jakiś czas w latach 1350-1650. Za panowania Supilujlumy Hetyci osiągnęli status potęgi. W cywilizowanym świecie liczyli się tylko Hetyci i Egipt, dopiero później powstanie imperium Asyrii.
Anittas w tekstach występuje jako wielki zdobywca dawnych czasów. Hattusilis I chwali się, że posiada Pala i Luwija o problematycznej identyfikacji- na pewno leżą gdzieś na zachód, od Eufratu do Hermosu.
Potencjał Azji Mniejszej jest ogromny. Obok terenów pustynnych występują obszary gęsto zaludnione, szlaki handlowe oraz surowce mineralne. Stanowiło to podstawę potęgi imperium bizantyjskiego a następnie ottomańskiego. Poza zasięgiem państwa hetyckiego pozostał kraj Lukka oraz wybrzeże, Gordion zaś było jednym z ostatnich hetyckich miast na rubieżach państwa.
Jeszcze przyjemniejszym zwyczajem Hetytów było przyznawanie się do własnych błędów i porażek. Więcej, dotrzymywali traktatów, czego nie robili ani Asyryjczycy, ani Egipcjanie ani tym bardziej Rzymianie. Można powiedzieć, że Hetyci byli niewolnikami swych skrupułów religijnych. Ciągle dokonywali retrospekcji, swoistej autospowiedzi, niby przed bogami, którzy mieli ich stale kontrolować. Gdy podczas prowadzenia wojny wybuchła zaraza, władca dokonał „rachunku sumienia”, czyli szczegółowego przeglądu dotychczasowej działalności i znalazł przyczynę epidemii - była nią jakaś zaniedbana ofiara, którą oczywiście natychmiast złożono.
Nieraz w dziejach państwa tracono okazję na podbój gdy król musiał przybyć z frontu do Hatti ponieważ tylko on mógł przewodniczyć jakiejś ceremonii. Król i jego żona musieli co kilka lat dokonać procesji po wszystkich sanktuariach - stali się najwyższymi kapłanami bóstw miejscowych, a ich wizyty i uroczystości przeprowadzane na najwyższym poziomie były gwarancją wierności poddanych. W przeciwieństwie do Egiptu władcy mieli świadomość przepaści, oddzielających siebie samych oraz ogół ludzi od bogów.
Po przekroczeniu Taurusu Hetyci wkraczają na cudze tereny. Zaledwie 100 lat temu nauczyli się pisać po akadyjsku gdy w 1531 Mursilis przeszedł Eufrat, zdobył Aleppo oraz Babilon, mszcząc klęskę dziadka, który prawdopodobnie zginął na tych terenach. Następnie został zamordowany przez swego szwagra Hantilisa I, podobnie jak sam wyeliminował swego poprzednika. Hantilis następnie walczył z ludem Hurri [przez inne państwa zwanym Mittani]. Hetyci ponosili klęski, gdyż Mittani uzbrojeni byli w rydwany.
Ok. 1500 pojawił się lud Kaska, który zajął Góry Pontyjskie oraz Zalpę, więcej, osiedlił się u bram Hattusas. Przez 250 lat byli ustawicznym zagrożeniem, niwecząc wszelkie wyprawy poza granice państwa - Hetyci wyprawiwszy się do Syrii czy na wybrzeże Morza Egejskiego rychło musieli wracać gdy nomadzcy kacykowie zagrażali miastu. Kaskowie nie mieli cywilizacji miejskiej, byli więc bardzo trudni do zwalczenia. Starano się ich „zmiekczyć” po przez cywilizowanie, koniec problemu nastał dopiero, gdy władcy hetyccy zaczęli z nimi paktować.
Imię Mursilis będzie imieniem dynastycznym, które przetrwa zmianę dynastii i jej luwizację [IX\VIII w.]. Znany z mitologii greckiej Myrsilos był woźnicą mitycznego Pelopsa, prawdopodobnie Hetyty z Azji Mniejszej, jeżdżącego rydwanem.
inna nazwa - Nesia - stąd nazwa języka
technologia produkcji była bardzo podobna - tulejkowy chwyt sztyletu równie dobrze mógł być obsadą grotu
w XIX w. nazwano tak znaki pisma luwijskiego ze względu na ich podobieństwo, złudne zresztą, do znaków egipskich
Por. opis bitwy pod Kadesz - faraon zawiódł jako dowódca więc szczegółowo opisał jak wycinał wrogów w pień.
ci potrafili łamać traktat formalnie go dotrzymując
3