Determinizm technologiczny. Nowe spojrzenie na media
KATARZYNA WIEJAK
Uniwersytet Wrocławski
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych naszego wieku kształtują się dwa podstawowe nurty współczesnej komunikologii: empiryczny i krytyczny, w skład których wchodzą wszystkie najbardziej istotne teorie dotyczące komunikowania Niejako z boku sytuuje się determinizm technologiczny, reprezentowany prze/ Harolda Adamsa Innisa i Marshalla McLuhana, a współcześnie przez Derncka de Kerckhove.
Elihu Katz teorię tę przypisuje do paradygmatu technicznego, który opiera się na podstawowym założeniu, że media przede wszystkim pokazują nam, Jak mamy myśleć i jak porządkować rzeczywistość przez nie przetwarzaną. Środki masowego przekazu wpływają na rozwój cywilizacyjny społeczeństw nie tylko przez treści, które przekazują, ale i przez samą swoją formę i cechy1. W kro l!u zainteresowań determinizmu technologicznego leży zatem sam kanał komunikacyjny i jego oddziaływanie na dzieje ludzkości. Według Walerego Pisarka, który w swej wypowiedzi powołuje się na H. Mowlanę, determinizm technologiczny to jedna z trzech współczesnych szkół z zakresu komunikowania masowego, tu/ obok „potrójnego M" (masowe społeczeństwo, masowe media i masowa kultura) i ekonomii politycznej. Natomiast jej „kamieniem węgielnym [...J jest te/a, /e charakter kultury zależy od dominującej technologii przekazywania informacji"' Mianem determinizmu technologicznego określa się zatem postawę intelektualną, która zawiera w sobie przekonanie, że technologia determinuje ostatec/-nie organizacje społeczne człowieka i jego perspektywę postrzegania rzeczywistości3. Teoria ta to zbiór twierdzeń opierających się więc na próbie określenia miejsca i roli środków masowego przekazu w historii człowieka. Poglądy reprezentowane przez Innisa i McLuhana, mieszczące się w jej ramach, istotnie się od siebie różnią, głównie przez odmienne rozmieszczenie akcentów. McLuhan, będący uczniem i spadkobiercą Innisa, powiela, a także uzupełnia niektóre jego schematy teoretyczne (np. definicję mediów), ale równocześnie dokonuje zwrotu w postrzeganiu natury mediów i ich relacji względem cywilizacji i kultury4. Dla jego poprzednika najważniejsza była historiozofia i zainteresowanie samymi formami organizacji ludzkiej oraz następującymi po sobie okresami ich rozwoju. Innis postrzegał media poprzez pryzmat historii, McLuhan natomiast -historię kultury poprzez ewolucję mediów. Stąd w periodyzacji epok dziejów ludzkich (o których szczegółowo w dalszej części pracy) pierwszy posługuje się następującymi określeniami: „cywilizacja mezopotamska", „babilońska" czy „amerykańska", drugi zaś wymienia cywilizację typograficzną, mechaniczną i elektroniczną. Cywilizację mechaniczną nazywa także cywilizacją Gutenberga, elektroniczną zaś - Marconiego5.
Najbardziej oddanym myśli McLuhana i jego naśladowcą jest współcześnie de Kerckhove, który nie tylko jest wierny wielu aspektom teorii poprzednika, ale i wysuwa inne, niemniej prowokujące hipotezy. Za życia McLuhana był jego asystentem, tłumaczem prac, współautorem niektórych książek6. Skupia się on przede wszystkim na analizie ciągle rozwijających się nowych technik komunikowania (od telewizji do cyberprzestrzeni) i jest zwolennikiem synkretycznego traktowania rzeczywistości, tzn. łączenia w interpretacji świata dokonań różnych na pozór pól badawczych: socjologii, psychologii jednostki i psychologii społecznej, informatyki, politologii, historii. Jest także kontynuatorem słynnej na całym świecie, a zapoczątkowanej przez Innisa, szkoły toronckiej. Jego badania skupiają się wokół wpływu, jaki wywierają nowe media na strukturę społeczeństw, ale zajmuje się także studiowaniem zmian zachodzących w indywidualnej percepcji i subiektywności człowieka.
