szklarska poręba, dokumenty

Szklarska Poręba - to miejscowość położona w dolinie rzeki Kamiennej, na pograniczu Karkonoszy i Gór Izerskich. Był to teren górski, lesisty, do około XIII w.. praktycznie niezamieszkały. W tych okolicach występowały doskonałe warunki do rozwoju hutnictwa: była woda, lasy i kwarc - podstawowe surowce niezbędne do produkcji szkła. Na przełomie XIII/XIV w. pojawiają się ślady istnienia w Szklarskiej Porębie Dolnej pierwszych hut szkła. Były to tak zwane huty wędrujące, które po wypaleniu drewna w okolicy przenosiły się w górę Szklarskiego Potoku. Po raz pierwszy nazwa ta pojawia się w dokumencie z 7.08.1366 r. dotyczącym sprzedaży przez Sydila Molsteyna szklarzowi Kuncze huty szkła w "Schribirshau" [Schreiberhau ; tzn. Pisarski Wyrąb] ze wszystkimi do niej prawami. Dokument ten poświadczył książę świdnicko-jaworski Bolko II Mały . Dokument świadczy o istnieniu w Szklarskiej Porębie huty szkła już przed datą jego wystawienia. Od średniowiecza okolice Szklarskiej Poręby przeszukiwali Walonowie ; tak zwani dawni poszukiwacze skarbów, minerałów i kamieni szlachetnych. Odkryli oni między innymi złoto, ametysty, kwarc, piryty. Pozostawili po sobie księgi walońskie - zapiski dotyczące ich poszukiwań i liczne nazwy potoków czy skał (Złocień, Płóczki, Waloński Kamień). We wrocławskiej księdze walońskiej pochodzącej z 1456 r. autorstwa Antoniusa de Medici znajduje się następujący fragment: "Tak więc zapytaj w Jeleniej Górze o wieś, która się nazywa Piechowice, potem będzie Kopaniec. Idź w górę "Drogą Górną", następnie w kierunku na Czarną Górę przez hutę szkła, tak dojdziesz do Białej Wody lub Białego Potoku, tutaj znajdziesz złota do wypłukania i ametystów ile tylko zapragniesz." Na przełomie XIV i XV wieku coraz liczniej zaczynają tutaj przybywać włoscy i niemieccy poszukiwacze surowców do produkcji szkła. Szczególnie cenione były kryształy górskie, których nie brak było w Karkonoszach. Innym zajęciem ludności, trwającym do XIX w., było zbieranie ziół i przygotowywanie leków. Karkonoskich zielarzy nazywano rlaborantamir1;. Już przed 1488 r. poświadczone jest w dokumentach istnienie maryjnej kaplicy pielgrzymkowej na stoku wzgórza Orla Skała w Szklarskiej Porębie Dolnej, która jest najstarszą częścią Szklarskiej Poręby. Istnienie tutaj kaplicy oznaczało, że funkcjonowała też niewielka osada zamieszkała przez hutników szkła, Walonów i laborantów, a oprócz tego zapewne i rolników. Około 1575 znajdują się zapisy o istnieniu huty szkła nad Czeską Strugą (okolice dzisiejszego Muzeum Ziemi JUNA), co świadczy o rozwoju hutnictwa szkła na tym terenie. W związku z zatargami religijnymi w Cesarstwie Habsburgów w 1578 r. do Szklarskiej Poręby Górnej przybywa grupa czeskich uchodźców-protestantów pod przewodnictwem Marii Pluch, którzy zakładają osadę od jej imienia nazwaną Marysin. W 1740 w wyniku pierwszej wojny śląskiej Szklarska Poręba z austriackiego przechodzi pod panowanie pruskie. W 1742 r. wybudowano ewangelicki dom modlitwy w Szklarskiej Porębie Dolnej. W latach 1755 - 1787 wzniesiono duży kościół ewangelicki w Szklarskiej Porębie Dolnej [dziś kościół filialny p.w. Niepokalanego Serca NMP] Dalej rozwija się hutnictwo szkła. W 1617 r. następuje otwarcie dużej huty szkła na Białej Dolinie nad potokiem Bieleń , na miejscu obecnego Domu Wypoczynkowego rZdrowier1;. W 1754 r. następuje otwarcie huty szkła na Orlu. W 1842 r. dochodzi do otwarcia największej i najnowocześniejszej huty szkła w Szklarskiej Porębie "Józefina"- dziś "Julia". Jej dyrektorem został wybitny technolog hutniczy Franz Pohl. Huta wykonuje różne rodzaje szkła ołowiowego, szkło barwione