Poezja narracyjna polskiego średniowiecza. Satyra średniowieczna.
Proza narracyjna - na jednym z wykładów prof. Borowski uznał, iż jest to termin zastępczy w stosunku do epiki średniowiecza (epika średniowieczna: vide skrypt Agnieszki Kiełb).
Satyra średniowieczna -
Satyra - gatunek literacki wywodzący się ze starożytności, ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska, osoby, obyczaje, stosunki społeczne, prezentuje świat poprzez komiczne wyolbrzymienie, ale nie proponuje żadnych rozwiązań pozytywnych. Cechą charakterystyczną satyry jest karykaturalne ukazanie postaci. Istotą satyry jest krytyczna postawa autora wobec rzeczywistości, ukazywanie jej w krzywym zwierciadle.
„Satyra na chytrych kmieciów” (powstała ok. 1483 r.)
Bardziej znana jako „Satyra na leniwych chłopów ([Chytrze bydlą z pany kmiecie])
- Utwór nie ma tytułu w oryginale, ten został nadany przez wydawców (J. Szujski, W. Nehring).
- Satyra zawiera taką typową charakterystykę chłopów, autorem był zapewne szlachcic znajdujący się wyżej od chłopa w średniowiecznej hierarchii społecznej.
- Bohaterem utworu jest kmieć. Słowo to pochodzi od łacińskiego comes. Nazywano tak bogatych mieszkańców wsi. (chłop - obraźliwe)
- Wiersz jest odbiciem konfliktu społecznego - kmiecie, który przed powstaniem folwarków zobowiązani byli do odrabiania pańszczyzny kilka razy w roku, teraz musieli pracować 1-2 dni w tygodniu. W ramach „sabotażu” robili to bardzo niedbale. Krytykowany kmieć przychodził do pracy z opóźnieniem ("wynidą pod południe"), robił wiele przerw ("częstokroć odpoczywają"), udawał, że naprawia sprzęt rolniczy ("rzekomo pługi oprawiają"), przestawał dobrze pracować, gdy nie pilnował go pan ("Gdy pan przyjdzie, dobrze orze/ Gdy odydzie, jako gorze"). - Satyra jest polemiką z obiegową opinią o skromnym i prostodusznym chłopie. Autor stara się przekonać czytelnika, że chłopi są „chytrzy”, a ich pracowitość fałszywa.
- SATYRA STANOWA - myślenie o wadach społecznych w kategoriach stanu. - utwór ukształtowany według pewnych zasad retorycznych
- 8-zgłoskowiec, niektóre wersy 9-zgłoskowe, rymy parzyste.- szczegółowy opis pracy chłopa na polu.
- wiersz znany, cieszący się popularnością
„Kolęda się z Alleluja zwadziła” (powstała II połowa XV w.)
- charakter satyryczny i obyczajowy. - utwór należy do gatunku kolęd - nawiązuje do motywów zaczerpniętych z liturgii, nie pełni jednak funkcji liturgicznej. - temat „świecki” - spór alegorycznych postaci Kolędy i Allelui - o to, która z nich jest ważniejsza podczas roku liturgicznego. - utwór reprezentuje też gatunek średniowiecznych sporów. - bogaty, barwny język.
- Satyryczny obraz kolędowania, przedstawienie obyczajów żaków przed Wielkim Postem
- powstała w środowisku zakonnym - benedyktyńskim, wśród żaków.
„Satyra na księży [kapłanie, chcesz polepszyć dusze swej]”- 1414 powstała.- satyryczny obraz zepsucia obyczajów duchowieństwa: nadużycia trunków, sianie zgorszenia, obniżenie prestiżu kapłaństwa.- utwór autorstwa zakonnika.- krótki utwór poetycki: 5 wersów.
„Dworak szkoda” - związany z dworem wielmożów wielkopolskich.
- postał ok. 1495/95.- satyryczny obraz 10 szeroko pojmowanych stanów (kategorie wieku, płci, socjalno-środowiskowe, sytuacja rodzinna).
UTWORY POSIADAJĄCE CECHY SATYRYCZNE, ale zaliczane (i w „Średniowieczu” Michałowskiej i we wstępie do „Średniowiecznej pieśni świeckiej”) do poezji dydaktycznej („Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”) oraz poezji obyczajowej („Wiersz o chlebowym stole” Słoty) „Wiersz o chlebowym stole” - prawdopodobnie pierwszy zachowany utwór o tematyce świeckiej, powstał na początku XV w. , tytuł został dodany później.- autor Słota lub Złota - najprawdopodobniej człowiek mający styczność z dworem, obyczajem rycerskim.