1. Harold Adams Innis - dzieje cywilizacji a media
Harold A. Innis urodził się w 1895 r. w Kanadzie. Studia ukończył i otrzymał tytuł doktora na uniwersytecie chicagowskim. Przez wiele lat pracował na uniwersytecie w Toronto jako dyrektor wydziału ekonomii politycznej. Szczyt jego aktywności naukowej przypadł na początek lat pięćdziesiątych naszego wieku, kiedy to wydał dwa najważniejsze swoje dzieła: Empire and Communicalion (1950) oraz The Bias of Communication (1951), w których zawarł wykładnię swojej teorii7.
Najistotniejsza jest u niego teza ekonomiczna, że rozdział środków produkcji i dystrybucja wiedzy dokonywana jest przez klasę rządzącą, posługującą się kolejno pojawiającymi się środkami masowego przekazu8. H. Innis analizował przede wszystkim, jak już wspomniano na wstępie, wpływ i rozwój zjawiska komunikowania na przestrzeni wieków. Jego historia jest historią mediów w bilateralnym oddziaływaniu z cywilizacją. Komunikowanie, w jego teorii, obejmuje wszelkie zasoby materialne i intelektualne, mobilizowane przez cywilizację w wyniku transmisji kulturowej i gromadzenia danych o rzeczywistości. Proces jest rozciągnięty w czasie, a zasoby wykorzystywane są w jego toku w celu przekazania zgromadzonej wiedzy przyszłym generacjom9. Sam proces komunikowania jest podstawowym elementem życia społecznego, który konstytuuje społeczeństwo, zmienia je, ale który zarazem jest ujmowany przez nie w określone ramy kulturowe10. Media zaś to owe zasoby, które umożliwiają komunikowanie. To są, według Innisa, obiekty materialne, czasem techniki lub technologie komunikowania, a także powiązania wszystkich tych elementów. Są nimi gliniane tabliczki, piórka, papirus, rodzaje pisma, papier, biblioteki itp. Tę definicję mediów w późniejszym okresie rozszerzył, sprecyzował i spopularyzował McLuhan11. Posługując się kryterium dominującego wpływu danego medium w określonym czasie historycznym, stworzył on typologię sześciu następujących po sobie epok cywilizacji ludzkiej. Są to:
Cywilizacja Mezopotamii aż do powstania imperium greko-romańskiego
(ok. 3000 do 700 r. p.n.e.).
Epoka imperium greko-romańskiego (od 700 r. p.n.e. do 410 r. n.e.).
Czasy końca imperium do późnego średniowiecza (od 410 r. do X w.).
Od późnego średniowiecza do epoki renesansu (X-XVI w.).
Od reformacji do rewolucji francuskiej (XVI-XIX w.).
Epoka współczesna (XIX i XX w.)12.
Pomiędzy określonymi epokami i dominującymi wówczas mediami zachodzi ścisły związek. Owa więź przejawia się na polu filozofii, prawa, architektury, wiedzy. Korespondujące ze sobą epoki historyczne i dominujące media przedstawione zostały w poniższej tabeli13.
Tabela 1. Media w epokach historycznych
Epoki historyczne |
Media |
3000-700 r. p.n.c. |
Tabliczka gliniana, piórko, pismo klinowe |
700 r. p.n.c-410 r. n. c. |
Papirus, pędzelek, zaostrzona trzcinką, pismo hierogli-ficzne i hieratyczne, alfabet |
410 r.-X w. |
Pergamin, papier, atrament |
X-XV w. |
Papier, atrament, pędzelek, druk |
XVI-XIX w. |
Prasy mechaniczne, papier |
XIX-XX w. |
Celuloid, radiofonia |
Źródło: P. Attallah, Theories de la communication. ł/istoire. conte\te, pouvoir, Tele--universite, Sainte-Foy (Quebec) 1993, s. 249.