w masie (rubinowe, alabastrowe, kobaltowe), lustra, szkła szlifowane i rytowane. Była to przez lata jedna z najlepszych hut na świecie. Pod koniec XIX w. Szklarska Poręba z ośrodka przemysłu szklarskiego stopniowo staje się znanym ośrodkiem turystyczno-wypoczynkowym. Powstają pensjonaty, hotele, dawne budy pasterskie w górach zmieniają się stopniowo w schroniska górskie (najstarsze schronisko Pod Łabskim Szczytem). Przybywa mieszkańców osady. W latach 1884-1891 następuje budowa kościoła parafialnego p.w. Bożego Ciała na Sowińcu, a następnie od 1889 do 1891 r. budowa kościoła ewangelickiego na Marysinie [obecnie kościół parafialny p.w. św. Maksymiliana Kolbe]. W 1890 r. Carl i Gerhart Hauptmann, zachwyceni Karkonoszami, postanowili się tutaj osiedlić. Po latach Gerhart Hauptmann tak wspominał to wydarzenie : "Pewnego dnia podczas górskiej wędrówki dostrzegłem z wysoka ową dolinę i pomyślałem sobie, że dobrze byłoby wybudować tutaj dom. Zachwycony i olśniony tym pomysłem zszedłem w dół przez lasy, zbiegłem ścieżką wśród łąk i w ciągu kilku godzin załatwiłem kupno wiejskiego domu z przynależnym gruntem, z łąką, z gajem i źródełkami." W Szklarskiej Porębie Gerhart Hauptmann stworzył jedne ze swoich największych dramatów naturalistycznych takich jak 'Takcze", "Futro bobrowe" czy "Wniebowzięcie Hanusi". Od 1901 r. zamieszkał w niedalekim Jagniątkowie. W 1912 r. Gerhart Hauptmann otrzymał literacką Nagrodę Nobla. W Szklarskiej Porębie pozostał jego starszy brat Carl Hauptmann. Doktor nauk filozoficznych i literat, który w swojej twórczości opisywał piękno Karkonoszy. Najbardziej znanym jego dziełem jest cykl legend o karkonoskim Duchu Gór zatytułowany "Rübezahlbuch" - "Księga Liczyrzepy". Carl Hauptmann dokonał też korekty literackiej tłumaczenia powieści Władysława Reymonta "Chłopi" na język niemiecki. Kolonię artystyczną w Szklarskiej Porębie na początku XX wieku zamieszkiwali również inni znani literaci: Wilhelm Bölsche, Bruno Wille czy Hermann Stehr. Często przebywał tutaj wybitny ekonomista i socjolog prof. Werner Sombart. Serdeczne więzy przyjaźni łączyły Carla Hauptmanna z mieszkającą tutaj kompozytorką Anną Teichmüller. Dzieła muzyczne jej autorstwa były wykonywane w największych salach koncertowych ówczesnych Niemiec. W 1922 r. w Szklarskiej Porębie powstało "Bractwo Artystyczne św. Łukasza", którego założycielami było dwunastu twórców, w większości malarzy. Osiedlili się u stóp Szrenicy, podejmując temat karkonoskiego pejzażu, a swoje prace przez lata sprzedawali w "Młynie Św. Łukasza". Do najbardziej znanych należeli Hans Oberländer, Georg Wichmann i Alfred Nickisch. Miasto na początku XX w. uzyskało wodociągi, kanalizację i elektryczność. W latach 1900-1902 wybudowano linię kolejową Piechowice - Szklarska Poręba - Harrachov - Tanvald. Wśród sportów zimowych od końca XIX w. popularnością cieszyły się sanie rogate, sanki i narty. W 1926 wybudowano nowoczesny tor bobslejowy na Górze Przedział, następnie w latach 1930-1932 dużą skocznię narciarską na Owczych Skałach. Te inwestycje uprawniały Szklarska Porębę do ubiegania się o prawo organizacji w 1936 r. zimowych igrzysk olimpijskich, które jednak ostatecznie zorganizowano w alpejskim Garmisch Partenkirchen. Okres II wojny światowej nie przyniósł miastu zniszczeń. Dnia 9 maja 1945 nastąpiło wyzwolenie Szklarskiej Poręby, którą zaraz po wojnie nazwano rPisarzowicer1; . W 1946 r. sprowadził się tutaj Jan Sztaudynger, który namówił do przyjazdu do Szklarskiej Poręby Wlatsimila Hofmana. Ten malarz był największym artystą w Karkonoszach. Malował portrety mieszkańców i inne obrazy. W 1959 Wlastimil Hofman maluje