- utwór należy do grupy popularnej w XII wieku na Zachodzie wierszy traktujących o obyczaju biesiadnym, pisanych w różnych językach po łacinie, francusku, angielsku, niemiecku. Na gruncie polskim temat ten został rozwinięty w XIV wieku w traktacie poetyckim Frowina pt. Antigameratus. Trudno powiedzieć czy Słota korzystał bezpośrednio z jakichś wzroków, czy tylko znał ten temat z „autopsji” ;). Wydaje się, że miał pewną znajomość świeckiej poezji dwornej. - Utwór zaczyna i kończy inwokacja do Boga - o natchnienie, a następnie o łaski zapewniające ludziom szczęście na ziemi. W te ramy ujęto: pochwałę biesiadnego stołu, krytykę niewłaściwego zachowania (anty-przykłady <- satyryczne obrazy postaci zachowujących się w sposób prostacki, antybohaterowie nie mający pojęcia o dwornym zachowaniu), wskazówki dla panien biorących udział w uczcie, pochwała dla płci pięknej (kobiecie należy się bowiem szacunek wyjątkowy [feministycznie się zrobiło ;P] co autor tłumaczy macierzyństwem uświęconym przez Matkę Boską, mowa tu o „teologii godności kobiety” cyt. Prof. Borowski) - w utworze pojawia się (rozpowszechniony w zachodniej Europie) motyw dworności wobec dam - kurtuazja (fr. Courtosisie)- wiersz napisany jest stylem dość prostym, ale nie pozbawionym środków służących ekspresji wypowiedzi, nadającym wyrazistość i barwność kreślonym scenom. Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
- Pochodzący z drugiej połowy XV w. satyryczny dialog Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (łaciński tytuł: De Morte prologus).
- Tekst umieszczony został w średniowiecznym kodeksie bezpośrednim sąsiedztwie z abecedariuszem Skarga Umierającego.
- Manuskrypt przechowywany w murach Biblioteki Seminaryjnej w Płocku zaginął podczas II wojny światowej. Zakończenie dialogu zostało zniszczone wcześniej i znamy je tylko dzięki staroruskim przekładom. Autorstwo utworu jest nieznane.
- Wzór dla polskiego utworu stanowił prozatorski pochodzący dialog łaciński Colloquium de morte (Rozmowa o śmierci), tekst ten jest jedną z redakcji znanego powszechnie w Europie Dialogus magistri Polycarpi cum Morte (Dialog mistrza Polikarpa ze śmiercią).
- Średniowieczny dialog inspirowany przez środowisko kościelne utrzymany zostaje w konwencji utworu moralizatorsko-dydaktycznego.
- Dialog rozpoczynają dwie apostrofy, z tego pierwsza o charakterze inwokacji wyraża prośbę skierowaną do Boga, druga do czytelników u
- motyw szkoły śmierci i jej żaków - wszystkich ludzi- Zawołanie to dotyczy wszystkich ludzi, zarazem „starych jaki i młodych” - każdy doświadczy okrutności śmierci, niezależnie od tego, czy żyje w apoteozie momentu rozstania z doczesnością („Wy co jej nizacz nie macie”), czy go lekceważy. Temat satyry jest, więc uniwersalny - dotyczy całego społeczeństwa. - w średniowiecznym piśmiennictwie wyobrażenie śmierci werbalizuje się w postaci różnych form literackich, miedzy innymi w formie tzw. „sporów” (dialogus, altercatio, confictus). Stronami takich dialogów czyniono antagonistyczne wobec siebie - najczęściej spersonifikowane - byty, czy idee.- BohaterowieŚmierć: upersonifikowana, pierwszoplanowa rola, jest postacią przewyższającą psychicznie i fizycznie osobę Mistrza przedstawiona w sposób makabryczny i groteskowy: jawi się jako osoba „przyrodzenia niewieściego”, przybiera więc martwe ciało kobiety, Trudno określić stopień rozkładu żeńskiego ciała, obserwator ciągle jest w stanie rozpoznać płeć, zwraca uwagę na bladość cery i wątłość kościstej postury. Postać ma łysą głowę, twarz pozbawioną warg i nosa, z oczodołów wypływa krew. szczęka zębami. W ręku trzyma kosę. (Wyobrażenie śmierci znane z Rozmowy... jest syntezą obrazów zaczerpniętych z literatury oraz sztuk ikonograficznych.)Mistrz Polikarp: jest to mędrzec, średniowieczny autorytet, filozofia i sztuka (którą on prezentuje) wydają się być bezbronne wobec wyroku śmierci, jednak to właśnie postacie prezentujące te wartości są najbardziej godne spotkania z siłą wyższą. Pod jego adresem padają obraźliwe określenia takie jak „wiła” (błazen), „nieborak”, czy „barzo głupi” - właśnie takim wydaje się on w obliczu Śmierci. Polikarp staje się bohaterem komicznym, Śmierć kpi z niego, ciągle grozi zagładą, ośmiesza.- bardzo ważny motyw: danse macabre - taniec śmierci. Wątek „tańca śmierci”, który dobitnie sugeruje równość wszystkim w świeciepozazmysłowym wyrasta z średniowiecznego pragnienia społecznej sprawiedliwościCel satyry: przypomnienie czytelnikowi: „memento mori” - żyj, więc według zasad wiary, abyś dostąpił zbawienia.