Na przykładzie Mezopotamii Innis wskazuje, jak na skutek detenninizmu przyrodniczego i wynikającego z niego bardzo ścisłego związku między wzrostem cywilizacji sumeryjskiej a zasobem naturalnym w postaci gliny wykształciła się określona forma piśmiennictwa. Mediami używanymi wówczas do komunikowania były gliniana tabliczka i kawałek ukośnie zaostrzonej trzciny14. Owa specyfika zasobów, którymi rozporządzali Sumerowie, zdecydowała
0 kształcie pisma - trzcinką „wyciskano" w wilgotnej glinie znaki, wyglądające jak rzędy pionowych i poziomych kresek, a następnie tabliczki suszono lub wypalano15. Taki sposób korzystania z dogodności pisma wymagał z kolei od piszącego dużego nakładu czasu, staranności i uwagi, a także dużo miejsca, gdzie można by dokumenty tak powstałe przechowywać. Piśmiennictwem mogli zatem zająć się ludzie dysponujący przede wszystkim wolnym czasem i odpowiednim wyszkoleniem. W ten sposób umiejętność pisania i czytania koncentrowała się wokół małej kasty społecznej - kapłanów16. Znajomość pisma umożliwia ła gromadzenie wiedzy przez pokolenia bez niebezpieczeństwa jej zapomnienia i utraty. Ten rodzaj wiedzy zaś dawał władzę nad czasem i śmiercią, nad rzeczy
wistością, która manifestowała się w realnym panowaniu ekonomicznym (umiejętność liczenia), religijnym (np. przewidywanie ruchów planet czy zaćmień Słońca) i politycznym. Wiedza w kontekście władzy o charakterze religijnym pozwalała na rozwój dziedzin ściśle związanych z naturą tego panowania - astrologii i astronomii, matematyki, różnych form transcendencji17. Cywilizacja Mezopotamii wykształciła jednak pismo, które stało się środkiem umożliwiającym przedłużenie tradycji opierającej się na przekazie ustnym i silnie scentralizowa
nej władzy lokalnej. Z tego powodu państwo sumeryjskie upadło pod naporemnowej cywilizacji - imperium grecko-rzymskiego. Ja koncepcja wiąże się z głównym punktem teorii Innisa: różnicą miedzy komunikowaniem oralnym i wizualnym, a także ideą biasu .
W całej historii cywilizacji ludzkiej przeplatają się ze sobą dwa rodzaje po rozumiewania się - mowa i pismo. Równowaga między nimi jest zjawiskiem tak pożądanym, jak rzadkim. Z reguły jedno przeważa nad drugim, a decyduje o tym dominujące w danym okresie medium19. A. Kłoskowska określenie bias tłumaczy jako wypaczenie, polegające na przewadze jednej z form. Po angielsku ozna cza to tendencję, skłonność, inklinację20. Ideę biasu konstytuują dwa pojęcia władza czasu oraz władza przestrzeni21. Kontrolę nad tymi dwoma czynnikami sprawuje władza polityczna ukształtowana przez dane aspekty technologiczne epoki. Media tworzą organizację społeczną22.
Aby powiedzieć, czym jest pierwsza z nich, Innis każe nam wyobrazic sobie społeczeństwo nie znające pisma, w którym mamy do czynienia jedy nie z ko-munikowaniem oralnym. Jakie są tego implikacje dla tej cywilizacji? Przede wszystkim naukowiec widzi tę wspólnotę jako bardziej intymna i /waru Według A. Kłoskowskiej Innis ujmuje ją na wzór wspólnoty Tónnisa Gemem schaft23.. Jest to społeczeństwo oparte na bezpośrednich interakcjach, jego człon kowie znają się dobrze, żyją w podobnych lub tych samych warunkach i dzielą wspólne wzorce kulturowe24. Formą przekazu dziedzictwa kulturowego będzie tutaj mit - powtarzany ustnie i porządkujący permanentnie świai wspólnoty we-dług tych samych, niezmiennych kryteriów z pokolenia na pokolenie ('lotność pamięci i nietrwałość medium w postaci głosu ludzkiego nie po/wala na rozpro-szenie przestrzenne społeczności. Staje się ona przez to cywilizacja lokalną i scentralizowaną. Nic ma w niej zjawiska indywidualizmu i dystansu do samej siebie. Cywilizacja taka trwa w czasie, realizując przeszłość w teraźniejszości i teraźniejszość w przyszłości. Życiem rządzi zwyczaj, tradycja. obrzędy religij-ne związane z kultem zmarłych. W swoim eksperymencie mysknwm Innis wpro-wadza teraz do tej społeczności pismo, a zatem odmienne medium Kontrolę nad nim przejmuje z wymienionych wcześniej powodów warstwa kapłańska i wykorzystuje jego możliwości nie dla zmiany; ale dla utrwalenia i -przedłużenia trady -cji i oralnej. Sam charakter władzy, która obdarzyła siebie przywilejem znajomo-ści pisma, stanowi o formie tego środka komunikowania pismo jest skompli-
Tabela 2 Cechy władzy czasu i wład/.y przestrzeni
Władza czasu |
Wład/a przestrzeni |
Komunikowanie oralne (mowa) |
Komunikowanie wizualne (pismo) |
Medium: kamień |
Głos wyrażany poprzez pismo |
Tcokracja |
Imperium |
Władza religijna |
Władza polityczna |
Mały zasięg terytorialny |
Duży zasięg terytorialny |
Relacje człowiek-Bóg (bogowie) |
Relacje człowiek-społeczeństwo |
Statyka społeczna |
Dynamiczna mobilność |
Podporządkowanie prawom boskim |
Ambicje osobiste |
Wiedza religijna: interpretacja świata |
Wiedza pragmatyczna: transformacja świata |
Źródło: P. Attallah, o/;, c//., s 262
kowane i trudne do transportu oraz przechowywania (chociażby sumeryjskie gliniane tabliczki).
