1. Początki i rozwój kaznodziejstwa w Europie Zachodniej

1. Nauczanie religijne prowadzone przez apostołów i pierwszych biskupów doprowadziło do ukształtowania się homilii, tj. swobodnego, luźnego objaśnienia wybranego fragmentu Pisma św. Spopularyzowali ją Ojcowie Kościoła - ich nauki układano w zbiory zwane homiliarzami, służące zarówno nauce duchownych, jak i pouczaniu prostego ludu. Na podst. Nauk Augustyna, Hieronima oraz papieży: Leona i Grzegorza homiliarze układali m.in.: Będą Venerabilis, Paweł Diakon, Hraban Maur. Nadana przez pisarzy karolińskich forma homilii patrystycznej zdominowała kaznodziejstwo Zachodu co najmniej do końca XI w.

2. Zalecenia dotyczące treści nauczania religijnego zawarte zostały m.in. w Admonitio generalis (Ogólnym napomnieniu) z 787 r.: nauczanie credo, przestrzeganie przed grzechem, kreślenie obrazu dobrego chrześcijanina.

2. Kaznodziejstwo po reformach Grzegorza Wielkiego (XII w.)

1. Powstanie sermo - formy uczonego kazania ułożonego zgodnie z zasadami ars praedicandi, zakorzenionego częściowo w retoryce starożytnej.

2. Podręczniki techniki kaznodziejskiej tego okresu to m.in.: Quo ordine sermo fieri debeat (W jakim porządku winno być ułożone kazanie) Gilberta de Nogent, Verbum abbreviatum (Krótki wykład) Piotra Cantora, Summa de arte praedicandi (Summa o sztuce kaznodziejskiej) Alana de Lille.

3. Okres pełnego rozwoju kaznodziejstwa (XIII w. - 1215 sobór laterański)

1. Powstanie kazania „popularnego”, przyswajalnego dla wszystkich. Tej odmiany predykacji podjęły się właśnie powstałe zakony żebracze: dominikanie (Ordo Praedicatorum, 1220) oraz minoryci (Fratres minores, 1223), zwani z czasem franciszkanami, a także duchowieństwo w parafiach.

2. W związku z powyższym - konieczność powstania ars praedicandi nowego typu - m.in. De eruditione praedicatorum (O wykształceniu kaznodziejów) Humberta de Romans - autor głosił, iż głównymi tematami kazań jest to wszystko, co pomaga otrząsnąć się z grzechów i uzyskać stan łaski błogosławionej.

3. Uformowanie się zbiorów kazań łacińskich, głoszonych jednak w językach narodowych. Wyróżniamy tu dwa typy: sermones de tempore (obejmujące kazania na wszystkie niedziele roku kościelnego) oraz sermones de sanctis lub de festis (zawierające kazania na uroczystości związane z dniami świętych)

4. Równocześnie powstają też inne rodzaje zbiorów: sermones de communi (np. na wizytację klasztoru, poświęcenie ołtarza) lub sermones ad varios statos (kierowane do konkretnych grup społecznych i środowiskowych)

4. Zarys zawartości podręczników kaznodziejskich

1. Kaznodzieja winien odznaczać się świętością (sanctitas) i posiadać wiedzę (doctrina) - zarówno teologiczną, jak i związaną z układaniem kazań.

2. Budowa kazania:

- exordium: thema (temat - wprowadzenie w treść przez cytat z Ewangelii), prothema (protemat - rozwinięcie myśli tematu) oraz oratio (zbiorowa modlitwa)

- właściwa część wykładu podzielona była (divisio) na trzy elementy

- dilatatio - dalsze rozwinięcie, tu można było posłużyć się exemplami lub odwołać się do autorytetów

- untio - zakończenie, podsumowanie wywodu (często - przy użyciu cytatu z Pisma św.), zakończone clausio - formułą końcową z sakramentalnym „Amen”

3. Rodzaje kazań:

- homilia - oparta na tradycji patrystycznej, używana głównie przy nauczaniu ludu

- kazanie tekstowe - oparte na analizie tematu

- kazanie tematowe - przedstawione powyżej

- postylla (łac. Post illa verba - „po tych słowach”) - analiza przytoczonych słów Pisma św. wraz z egzegezą opartą na teorii czterech sensów

E. Najwybitniejsi kaznodzieje

1. XII w.: św. Bernard z Clairvaux, Piotr Lombard, Piotr Comestor, Piotr Cantor, Maurycy de Sully, Piotr de Blois

2. XIII w.: Jakub de Vitry, Stefan de Bourbon, Humbert de Romans, św. Bonawentura, Marcin Pollak

3. XIV w.: Robert Holcot, Jan Bromyard, Jan Herolt

5. Kaznodziejstwo w Polsce

1. Początki wpływów tendencji zachodnich na polskie kaznodziejstwo - sobór laterański, 1215, choć kazania były w Polsce głoszone już wcześniej

2. Inwentarz księgozbioru bp-a Iwona Odrowąża z 1217 r.: m.in. Speculum Ecclesiae (Zwierciadło Kościoła), Sermones magistra Petri (Kazania mistrza Piotra)

3. Obowiązek pracy katechizacyjnej wiązał się m.in. z tzw. Przymusem parafialnym - wierni byli zobligowani do spełniania w danym kościele wszystkich praktyk religijnych.

