Funkcjonowanie społeczne osób
z niepełnosprawnością intelektualną.
Porównanie czterech stopni upośledzenia umysłowego.
Jednostki upośledzone w swoim życiu często napotykają na szereg trudności związanych z funkcjonowaniem społecznym. Niedostatki w sferze intelektualnej tych osób są przyczyną częstych niepowodzeń. To z kolei powoduje, że osoby te mają tendencje do zaniżania aspiracji, stawiają sobie niższe cele od tych, które rzeczywiście mogłyby realizować, albo aspiracje są nieadekwatne do ich możliwości. Trzeba zaznaczyć, że przyszły los osób z upośledzeniem umysłowym uzależniony jest od społeczeństwa od tego jak ono ich przyjmie, w jakim stopniu okaże im zaufanie, życzliwość, pomoc.
Umiejętność obcowania z innymi ludźmi pozwala dziecku wpływać na swoje życie i otoczenie, decyduje o relacjach z rówieśnikami, rodzicami, nauczycielami i innymi dorosłymi.
Dom, szkoła, grupa koleżeńska są miejscami, w których dziecko może zaspokoić swoje potrzeby psychiczne oraz przeżyć doświadczenia w kontaktach z innymi, co odgrywa bardzo ważną rolę w rozwoju jego osobowości. W nich dziecko odnosi sukcesy i niepowodzenia, dowiaduje się czy jest kochane, akceptowane, lubiane, doświadcza, jak jego zachowanie wpływa na innych i jak jest przez nich odbierane.
Głównym motorem wychowania jednostki była i pozostaje nadal rodzina. Dziecko funkcjonujące w niej przyswaja sobie reguły i normy najbliższych i najważniejszych dla niego osób. Jakiego kształtu nabierze ta podstawowa komórka życia społecznego, takie będziemy mieli społeczeństwo. W jakim stopniu rodzice będą w stosunku do własnych dzieci wychowawcami z prawdziwego zdarzenia, w takim też stopniu będziemy mogli mówić o zdrowym, dobrze przygotowanym do życia pokoleniu młodych.
Na rozwój społeczny jednostki wpływ wywierają inne czynniki, do których zalicza się: stawiane przed nią cele, zadania, oczekiwania społeczne, system kar i nagród, a także poziom aktywności własnej i stopień jej orientacji w środowisku.
Jedną z cech charakterystycznych sytuacji społecznej dzieci niepełnosprawnych jest ograniczenie kontaktu z innymi osobami. Najczęściej zostają one sprowadzane do kręgu najbliższej rodziny, a często i te są ograniczone koniecznością przebywania dziecka w szpitalu. Kontakty z pełnosprawnymi rówieśnikami są sporadyczne, jeżeli już do nich dochodzi, ich przebieg jest zwykle zakłócony, również ze względu na emocjonalny stan dzieci zdrowych. Zachowują się one niezręcznie, sztucznie, co bywa boleśnie odczuwane przez dzieci niepełnosprawne. Same kontakty są zwykle mało intensywne, powierzchowne, a poruszane w rozmowach tematy mogą być drażliwe, przypominając o własnych ograniczeniach. Kontakty te zorientowane są na dziecko niepełnosprawne i związane zazwyczaj z okazywaniem mu współczucia i litości. Sytuacja społeczna zależy też od instytucjonalnych struktur, w których one uczestniczą. Instytucje zajmujące się wychowaniem, leczeniem i nauczaniem narzucają dzieciom różne kontakty, wyznaczają różne role, określają odmienne sposoby postępowania. Istniejąca infrastrukura społeczna również zubaża możliwości uczestniczenia z życiu społecznym dzieci niepełnosprawnych, a tym samym hamuje rozwój ich społecznych kompetencji. W zasadzie cała organizacja życia społecznego, w tym także środki masowego przekazu, przeznaczone są dla osób pełnosprawnych.