Rozwój piśmiennictwa może jednak pójść także inną drogą, która przechyli szalę dominacji w stronę komunikowania wizualnego. Użytkowanie pisma pozwala na łatwe porównanie tego, co było kiedyś, z tym, co dzieje się dziś. Pojawia się zatem element krytyki i zmiany. Podczas gdy cywilizacja Mezopotamii wydawała się statyczna w czasie, imperium greko-romańskie jawi się jako bardzo dynamiczne. W takiej społeczności budzi się bowiem poczucie indywidualizmu i dystansu do własnej kultury i siebie samego, a także wynikające z nich zainteresowanie światem materialnym. To zaciekawienie przekłada się na potrzebę ekspansji na zewnątrz i transformacji tego świata. Nowy monopol wiedzy przechodzi w ręce władców politycznych, nie religijnych. Taka /miana pociąga za sobą przeobrażenie samego medium. Pismo klinowe, zbyt trudne i skomplikowane do nauki, zostaje zastąpione pismem alfabetycz-nym, glina - papirusem, którego składy kontrolowane są przez państwo, a funkcja religijna piśmiennictwa ustępuje miejsca funkcji administracyjnej (teksty praw, rozkazy wojenne)25. Kultura wytwarza środek przekazu, który tworzy nową kulturę przez transformację starej. Analogiczną formę medium spełniały' także drogi rzymskie, będące przedłużeniem władzy Rzymu oraz dyfuzji zwyczajów, prawa i języka imperium. W ten sposób realizuje się władza przestrzeni.
Opierając się na tych rozważaniach Innis przedstawia dwa odmienne typy cywilizacyjne, ukształtowane według kryterium dominującego środka przekazu.
Konsekwencje społeczne odpowiadające biasowi czasu lub przestrzeni ujęte został)' w tabeli 2.
Podsumowując dorobek teoretyczny Harolda Innisa, należy wypunktować w tym miejscu cztery najważniejsze tezy. Po pierwsze, badacz traktuje media jako zasoby zarówno te materialne, jak i niematerialne, które wykorzystuje człowiek w akcie komunikacyjnym. Po drugie, media w ogromnym stopniu wpływają na kształt epoki, w której dominują. Sama ewolucja człowieka związana jest z istnieniem instytucji monopolizujących wiedzę w kontekście umiejętności posługiwania się pismem26. Po trzecie, dwiema podstawowymi formami komunikowania są mowa i pismo. Każda z nich wywiera inne skutki na społeczeństwa. Tradycja oralna czyni kulturę bardziej zamkniętą w sobie, gdzie misterium piśmiennictwa spoczywa w ręku władzy religijnej i służy przede wszystkim utrwaleniu niezmiennego porządku rzeczy. Cywilizacja obdarzona znajomością pisma, które niesie ze sobą możliwość (nie konieczność) spojrzenia w swoją przeszłość kulturową i jej krytyki, przekształca się przestrzennie i dąży do kontroli oraz opanowania świata materialnego. Po czwarte zaś stwierdzić należy, że historia komunikowania dla Innisa to historia mediów pozostająca w ścisłej korelacji z historią ludzkości.
2. Marshall McLuhan. Media - kreatorzy cywilizacji?
Marshall McLuhan urodził się w 1911 r. w Kanadzie i przeżył swego nauczyciela o lat trzydzieści. Podobnie jak Innis był profesorem na uniwersytecie w Toronto, jednak nie zajmował się zagadnieniami ekonomii politycznej, ale literatury angielskiej. Był jednym z najważniejszych teoretyków mass mediów współczesności27. Stworzył na macierzystym uniwersytecie w Toronto Centrum Studiów nad Mediami. Sam McLuhan uważał siebie za spadkobiercę i kontynuatora Innisa. Jak wspomniano na wstępie, zachował wiele elementów jego teorii, ale także odcisnął na niej własne piętno. Jego poglądy spotkały się z dużym oddźwiękiem nie tylko w gronie naukowym - uzyskał również rozgłos wśród szerokiej opinii publicznej. Umberto Eco twierdzi, że sukces ten osiągnął nie dzięki stworzeniu spójnego systemu teoretycznego (bo takiego zaiste nie stworzył), ale dzięki użyciu niezwykle popularnej wśród społeczeństwa masowego cogito interrupłus28., polegającej na zacieraniu wyraźnych granic między nauką, proroctwem i wizjonerstwem. K.T. Toeplitz mówi o wpisaniu zjawiska macluha-nizmu we współczesną nam kulturę pop, ukształtowaną przez elektroniczne środki przekazu, którym McLuhan przyznał rolę systemu nerwowego współczesnego świata29.