4. Już w 1226 r. mówi się o polskich kazaniach w języku narodowym - ich głosicielem jest Wincenty z Kielczy. Informacje o kazaniach franciszkańskich w języku polskim pochodzą zaś z drugiej połowy XIII w.

5. Oprócz zakonów żebraczych kaznodziejstwem zajmowali się m.in. bożogrobcy z Miechowa (XIV w.)

6. Rozkwit kaznodziejstwa - dopiero w XV w.

6. Zabytki polskiego kaznodziejstwa

1. Sermones de tempore et de sanctis … cum promptuario exemplorum Marcina Pollaka

2. Sermones te tempore et de senctis Peregryna z Opola - zawierające obfitość exemplów

3. Postylla magna Macieja z Legnicy - powstała ok. roku 1400 w Pradze

4. Sermones super „Gloria In excelsis” Stanisława ze Skarbimierza - powstałe ok. 1390 r. w Pradze

7. Kazania tzw. świętokrzyskie

1. Kazania de sanctis - pięć urywków, jedno w całości (na dzień św. Katarzyny)

2. Ocalałe fragmenty pochodzą z pergaminowej kopii wykonanej ok. poł. XIV w.

3. Używana nazwa wynika z notki proweniencyjnej benedyktyńskiego konwentu Św. Krzyża na Łysej Górze na samym kodeksie.

4. Kazanie na dzień św. Katarzyny:

- początek: łacińska wersja cytatu z Pieśni nad Pieśniami (PnP 2,10) - słowa „mądrego Salomona” autor uważa za figurę wołania Chrystusa do św. Katarzyny.

- objaśnienie wtórnego sensu wezwań: wstań! Jest namową do porzucenia stanu grzechu, pośpiej się! - zachęta do przedłożenia nad doczesne wartości duchowych, „ponęcenie”, I pojdzi! - zachęta do osiągnięcia królestwa niebieskiego

- charakterystyka adresatów Bożych wezwań. Słowa Jezusa kierowane są do czterech rodzajów grzeszników: siedzących (leniwi do czynienia dobra) leżących (mających umiłowanie w złu), śpiących (zapiekłych w grzechu) i umarłych (rozpaczających w miłości Bożej)

- personifikację pierwszej grupy stanowi ślepiec (Łk, 18, 35), któremu przeciwstawiona zostaje św. Katarzyna

- personifikacja drugiej grupy to paralityk (Łk, 5, 18)

- personifikacja śpiących - więzień

- zakończenie: ponowienie trzech Bożych wezwań kierowanych do grzeszników

- rozkład materii teologiczno moralnej zasadza się na kombinacji struktur trójkowych (podobnie: Kazanie na dzień Bożego Narodzenia) i czwórkowych (podobnie: Kazanie na święto Trzech Króli)

5. Słownictwo przesycone dużą liczbą rzeczowników abstrakcyjnych (np.: czakanie, modlenie, lichota, miłość, przyjaźń, bostwo), jednocześnie - ograniczenie elementu narracyjno-obrazowego.

6. Rygoryzm kompozycyjny, swobodne operowanie wiedzą wyniesioną ze studium ars dictandi, unikanie powtórzeń przez wprowadzenie wyrazów bliskoznacznych,

8. Kaznodziejstwo polskie późnego średniowiecza

1. Kazania gnieźnieńskie - 10 polskich homilii z pocz. XV w., krótko po 1409 r. (nazwa pochodzi od miejsca przechowywania łacińskiego kodeksu, do którego kazania te zostały wpisane). Autor - być może Łukasz z Wielkiego Koźmina. Określane jako kazania ludowe. Divisio podporządkowane jest rygorom liczbowym (schemat trójkowy), bogactwo materiału narracyjnego, także - odwołującego się do symboliki zwierzęcej (m.in. trojaka symbolika węża p mądrość, przemiana i odrodzenie, nieuchronna śmierć w - kazaniu na dzień św. Bartłomieja).

Tematyka:

- pierwsze i drugie - o Bożym Narodzeniu (drugie - przekład z Peregryna z Opola)

- trzecie - o św. Janie Chrzcicielu

- czwarte - o św. Marii Magdalenie

- piąte - o św. Wawrzyńcu

- szóste - o św. Bartłomieju

- siódme i ósme - znów o Bożym Narodzeniu (siódme - zaczerpnięte ze zbioru Hieronima z Pragi pt. Exemplar salutis )

- dziewiąte i dziesiąte - o św. Janie Ewangeliście (dziesiąte - przekład z Peregryna z Opola)

2. Kazanie na dzień wszystkich świętych - poł. XV w., powstałe ok. 1430 r., mające za temat wersety z Ewangelii św. Mateusza (Mt 5,1-12)

3. Kazania augustiańskie - XV/XVI w. - dwie polskojęzyczne homilie o treści moralizującej

4. Kazania o Maryi Pannie Czystej Jana z Szamotuł zw. Paterkiem (Kazania Paterka) - skopiowane w latach 1523-1525 z nieco wcześniejszego pierwowzoru. Paterkowi oprócz kazania I przypisuje się też autorstwo kazań: II (zapewne - niesłusznie) i III, choć to ostatnie jest być może dwoma osobnymi kazaniami.

---