Kształtowanie gotowości do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym oznacza optymalny rozwój tych umiejętności, które osobom upośledzonym pozwalają, stosownie do ich wieku, sprostać zadaniom i wymaganiom o charakterze społecznym. Wielu autorów sądzi, że większość dzieci i młodzieży o obniżonej sprawności umysłowej gotowości tej nie osiąga i w sytuacjach, w których uczestniczą inni ludzie, zachowują się nieadekwatnie. Braki i nieprawidłowości w ich funkcjonowaniu społecznym próbuje się wyjaśnić, przyjmując, że:
Jednostki o obniżonej inteligencji posiadają odpowiednie kompetencje społeczne, lecz boją się lub unikają sytuacji interpersonalnych, a tym samym nie realizują potencjalnych umiejętności społecznych.
Zachowanie społeczne blokuje negatywna samoocena jednostki i irracjonalne utrzymywanie, iż nie potrafi ona właściwie zachowywać się w różnych sytuacjach życia społecznego.
Upośledzeni umysłowo charakteryzują się ograniczoną wiedzą społeczną i słabo ukształtowanymi umiejętnościami współżycia społecznego.
Rozwój społeczny osoby upośledzonej umysłowo, tak jak normalnej, stanowi jeden ze składników ogólnego rozwoju psychofizycznego. Stosunki jednostki z otoczeniem społecznym zależą od zdolności rozumienia sytuacji występujących we współżyciu społecznym, od zdolności zapamiętywania, wyobrażania sobie oraz przewidywania skutków własnego działania. W przypadku upośledzenia umysłowego obserwuje się wiele ograniczeń, które utrudnią rozwój społeczny. Ograniczenia te wynikają z zaburzeń czynności orientacyjno-poznawczych, intelektualnych i motywacyjno-emocjonalnych. Poziom funkcjonowania procesów orientacyjno-poznawczych jest ważny dla rozwoju społecznego jednostki ponieważ określa zakres dostrzegania i rozumienia pojęć oraz sytuacji społecznych i wpływa w istotny sposób na stopień jej przystosowania społecznego. Spostrzeganie u osób lekko upośledzonych umysłowo jest zaburzone. Charakteryzuje je spowolnienie, niedokładność i wąski zakres. Uwaga jest nietrwała, z trudem skoncentrowana, łatwo ulega odwróceniu i rozproszeniu. Słabo rozwinięta jest pamięć, zwłaszcza logiczna, co przejawia się w trudnościach z zapamiętywaniem i odtwarzaniem.
Obok szeregu wymienionych wcześniej ograniczeń we właściwym postępowaniu społecznym osób upośledzonych umysłowo podkreśla się jednocześnie, że: osiągają oni wyższe wskaźniki rozwoju społecznego niż umysłowego, potrafią współdziałać z innymi, współpracować i adoptować się zawodowo i społecznie, uzyskują umiejętności w zakresie poprawnego spostrzegania siebie wzajemnie, pomagania innym, respektowania reguł etycznych, ujawniają większe lub mniejsze braki w rozwoju empatii bez względu na etiologię i stopień upośledzenia, a także nastawień prospołecznych, osiągają umiejętności konieczne do pełnienia podstawowych ról społecznych.
Interakcje społeczne tworzone przez uczniów o obniżonej sprawności umysłowej są globalne, konkretne, statyczne, dokonywane z punktu widzenia własnego dobra czy korzyści, a więc egocentryczne.
Na ukształtowanie zdolności osób upośledzonych umysłowo do rozumienia sytuacji społecznych wpływa między innymi: umożliwienie upośledzonym umysłowo częstego kontaktu z typowymi sygnałami występującymi w sytuacjach społecznych, połączonego z wyjaśnianiem ich znaczenia, wielokrotne powtarzanie sytuacji społecznych i aktywne uczestnictwo w nich upośledzonych, prezentacja upośledzonym umysłowo sytuacji społecznych w formie werbalnej oraz uczestnictwo w tych sytuacjach osób znaczących dla upośledzonych .