Tabela 3. Media korelujące w epokach komunikacyjnych
Rpoka |
Korelujące media |
Oralna |
Mowa |
Piśmiennictwa |
Różne rodzaje pisma (klinowe, hierogliftcznc, hieratyczne, alfabetyczne) oraz zasoby materialne (tabliczki gliniane, trzcinki, papirus, papier, pióra) |
Ty pogra fii (druku) |
Druk |
Elektroniczna |
Telegraf, radio, telewizja |
Źródło: oprac, własne.
Najistotniejszymi książkami jego autorstwa były: Gulenberg Gala.\y The Making of Typographic Mań (1962), Understanding Media (1962) oraz napisana wraz z Q. Fiore War and Peace in the Global Yillage (1969).
Innis określił media jako zasoby służące komunikowaniu. McLuhan, skupiając się w swej analizie na mediach samych w sobie, dodał, ze są one przede wszystkim przedłużeniem zmysłów człowieka30. Tak jak koło jest przedłużeniem nóg, bo pozwala na szybsze przemieszczanie się na duże odległości, tak druk jest przedłużeniem wzroku, radio - głosu, strój jest przedłużeniem skóry, układy elektroniczne przedłużeniem ludzkiego systemu nerwowego31. Mediami dla McLu-hana są wszystkie wynalazki ludzkości od początku dziejów - wspomniane koło i druk, drogi, elektryczność32. Owe przedłużenia naszych zmysłów służą dokładniejszemu odbieraniu świata, jednak w rezultacie stępiają naszą wrażliwość i trans formuj ą j ą. Sama forma przedłużenia staje się istotniejsza od doświadczenia dzięki niej uzyskiwanego. Nie jest ważne, że za pomocą druku rozprzestrzeniono właśnie Biblię, ważne jest to, że druk wywarł takie, a nic inne skutki na umysłowość i postrzeganie ludzkie33. Druk przyniósł ze sobą nowe kryteria stosowane wobec klasyfikacji rzeczywistości. Swoją postacią (szeregi linijek tekstu) wprowadził liniowy charakter analizy zjawisk. Człowiek epoki Gutenberga jest zatem ścisły, logiczny, racjonalny34. Te cechy są cechami człowieka Zachodu, którego ukształtował w ten sposób wynalazek mechanicznego zapisu informacji za pomocą prasy drukarskiej, papieru i tuszu35. Jak można zauważyć, McLuhan przypisuje mediom ogromną rolę w kształtowaniu świata ludzi. Nie redukuje me-
diów wzorem Innisa do pojedynczego czynnika czy ich grupy, majac\ch vvpł\\\ na kulturę, ale czyni je jedynymi elementami transformacji społeczne] S:.ul tez odmienna jest typologia epok historycznego rozwoju człowieka"1, która przed stawiona jest w tabeli 3.
