Determinizm technologiczny. Nowe spojrzenie na media

podręcznik: „Nauka o komunikowaniu”

W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych naszego wieku kształtują się dwa podstawowe nurty współczesnej komunikologii: empiryczny i krytyczny, w skład których wchodzą wszystkie najbardziej istotne teorie dotyczące komunikowania Niejako z boku sytuuje się determinizm technologiczny, reprezentowany prze/ Harolda Adamsa Innisa i Marshalla McLuhana, a współcześnie przez Derncka de Kerckhove.

Determinizm technologiczny to jedna z trzech współczesnych szkół z zakresu komunikowania masowego. Jej „kamieniem węgielnym jest teza, że charakter kultury zależy od dominującej technologii przekazywania informacji. Mianem determinizmu technologicznego określa się zatem postawę intelek­tualną, która zawiera w sobie przekonanie, że technologia determinuje ostatecznie organizacje społeczne człowieka i jego perspektywę postrzegania rzeczywi­stości. Teoria ta to zbiór twierdzeń opierających się więc na próbie określenia miejsca i roli środków masowego przekazu w historii człowieka. Poglądy repre­zentowane przez Innisa i McLuhana, mieszczące się w jej ramach, istotnie się od siebie różnią, głównie przez odmienne rozmieszczenie akcentów. McLuhan, będący uczniem i spadkobiercą Innisa, powiela, a także uzupełnia niektóre jego schematy teoretyczne (np. definicję mediów), ale równocześnie dokonuje zwro­tu w postrzeganiu natury mediów i ich relacji względem cywilizacji i kultury. Dla jego poprzednika najważniejsza była historiozofia i zainteresowanie samy­mi formami organizacji ludzkiej oraz następującymi po sobie okresami ich roz­woju. Innis postrzegał media poprzez pryzmat historii, McLuhan natomiast historię kultury poprzez ewolucję mediów. Stąd w periodyzacji epok dziejów ludzkich (o których szczegółowo w dalszej części pracy) pierwszy posługuje się następującymi określeniami: „cywilizacja mezopotamska", „babilońska" czy „amerykańska", drugi zaś wymienia cywilizację typograficzną, mechaniczną i elektroniczną. Cywilizację mechaniczną nazywa także cywilizacją Gutenberga, elektroniczną zaś - Marconiego.

1. Harold Adams Innis - dzieje cywilizacji a media

Harold A. Innis urodził się w 1895 r. w Kanadzie. Studia ukończył i otrzy­mał tytuł doktora na uniwersytecie chicagowskim. Przez wiele lat pracował na uniwersytecie w Toronto jako dyrektor wydziału ekonomii politycznej. Szczyt je­go aktywności naukowej przypadł na początek lat pięćdziesiątych naszego wie­ku, kiedy to wydał dwa najważniejsze swoje dzieła: Empire and Communicalion (1950) oraz The Bias of Communication (1951), w których zawarł wykładnię swojej teorii.

Najistotniejsza jego teza ekonomiczna mówi, że rozdział środków produk­cji i dystrybucja wiedzy dokonywana jest przez klasę rządzącą, posługującą się kolejno pojawiającymi się środkami masowego przekazu. H. Innis analizował przede wszystkim, wpływ i rozwój zjawiska ko­munikowania na przestrzeni wieków. Jego historia jest historią mediów w bila­teralnym oddziaływaniu z cywilizacją. Komunikowanie, w jego teorii, obejmuje wszelkie zasoby materialne i intelektualne, mobilizowane przez cywilizację w wyniku transmisji kulturowej i gromadzenia danych o rzeczywistości. Proces jest rozciągnięty w czasie, a zasoby wykorzystywane są w jego toku w celu prze­kazania zgromadzonej wiedzy przyszłym generacjom. Sam proces komuniko­wania jest podstawowym elementem życia społecznego, który konstytuuje spo­łeczeństwo, zmienia je, ale który zarazem jest ujmowany przez nie w określone ramy kulturowe. Media zaś to owe zasoby, które umożliwiają komunikowanie. To są, według Innisa, obiekty materialne, czasem techniki lub technologie ko­munikowania, a także powiązania wszystkich tych elementów. Są nimi gliniane tabliczki, piórka, papirus, rodzaje pisma, papier, biblioteki itp. Tę definicję me­diów w późniejszym okresie rozszerzył, sprecyzował i spopularyzował McLu­han. Posługując się kryterium dominującego wpływu danego medium w okre­ślonym czasie historycznym, stworzył on typologię sześciu następujących po so­bie epok cywilizacji ludzkiej. Są to:

1.     Cywilizacja Mezopotamii aż do powstania imperium greko-romańskiego
(ok. 3000 do 700 r. p.n.e.).

2.     Epoka imperium greko-romańskiego (od 700 r. p.n.e. do 410 r. n.e.).

3.     Czasy końca imperium do późnego średniowiecza (od 410 r. do X w.).

4.     Od późnego średniowiecza do epoki renesansu (X-XVI w.).

5.     Od reformacji do rewolucji francuskiej (XVI-XIX w.).

6.     Epoka współczesna (XIX i XX w.).

Pomiędzy określonymi epokami i dominującymi wówczas mediami zacho­dzi ścisły związek. Owa więź przejawia się na polu filozofii, prawa, architektu­ry, wiedzy. Korespondujące ze sobą epoki historyczne i dominujące media przed­stawione zostały w poniższej tabeli¹³.

 

Media w epokach historycznych 

Epoki historyczne	Media
3000-700 r. p.n.c.	Tabliczka gliniana, piórko, pismo klinowe
700 r. p.n.c-410 r. n. c.	Papirus, pędzelek, zaostrzona trzcinką, pismo hierogli-ficzne i hieratyczne, alfabet
410 r.-X w.	Pergamin, papier, atrament
X-XV w.	Papier, atrament, pędzelek, druk
XVI-XIX w.	Prasy mechaniczne, papier
XIX-XX w.	Celuloid, radiofonia

Na przykładzie Mezopotamii Innis wskazuje, jak na skutek determinizmu przyrodniczego i wynikającego z niego bardzo ścisłego związku między wzro­stem cywilizacji sumeryjskiej a zasobem naturalnym w postaci gliny wykształ­ciła się określona forma piśmiennictwa. Mediami używanymi wówczas do ko­munikowania były gliniana tabliczka i kawałek ukośnie zaostrzonej trzciny. Owa specyfika zasobów, którymi rozporządzali Sumerowie, zdecydowała o kształcie pisma - trzcinką „wyciskano" w wilgotnej glinie znaki, wyglądające jak rzędy pionowych i poziomych kresek, a następnie tabliczki suszono lub wy­palano. Taki sposób korzystania z dogodności pisma wymagał z kolei od pi­szącego dużego nakładu czasu, staranności i uwagi, a także dużo miejsca, gdzie można by dokumenty tak powstałe przechowywać. Piśmiennictwem mogli za­tem zająć się ludzie dysponujący przede wszystkim wolnym czasem i odpowie­dnim wyszkoleniem. W ten sposób umiejętność pisania i czytania koncentrowa­ła się wokół małej kasty społecznej - kapłanów. Znajomość pisma umożliwiała gromadzenie wiedzy przez pokolenia bez niebezpieczeństwa jej zapomnienia i utraty. Ten rodzaj wiedzy zaś dawał władzę nad czasem i śmiercią, nad rzeczywistością, która manifestowała się w realnym panowaniu ekonomicznym (umie­jętność liczenia), religijnym (np. przewidywanie ruchów planet czy zaćmień Słońca) i politycznym.

W całej historii cywilizacji ludzkiej przeplatają się ze sobą dwa rodzaje porozumiewania się - mowa i pismo. Równowaga między nimi jest zjawiskiem tak pożądanym, jak rzadkim. Z reguły jedno przeważa nad drugim, a decyduje o tym dominujące w danym okresie medium. Rozwój piśmiennictwa może jednak pójść także inną drogą, która prze­chyli szalę dominacji w stronę komunikowania wizualnego. Użytkowanie pis­ma pozwala na łatwe porównanie tego, co było kiedyś, z tym, co dzieje się dziś. Pojawia się zatem element krytyki i zmiany. Podczas gdy cywilizacja Me­zopotamii wydawała się statyczna w czasie, imperium greko-romańskie jawi się jako bardzo dynamiczne. W takiej społeczności budzi się bowiem poczu­cie indywidualizmu i dystansu do własnej kultury i siebie samego, a także wy­nikające z nich zainteresowanie światem materialnym. To zaciekawienie prze­kłada się na potrzebę ekspansji na zewnątrz i transformacji tego świata. No­wy monopol wiedzy przechodzi w ręce władców politycznych, nie religijnych. Taka zmiana pociąga za sobą przeobrażenie samego medium. Pismo klinowe, zbyt trudne i skomplikowane do nauki, zostaje zastąpione pismem alfabetycznym, glina - papirusem, którego składy kontrolowane są przez państwo, a funkcja religijna piśmiennictwa ustępuje miejsca funkcji administracyjnej (teksty praw, rozkazy wojenne). Kultura wytwarza środek przekazu, który tworzy nową kulturę przez transformację starej. Analogiczną formę medium spełniały' także drogi rzymskie, będące przedłużeniem władzy Rzymu oraz dy­fuzji zwyczajów, prawa i języka imperium. W ten sposób realizuje się władza przestrzeni.