W zakresie zachowań społecznych dzieci lekko upośledzonych umysłowo obserwuje się całą gamę możliwych zachowań, jaka zazwyczaj występują u dzieci w normie w związku z określoną sytuacją. Dzieci te wyróżnia: labilność emocjonalna i słaba kontrola nad afektami - co często prowadzi do wybuchów złości i zachowań agresywnych. Szybciej niż u zdrowych dzieci występują zniechęcenie i rezygnacja, bierność, zahamowanie, znaczna niepewność siebie, mniej lub bardziej nasilona lękliwość. Obserwujemy też zachowania skrajnie przeciwne, jak brak dystansu, lepkość uczuciową, natrętne zachowanie. Są to właściwości wynikające z przeżywanych przez upośledzone dziecko skutków własnego ograniczenia umysłowego. Częste niepowodzenia czy to szkolne, czy rówieśnicze, lekceważące traktowanie dziecka przez dorosłych, naruszające niekiedy jego poczucie godności, częste poczucie braku bezpieczeństwa wskutek niepełnego rozumienia poleceń, poczucie zagubienia w nowych i nieznanych sytuacjach, przy silnej potrzebie akceptacji - wszystko to są czynniki kształtujące społeczne zachowania dzieci lekko upośledzonych. U dzieci umysłowo upośledzonych właściwości te powodują, że niektóre formy zachowań są bardziej wyraziste. Nie zmienia to faktu, że jakość zachowań dziecka kształtuje się na podstawie jego doświadczeń.
Rozwój społeczny umiarkowanie upośledzonych pozostaje w ścisłym związku z ich rozwojem psychofizycznym. Dość żywo ujawnia się u nich potrzeba kontaktów społecznych. Duża zmienność w zakresie cech osobowości powoduje różnorodność zachowań społecznych - od właściwych do niewłaściwych. Potrafią ustrzec się niebezpieczeństwa, które zagraża ich życiu, potrafią wykonać różne czynności związane z samoobsługą, dokonują drobnych zakupów, myją naczynia itp.
Umiarkowanie upośledzeni nie mogą podołać w nauce w szkole specjalnej, a więc uczęszczają do tzw. klas życia. Klasy takie przystosowują dzieci do uzyskania pewnej samodzielności w życiu, do współżycia w grupie z innymi.
U dzieci z upośledzeniem znacznym ograniczone są procesy emocjonalne i dojrzałość społeczna. Osoby te są zdolne do okazywania uczuć, przywiązania, choć wyrażają je w sposób prymitywny. Nie kontrolują emocji i popędów, są mało samodzielne, realizują proste potrzeby oraz dbają o higienę osobistą. Maksymalny poziom dojrzałości społecznej to : 7 - 8 lat. Osoby ze znacznym upośledzeniem umysłowym charakteryzują się tak niskim poziomem rozwoju umysłowego, że nauka czytania, pisania, czy liczenia jest całkowicie niemożliwa. Mogą funkcjonować w szkołach życia. Tam potrafią opanować wiele prostych czynności życia codziennego oraz proste prace wchodzące w skład nieskomplikowanych zawodów. Jednostki z takim upośledzeniem nie są zdolne do samodzielnego życia i wymagają opieki osoby drugiej.
Dzieci głębiej upośledzone umysłowo mają wyraźne problemy z nawiązaniem kontaktu z otoczeniem społecznym. Rozwój rozumienia i posługiwania się mową jest powolny, bardzo zaburzony lub uwidacznia się brak mowy. Konieczne jest, więc uzyskanie orientacji, co do możliwości innego, pozawerbalnego kontaktowania się (gest, mimika, wyraz oczu, ton głosu) i porozumiewania się z innymi. Czynnikami dodatkowo blokującymi możliwości porozumiewania się z głębiej upośledzonymi są takie zachowania, jak: nawyk opuszczania głowy, brak umiejętności reagowania mimiką na określone sytuacje, nieprawidłowe doświadczenia społeczne tych dzieci. Niemożność porozumiewania się wynika z faktu, iż dzieci te nie nadają żadnych sygnałów, jak również z tego, że nie umiemy ich odczytywać i właściwie interpretować. Obdarzanie dzieci głębiej upośledzonych umysłowo uwagą nie wartościującą powoduje trwałe i pozytywne rezultaty w ich uspołecznieniu.
Osoby upośledzone umysłowo w stopniu lekkim o zaburzonym rozwoju wymowy wykazują trudności w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych oraz w realizacji swoich zadań życiowych.
H.Horney wyodrębnia trzy typy postaw społecznych, które są nieprawidłowo ukształtowane i w konsekwencji prowadzą do zaburzeń w kontaktach społecznych. Postawa "ku ludziom" charakteryzuje osobę, która stale poszukuje kontaktów i wykazuje brak samodzielności. Dziecko wykazujące taką postawę demonstruje własną słabość, wzbudza współczucie i litość, uskarża się na swoje niepowodzenie. Chce przez to pozyskać życzliwość i sympatię otoczenia. Samo dziecko wykazuje egoizm, niezdyscyplinowanie, co sprawia, że jest nie lubiane i nieakceptowane.