Jeżeli chodzi o same media, McLuhan dzieli je na zimne i gorące' INuiM.i wową zasadą tego podziału jest stopień zaangażowania wszystkich zmysłou odbiorcy przez przekaz medialny. Do zimnych zalicza pismo, co mot\\\uic do wodząc, że odbiorca otrzymuje w ciągu aktu komunikacyjnego bard/o mało informacji, które sam musi uzupełnić używając wyobraźni W odróżnieniu od nich media gorące oferują odbiorcy kompletny lub prawie kompletny obraz sytuacji Gorące media wymagają od audytorium niskiego poziomu uczestnictwa, zimne zaś - wysokiego38. Te pierwsze angażują jedynie jeden zmysł (np druk w/rok i. nasycając go, jak powiedziano, kompletem informacji, podczas gd> drugie angażują więcej niż jeden zmysł, w zamian jednak dostarczając danych meprecy/yj-nych39. Do mediów gorących, oprócz druku i mowy, zalicza tak/e radio, alfahel fonetyczny, kino. Do zimnych natomiast telefon, dialog, karykaturę, pi>mo hieru glificzne i ideograficzne, kubizm (dlatego że przedstawia więcej ni/ lediu pci spektywę postrzegania przedmiotu), elektryczność, telewizje. Ob\d\\a mogą, istnieć i współistnieć w różnych epokach - na co dzień używamy przecież /arou-no mowy, jak tez telewizji, radia i druku. Natomiast oczywiste jest, /e u społeczeństwach niepiśmiennych, o których mówił Innis, mielibyśmy do c/>menui z przewagą medium zimnego - głosu ludzkiego40. Z kolei epoka lypografu/iu charakteryzowała się dominacją ,,gorącego" druku, książki i fotografii Krótkie zestawienie obu rodzajów środków masowego przekazu podano w tahcli 4
Tabela 4. Media zimne i media gorące |
|
Media /imnc |
Media gorące |
Telefon |
Mowa |
Pismo hierog! i liczne i ideograłicznc |
Pismo alfabetyczne |
Kubizm |
Druk |
Telewizja |
Książka |
Elektryczność |
Fotografia |
Kars kalura |
Kino |
Dialog |
Radl o |
Źródło: uprać własne.
Świat współczesny funkcjonuje oparając się na nowym medium, którym jest elektryczność. Spowodowała ona wynalezienie nowych technik i technologii przekazu informacji, które stały się przyczyną osobliwego nawrotu do sytuacji sprzed tysięcy lat, kiedy człowiek funkcjonował w małych społecznościach lokalnych, bez izolacji jednostek i ich atomizacji. Jak mówi sam McLuhan:
Po trzech tysiącach lat eksplozji [społecznej - K. W.}, spowodowanej fragmentarycznością mechanicznych technologii komunikowania, świat Zachodu wchodzi w zjawisko im-plozji. W ciągu tych mechanistycznych wieków przedłużyliśmy nasze ciała i wyekspediowaliśmy je w kosmos. Dziś, po ponad stuleciu, takiego przedłużenia doczekał się nasz system nerwowy [...] które znosi jednocześnie czas i przestrzeń41 (tłum K.W.).
Owym przedłużeniem naszego systemu nerwowego jest właśnie elektryczność. Wytworzyła ona jako główny produkt - informację. Wszystko inne w stosunku do niej stało się drugorzędne42. W związku z nowymi elektronicznymi mediami (telewizja, radio) akcja i reakcja następują po sobie natychmiast, a sam człowiek przez to jest integralnie połączony z. resztą ludzkości. Świat stał się niczym innym jak globalną wioską43. Aspiracją naszych czasów jest więc dążenie do jedności i w tym właśnie przejawia się owo zjawisko implozji społecznej, o której mówi McLuhan. Elektryczność jest natomiast medium specyficznym na tle wszystkich pozostałych, ponieważ stanowi przedłużenie innych środków przekazu w sensie ich zasięgu, czasu przekazu, żywotności44. Dzięki niej zachodzi zjawisko implozji społecznej. Ten właśnie fakt doskonale ilustruje główną, najbardziej chyba znaną tezę McLuhana, że „środek przekazu jest przekazem" („the medium is the message"). Oznacza to po prostu, że samo medium (poza treścią, jaką przekazuje) niesie ze sobą określone konsekwencje społeczne i indywidualne. Według McLuhana każdy zasób (medium) umieszczony w danym czasie historycznym kształtuje oblicze swojej cpoki4>. Podaje on jako przykład automatyzację46, która niesie ze sobą dwojakiego rodzaju skutki - pozytywne i negatywne, a te z kolei w ogromnej mierze wpływają na życie i kulturę współczesnych społeczeństw. Z jednej strony bowiem kreuje ona nowe role społeczne, które wymagają od ludzi głębokiego zaangażowania w ich pracę i umiejętność pracy w zespołach ludzkich (co zostało zniszczone przez mechaniczne technologie epoki Gutenberga), z drugiej zaś kształtuje nowy wzór stosunków ludzkich i jakości życia przez eliminacje pracy, której brzemię przejmują maszyny. Elektryczność natomiast traktuje jako „czystą" informację, bez zawartości, dopóki nie wykorzysta się jej, aby np. przeliterować jakieś słowo. Z tego wynika jeden podstawowy wniosek:
oznacza to, źc zawartością określonego medium jest zawsze inne medium. Treścią pisma jest mowa, tak jak pisane słowo jest zawartością druku, a druk jest zawartością przekazu telegraficznego. Jeżeli natomiast zapytamy, co jest treścią mowy, należy odpowiedzieć, że jest nią aktualny proces myślowy, który w swej naturze nie ma charakteru werbalnego47 (tłum. K.W.).