Opierając się na tych rozważaniach Innis przedstawia dwa odmienne typy cywilizacyjne, ukształtowane według kryterium dominującego środka przekazu.

Podsumowując dorobek teoretyczny Harolda Innisa, należy wypunktować w tym miejscu cztery najważniejsze tezy. Po pierwsze, badacz traktuje media ja­ko zasoby zarówno te materialne, jak i niematerialne, które wykorzystuje czło­wiek w akcie komunikacyjnym. Po drugie, media w ogromnym stopniu wpływa­ją na kształt epoki, w której dominują. Sama ewolucja człowieka związana jest z istnieniem instytucji monopolizujących wiedzę w kontekście umiejętności po­sługiwania się pismem. Po trzecie, dwiema podstawowymi formami komuni­kowania są mowa i pismo. Każda z nich wywiera inne skutki na społeczeństwa. Tradycja oralna czyni kulturę bardziej zamkniętą w sobie, gdzie misterium piś­miennictwa spoczywa w ręku władzy religijnej i służy przede wszystkim utrwa­leniu niezmiennego porządku rzeczy. Cywilizacja obdarzona znajomością pisma, które niesie ze sobą możliwość (nie konieczność) spojrzenia w swoją przeszłość kulturową i jej krytyki, przekształca się przestrzennie i dąży do kontroli oraz opa­nowania świata materialnego. Po czwarte zaś stwierdzić należy, że historia ko­munikowania dla Innisa to historia mediów pozostająca w ścisłej korelacji z hi­storią ludzkości.

2. Marshall McLuhan. Media - kreatorzy cywilizacji?

Marshall McLuhan urodził się w 1911 r. w Kanadzie i przeżył swego nau­czyciela o lat trzydzieści. Podobnie jak Innis był profesorem na uniwersytecie w Toronto, jednak nie zajmował się zagadnieniami ekonomii politycznej, ale li­teratury angielskiej. Był jednym z najważniejszych teoretyków mass mediów współczesności. Stworzył na macierzystym uniwersytecie w Toronto Centrum Studiów nad Mediami. Sam McLuhan uważał siebie za spadkobiercę i kontynua­tora Innisa. Jego poglądy spotkały się z dużym od­dźwiękiem nie tylko w gronie naukowym - uzyskał również rozgłos wśród sze­rokiej opinii publicznej. Umberto Eco twierdzi, że sukces ten osiągnął nie dzię­ki stworzeniu spójnego systemu teoretycznego (bo takiego zaiste nie stworzył), ale dzięki użyciu niezwykle popularnej wśród społeczeństwa masowego cogito interrupłus., polegającej na zacieraniu wyraźnych granic między nauką, pro­roctwem i wizjonerstwem.

Media korelujące w epokach komunikacyjnych

Epoka	Korelujące media
Oralna	Mowa
Piśmiennictwa	Różne rodzaje pisma (klinowe, hierogliftcznc, hiera­tyczne, alfabetyczne) oraz zasoby materialne (ta­bliczki gliniane, trzcinki, papirus, papier, pióra)
Ty pogra fii (druku)	Druk
Elektroniczna	Telegraf, radio, telewizja

Jeżeli chodzi o same media, Mc Luhan dzieli je na zimne i gorące. Podstawową zasadą tego podziału jest stopień zaangażowania wszystkich zmysłów odbiorcy przez przekaz medialny. Do zimnych zalicza pismo - odbiorca otrzymuje w ciągu aktu komunikacyjnego bardzo mało in­formacji, które sam musi uzupełnić używając wyobraźni W odróżnieniu od nich media gorące oferują odbiorcy kompletny lub prawie kompletny obraz sytuacji Gorące media wymagają od audytorium niskiego poziomu uczestnictwa, zimne zaś - wysokiego. Te pierwsze angażują jedynie jeden zmysł, drugie anga­żują więcej niż jeden zmysł. Do mediów gorących, oprócz druku i mowy, zalicza tak/e radio, alfabet fonetyczny, kino. Do zimnych natomiast telefon, dialog, karykaturę, pismo hieroglificzne i ideograficzne, kubizm (dlatego że przedstawia więcej niż jedną perspektywę postrzegania przedmiotu), elektryczność, telewizje.

