Thorstein Veblen w „Teorii klasy próżniaczej” postawił antytezę do słów Rousseau. Stwierdził, że bogaci (określani mianem próżniaków lub rentierów) są zniewoleni schematem zachowań, który muszą zachowywać ludzie z określonej klasy społecznej. I pomimo zwolnienia z obowiązku utrzymania siebie i rodziny nie może postępować według własnych chęci. Czy Veblen słusznie wysnuł taką teorię i czy odnosi się ona jedynie do najbogatszych?

Angielskie przysłowie mówi: „Doskonała wolność zarezerwowana jest dla tego, kto żyje z własnej pracy, a w tej pracy robi to, co chce robić”. Według Veblena jedyną pracą, którą wykonuje rentier, jest próżnowanie. Powodem nie jest jednak wolna wola, lecz chęć zaimponowania innym. Bogatemu człowiekowi nie wypada pracować. Już ten fakt zaprzecza jego całkowitej wolności. Praca jest nie tylko sposobem zarabiania pieniędzy, ale także możliwością samorealizacji. Lenistwo sprawia, że człowiek nie czuje się spełniony, popada w stagnację. Nie może jednak podjąć się na przykład pracy fizycznej, gdyż nie należy to do dobrego tonu. Naraża to osobę na wyśmianie lub odrzucenie.
Veblen twierdzi, że pieniądz wyznacza standardy dobrego smaku. Człowiek musi znać określone książki, filmy, obrazy, by móc prowadzić swobodną konwersację z innymi rentierami. Bogacz należy do nielicznej grupy. Wymusza to na nim dostosowanie się do jej wymogów i zachowań. Elitarność tego społeczeństwa powoduje, że przez zachowywanie się w określony sposób zyskuje się akceptację wszystkich. Wszelkie odstępstwa od zasad przyjętych przez ogół bogatych są łatwo zauważalne, tak więc całe życie rentiera staje się „na pokaz”.

Jednak czy rzeczywiście pieniądz wyznacza kulturę jedynie próżniakom? Każdy człowiek żyje w niewielkiej grupie społecznej (domu, szkole, pracy i tym podobnych) i musi dostosować się do jej wymagań. Biedny jest ograniczony brakiem pieniędzy. Koszty wyjść do teatru, filharmonii czy nawet codziennej higieny nie pozwalają mu na korzystanie z tego, co potocznie nazywa się kulturą. Można odnieść to do słów Karola Marksa: „byt określa świadomość”, a kultura jest przecież jej częścią.

Moim zdaniem zachowań opisanych przez Veblena nie można przypisać do jednej grupy społecznej, ale w pewnym stopniu dotyczą one każdego. Pieniądze warunkują określony sposób bycia nie tylko najbogatszym. Status majątkowy wpływa na środowisko, w którym żyjemy, a to z kolei na nasze zachowania, sposób myślenia, cele - a więc wszystko, co nazywamy kulturą.

Veblen krytykował również założenie ekonomii neoklasycznej dotyczącej racjonalności działań, racjonalności zachowań konsumentów. Dowodził mianowicie że zachowania człowieka, że zachowania człowieka nie zawsze są racjonalne, nie zawsze są oparte na rachunku korzyści i strat. Jak słusznie zauważył problemów konsumpcji nie można rozpatrywać w kategoriach jednostki ludzkiej w odniesieniu do pojedynczego, izolowanego konsumenta.
Dlaczego?
Dlatego, że istnieją pewne społeczne prawidłowości konsumpcji tj.: naśladownictwo, snobizm. Veblen zauważył że nasza osobista konsumpcja bardzo często wiąże się z tym iż konsumujemy inne dobra, które mają inni ludzie i my również też chcemy je konsumować dlatego, żeby nie odróżniać się od nich i mieć to co inni mają, aby odczuwać przynależność do tej grupy która posiada te dane dobra. Czasami ryzykownie na odwrót, staramy się tak dobierać swoją konsumpcje aby odróżnić się od innych ludzi - aby zaznaczyć swoją indywidualność. W ten sposób Veblen starał się przekonać swoich czytelników, że działania ludzi i ich wybory jako konsumentów zawsze mają charakter społeczny, są społecznie uwarunkowane kształtują się w jakiejś społecznej rzeczywistości.

---