Z reguły również, twierdzi McLuhan, owa treść48 danego medium przesłania badaczom prawdziwąjego postać. Na nią właśnie powinno się przede wszystkim zwracać uwagę, to ona bowiem kontroluje w ogromnym stopniu przemiany społeczeństw. Energia elektryczna, ponieważ nie ma określonej zawartości, pozostaje zignorowana jako medium. Przesłanie, jako zawartość danego środka przekazu, skłania do zadania pytania, czym ono jest. McLuhan ripostuje, że nikt nie pyta, o czym jest malarstwo, melodia, dom czy sukienka49. Takie myślenie według niego jest pozostałością owej fragmentaryczności i oderwania epoki mechanicznej, która jest w opozycji do współczesnej holistycznej i integrującej kultury elektryczności. Media same w sobie mają zatem pewną siłę twórczą i transformującą, która ingeruje w życie człowieka, zmieniając je. Nie są one oczywiście zupełnie autonomicznymi tworami, rodzą się bowiem z myśli ludzkiej, która następnie jest przez nie mutowana. Technologie nie są pierwotne wobec społeczności, ale są wobec nich wtórne. Podstawowe pytanie powinno więc brzmieć: Jak interesy społeczne oddziałują na społeczeństwa poprzez media (w sensie wszystkich zasobów technicznych)50?
McLuhan w swoich pracach nie analizował zawartości programów telewizyjnych ani jej struktury ekonomicznej, przydatności edukacyjnej, ideologicznej, jej związków z propagandą lub światem wielkiego biznesu. Jedynym elementem rozważań jest sam charakter tego medium, jego forma i ich oddziaływanie na kształt organizacji społeczeństw. Jego słynne zdanie „środek przekazu jest przekazem" do dzisiaj budzi wiele kontrowersji. Semiologowie krytykują go za nieumiejętność odróżnienia od siebie takich podstawowych pojęć, jak kanał komunikacyjny, kod i przekaz. Umberto Eco wypowiada się w tej kwestii:
Twierdzić, że ulice i język pisany są środkami przekazu, znaczy utożsamiać kanał i kod. Twierdzić, że geometria euklidesowa i ubranie są środkami przekazu, znaczy zrównywać kod (sposób sformalizowania doświadczenia) z przekazem (sposobem komunikowania, na podstawie ubraniowych konwencji, czegoś, co chcę powiedzieć, pewnej treści). Twierdzić, że światło jest środkiem przekazu, znaczy nie zdawać sobie sprawy, że istnieją co najmniej trzy pojęcia światła: 1. Światło jako sygnał (przekazuje impulsy, które na podstawie alfabetu Morse'a znaczyć będą następnie określone komunikaty); 2. Światło jako przekaz (światło zapalone w oknie kochanki znaczy „wejdź"); 3. Światło jako kanał innej komuni kacj i (jeśli ulica jest oświetlona, mogę odczytać plakat na murze)51
A. Kłoskowska przyznaje rację McLuhanowi, gdy mówi on o poszerzaniu zakresu doświadczeń i oddziaływania ludzi poza granice ich naturalnych zmysłów dzięki technologii. Nie zgadza się natomiast (podobnie jak U. Eco) z tezą, że środek przekazu jest przekazem52. Powołuje się również na D. Hymesa, który zwraca uwagę na fakt, że „rola tych samych środków, np. pisma, nie jest jednakowa w różnych społeczeństwach"53. Rozważając ten punkt widzenia, należy uświadomić sobie rolę, jaką odgrywa pismo w zrytualizowanych Chinach czy państwach Europy. Poza tym, jak argumentuje U. Eco, przekaz jest tym, czym widzi go odbiorca54. Dla murzyńskiego plemienia w Czarnej Afryce radio nie jest elektronicznym środkiem przekazu myśli i komunikacji, ale demonem z opowiadań starszyzny. Zdecydowaną zasługą Innisa i McLuhana jest jednak zwrócenie uwagi na ścisłe związki zachodzące między cywilizacją a technologiami, które ona sama tworzy. Z jednej strony struktura utworu pisanego determinuje układ graficzny tekstu, natomiast z drugiej narzędzie przekazu może oddziaływać na strukturę utworu55. Można zauważyć więc, że zachodzi zależność między schematami, według których odbieramy rzeczywistość, a różnymi formami komunikowania56. Przyczyny zmian świadomościowych po wynalezieniu alfabetu interesująco przedstawił w swej pracy Powłoka kultury. Odkrywanie nowej elektronicznej rzeczywistości Derrick de Kerckhove, o czym mówić będziemy w następnym rozdziale. Dokładne zestawienie różnic i podobieństw teorii dwóch badaczy zamieszczono w tabeli 5.