Świat współczesny funkcjonuje parając się na nowym medium, którym jest elektryczność. Spowodowała ona wynalezienie nowych technik i technologii przekazu informacji, które stały się przyczyną osobliwego nawrotu do sytuacji sprzed tysięcy lat, kiedy człowiek funkcjonował w małych społecznościach lo­kalnych, bez izolacji jednostek i ich atomizacji. Jak mówi sam McLuhan: W związku z nowymi elektronicznymi me­diami (telewizja, radio) akcja i reakcja następują po sobie natychmiast, a sam człowiek przez to jest integralnie połączony z. resztą ludzkości. Świat stał się ni­czym innym jak globalną wioską. Aspiracją naszych czasów jest więc dążenie do jedności i w tym właśnie przejawia się owo zjawisko implozji społecznej, o której mówi McLuhan. Elektryczność jest natomiast medium specyficznym na tle wszystkich pozostałych, ponieważ stanowi przedłużenie innych środków przeka­zu w sensie ich zasięgu, czasu przekazu, żywotności.

McLuhan w swoich pracach nie analizował zawartości programów telewi­zyjnych ani jej struktury ekonomicznej, przydatności edukacyjnej, ideologicznej, jej związków z propagandą lub światem wielkiego biznesu. Jedynym elementem rozważań jest sam charakter tego medium, jego forma i ich oddziaływanie na kształt organizacji społeczeństw. Jego słynne zdanie „środek przekazu jest prze­kazem” do dzisiaj budzi wiele kontrowersji. Semiologowie krytykują go za nie­umiejętność odróżnienia od siebie takich podstawowych pojęć, jak kanał komu­nikacyjny, kod i przekaz. Umberto Eco wypowiada się w tej kwestii: „Twierdzić, że ulice i język pisany są środkami przekazu, znaczy utożsamiać kanał i kod. Twierdzić, że geometria euklidesowa i ubranie są środkami przekazu, znaczy zrównywać kod (sposób sformalizowania doświadczenia) z przekazem (sposobem komunikowania, na pod­stawie ubraniowych konwencji, czegoś, co chcę powiedzieć, pewnej treści).”

 

Cechy teorii H. innisa i M. McLuhana (porównanie)

	Harold A. Innis	Marshall McLuhan
KONTEKST
Epoka	Lata pięćdziesiąte - czas badań i rozważań nad problemem prze­trwania demokracji	Lata sześćdziesiąte, odznaczające się euforią konsumpcji i fascynacją me­diami
Dyscyplina naukowa reprezentowana przez badacza	Ekonomia polityczna	Literatura angielska, psychologia po­pularna
Instytucja macierzysta badacza	Uniwersytet	Uniwersytet
Problematyka	Jak obronić demokrację?	Co tworzy świat współczesny
ISTOTA TEORII
Organizacja społeczna	Wszystkie formy społeczne konstytuowane są przez oddziaływa­nie mediów i walkę interesów klas posiadających władzę	Etapami rozwoju organizacji ludzkie­ są: plemię-państwo narodowe globalna wioska
Perspektywa ludzka	Media kreują określoną perspekty­wę odpowiadającą danej formie społecznej	Odmienne percepcje jednostki żyjącej we wspólnocie plemiennej, izolowanej (epoka mechaniczna). Żyjącej w erze elektronicznej
Media	Zasoby komunikowania zoriento­wane według władzy czasu i prze­strzeni	Zimne i gorące
Władza	Jako główny organizator społecz­ny	Przechwytywana na poziomie global­nego i kulturowego oddziaływania Mediów
Strategie teoretyczne	Analiza ekonomiczno-historyczna przy powoływaniu się na doku­menty oryginalne	Spekulacja oparta na wiedzy z zakresu literatury i psychologii
Główny akcent teorii	Monopol wiedzy	Środek przekazu jest przekazem

 

 

---