cykl 15 obrazów "Tajemnice Różańca" dla kościoła w p.w. Matki Boskiej Różańcowej Szklarskiej Porębie Dolnej i obraz ołtarzowy do kościoła parafialnego. Dnia 1.01.1960 nastąpiło nadanie Szklarskiej Porębie praw miejskich, a w 1962 r. wybudowano wyciąg krzesełkowy na Szrenicę. Obecnie ludność Szklarskiej Poręby liczy około 7 500 mieszkańców-mniej więcej tylu, ilu przed II wojną światową. Miasto ma charakter wypoczynkowo-turystyczny i jest ważnym ośrodkiem sportów zimowych. Szklarska Poręba przed 200 laty. Poniżej znajduje się mało znany opis Szklarskiej Poręby autorstwa austriackiego lekarza J.K.M. Hosera pochodzący z książki "Das Riesengebirge in einer statistisch - topographischen und pittoresken Uebersicht ..." [Karkonosze w zarysie statystycznym, topograficznym i malarskim ...] wydanej w Wiedniu w 1805 r. Podczas licznych podróży Hoser kilkakrotnie odwiedził Karkonosze i dobrze je poznał. Przypisy w nawiasach i niewielkie skróty zamieściłem dla większej czytelności tego pochodzącego sprzed 200 lat tekstu. W opisie uwagę zwraca wiodąca rola Szklarskiej Poręby Dolnej jako centrum miasta w początkach XIX w., a także znaczenie nieistniejącej już witriolejni - zakładu produkującego kwas siarkowy z pirytów, jako największego takiego przedsiębiorstwa w dawnych Prusach. "Szklarska Poręba: ta wieś, jak żadna inna pod względem liczby numerów domów jest największą, jak też i najdłuższą w śląskich Karkonoszach. Należą do niej, oprócz głównej części dystrykty, które leżą tak na wzniesieniach, jak i w dolinach tutejszych gór Karkonoszy i Izerów. [...] Nazywają się, oprócz Średniej Wsi: Białka, Orle, Marysin, Hutstadt [okolice ul. Armii Krajowej], Czarna Góra, Huta, Siedem Domów, Szklarka, Zackenhäuser [?], Jakuszyce, Steinerhäuser [prawdopodobnie Tkacze; od 1958 r. część Harrachova ], Wysoki Kamień, Kobyla Łąka. Najbardziej odległą częścią wsi jest huta szkła w Dolinie Nadziei [obecnie okolice Korenova w Czechach], która położona jest o dobre cztery godziny drogi od kościoła i wielkiej karczmy w Szklarskiej Porębie [Dolnej]. Najbardziej znane zajęcia mieszkańców to oprócz hodowli bydła, hutnictwo szkła i roboty leśne; a pomiędzy tutejszymi drwalami jest też pewna liczba wytwórców instrumentów muzycznych i skrzypiec. Duża karczma należąca do Schulza w Szklarskiej Porębie Dolnej jest bardzo dobrym i wygodnym schronieniem dla podróżujących po Sudetach i służy jako dom z pewną liczbą wygodnych pokoi również na dłuższe pobyty. Nie brakuje w Szklarskiej Porębie dobrych drogowskazów prowadzących przez całą część tutejszych gór, a ich autor - szewc Zeidler jest pod tym względem dobrze znany wielu wędrowcom. Liczne godne odwiedzenia punkty leżą w niewielkiej odległości od Szklarskiej Poręby. Wodospad Kamieńczyk położny jest o dwie godziny drogi od karczmy [w Szklarskiej Porębie Dolnej], Szklarka jest o dobre pół godziny, podejście od dołu w Śnieżne Kotły trwa około 2 i pół godziny, schronisko Pod Łabskim Szczytem 3 godziny, a górna krawędź Śnieżnych Kotłów jest odległa o 4 godziny. Nie więcej niż o ponad 1/4 godziny od karczmy przy drodze do wodospadu Szklarki znajduje się witriolejnia Pana Prellera; największa w państwie pruskim. Surowiec tutejszy jest wydobywany 3 mile drogi od Miedzianki [wcześniej w sztolniach poniżej Zakrętu Śmierci]. Tutaj przygotowywane są produkty: kwas siarkowy różnych rodzajów i kwas saletrowy. Bogaty asortyment wyrobów tego zakładu, który posiada solidne zabudowania, przemyślane rozplanowanie fabryki, a przede wszystkim samo przepiękne jej usytuowanie, czynią to miejsce jednym z najbardziej interesujących punktów podczas planowanej podróży w Sudety. [...]"