Poza wymienionymi zarzutami ze strony semiologów i socjologów wątpliwości wzbudzaj ą także dwie definicje sformułowane przez McLuhana. Pierwsza z nich dotyczy istoty mediów. P. Attallah próbuje rozważyć, czy owa formuła jest rzeczywiście funkcjonalna i użyteczna (pomimo jej oczywistej klarowności). Zastanówmy się zatem, co oznaczać może stwierdzenie, że mediami są wszystkie te zasoby, które przedłużaj ą nasze zmysły lub możliwości. P. Attallah przytacza następujący argument:
Cóż może nam przeszkodzić w uznaniu, że oto widelec jest przedłużeniem smaku, makijaż- naszej skóry, a w konsekwencji dotyku, że perfumy przedłużają węch? Jeśli wszystko jest mediami, w takim razie koncepcja ta nie ma racji bytu 57 (tłum. K. W.).
Z tym zagadnieniem wiąże się również inna niejasna kwestia teorii McLuhana. Na podstawie jakiego kryterium bowiem dokonuje on klasyfikacji mediów
Tabela 5. Cechy teorii H. innisa i M. McLuhana (porównanie)
|
Harold A. Innis |
Marshall McLuhan |
|
KONTEKST |
|||
Epoka |
Lata pięćdziesiąte - czas badań i rozważań nad problemem przetrwania demokracji |
Lata sześćdziesiąte, odznaczające się euforią konsumpcji i fascynacją mediami |
|
Dyscyplina naukowa reprezentowana przez badacza |
Ekonomia polityczna |
Literatura angielska, psychologia popularna |
|
Instytucja macierzysta badacza |
Uniwersytet |
Uniwersytet |
|
Problematyka |
Jak obronić demokrację? |
Co tworzy świat współczesny |
|
ISTOTA TEORII |
|||
Organizacja społeczna |
Wszystkie formy społeczne konstytuowane są przez oddziaływanie mediów i walkę interesów klas posiadających władzę |
Etapami rozwoju organizacji ludzkie są: plemię-państwo narodowe globalna wioska |
|
Perspektywa ludzka |
Media kreują określoną perspektywę odpowiadającą danej formie społecznej |
Odmienne percepcje jednostki żyjącej we wspólnocie plemiennej, izolowanej (epoka mechaniczna). Żyjącej w erze elektronicznej |
|
Media |
Zasoby komunikowania zorientowane według władzy czasu i przestrzeni |
Zimne i gorące |
|
Władza |
Jako główny organizator społeczny |
Przechwytywana na poziomie globalnego i kulturowego oddziaływania Mediów |
|
Strategie teoretyczne |
Analiza ekonomiczno-historyczna przy powoływaniu się na dokumenty oryginalne |
Spekulacja oparta na wiedzy z zakresu literatury i psychologii |
|
Główny akcent teorii |
Monopol wiedzy |
Środek przekazu jest przekazem |
Źródło: jak w tab. l
na zimne i gorące? Dlaczego radio jest gorące, a telewizja zimna? Skoro medium o charakterze zimnym wymaga wysokiego stopnia zaangażowania w przekaz, dlaczego zalicza on do tej kategorii telewizję, czyli środek, który nie wymaga dużej wyobraźni od odbiorcy. W przypadku radia, słuchacz musi „dopowiedzieć" sobie to, czego nie może zobaczyć, dotknąć, powąchać. P. Attallah stawia tezę. iż może być prawdziwe zjawisko, które polega na przemianie medium zimnego w gorące przez wprowadzenie modyfikacji technicznych zmieniających jego charakter58. Jeżeli przyjęlibyśmy takie założenie, wówczas także moglibyśmy skło- nić się ku interpretacji tej kwestii przez McLuhana, dla którego telewizja mogła być zimna. Dzisiaj raczej postrzegamy ją w kategoriach medium gorącego, które pozostawia bardzo mało miejsca dla inicjatywy odbiorcy.