Postawa "odsuwania się od ludzi" charakteryzuje osoby, które unikają kontaktów społecznych, skłaniają się do izolacji i bierności społecznej. Dziecko unika uczestnictwa w różnych formach działania. Postawa "przeciw ludziom" charakterystyczna jest dla dzieci agresywnych, które dążą do uzyskania przewagi nad innymi, stosując przemoc, siłę i władzę. .
Zdaniem Kościelskiej formy zachowań pozytywnych i negatywnych występują zarówno u osób przystosowanych jak i nieprzystosowanych. Różnica polega na tym, iż wśród jednostek przystosowanych częściej spotyka się zachowania dodatnie, a wśród osób nieprzystosowanych - ujemne.
Zakres możliwości i zainteresowań osób upośledzonych umysłowo jest ograniczony. Zawężone są również oczekiwania społeczne stawiane upośledzonym umysłowo, co powoduje dalsze ograniczenia ich życia i rozwoju. Szereg potrzeb psychicznych tych osób, pozbawionych wspierania, bogacenia, nie może się ujawnić, powodując stresy i frustracje.
W konsekwencji sytuacje te prowadzą do wielu zaburzeń. Upośledzenie może mieć pośredni wpływ na te zaburzenia, ponieważ utrudnia zaburzonej jednostce rozwinięcie własnego potencjału rozwojowego. Niedostatek predyspozycji wykonawczych, w tym przypadku procesów intelektualnych, stanowi o braku zdolności do postępowania zgodnego z oczekiwaniami społecznymi.
Upośledzenie sprawności intelektualnej i związany z nią niedorozwój życia uczuciowego stwarzają niedostateczne przystosowanie społeczne, podatność
na złe wpływy środowiska i łatwiej prowadzą do wykolejenia społecznego.
W kontaktach społecznych osoby upośledzone umysłowo przejawiają zachowania lękowe, impulsywność, osłabienie mechanizmów kontroli, obniżony krytycyzm oraz mniejszą wrażliwość moralną. Napięcia emocjonalne są często warunkowane niepowodzeniami szkolnymi lub nieprawidłowymi stosunkami panującymi w środowisku rodzinnym. Niepełnosprawność ma mniejszy wpływ na sferę potrzeb psychicznych. Także w tej populacji naturalne są potrzeby: bezpieczeństwa, miłości sympatii, uznania i sukcesu. Ich niezaspokojenie może prowadzić do stanów frustracyjnych. (M. Kościelska)
Podstawowym problemem funkcjonowania tych osób jest nieadekwatność ich zachowań w stosunku do wymagań sytuacji. Umiejętność stosownego reagowania w sytuacjach społecznych zależy między innymi od stopnia rozumienia tych sytuacji. Niewłaściwe odczytanie sygnałów społecznych utrudnia, podjęcie decyzji i wybór pożądanych zachowań interpersonalnych. Występujące braki i nieprawidłowości w kojarzeniu faktów społecznych
i wnioskowaniu na ich podstawie są w większym stopniu konsekwencją upośledzenia socjalnego i edukacyjnego niż samych deficytów w procesach intelektualnych.
Bibliografia
Jackowska E. (1980), Środowisko rodzinne a przystosowanie społeczne dziecka w młodszym wieku szkolnym. Warszawa, WSiP.
Kirejczyk K. (red.), (1981), Upośledzenie umysłowe - Pedagogika. Warszawa, PWN.
Kościelska M. (1984), Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny. Warszawa, PWN.
Kościelak R. (1996), Funkcjonowanie psychospołeczne osób niepełnosprawnych umysłowo. Warszawa, WSiP.
Skorny Z. (1992), Psychologia wychowawcza dla nauczycieli. Warszawa, WSiP.
Wojciechowski F. (1990), Dziecko upośledzone w rodzinie. Warszawa, WSiP.
Wójcik D. (1984), Nieprzystosowanie społeczne młodzieży. Wrocław, Ossolineum.
0