Miasta w rzeczpospolitej szlacheckiej w XVI w.
Czym w ogóle jest miasto? - takie pytanie nasuwa się na samym początku mojej pracy. Współcześnie funkcjonująca definicja jest następująca: jest to historycznie ukształtowana jednostka osadnicza charakteryzująca się dużą intensywnością zabudowy, małą ilością terenów rolniczych, ludnością pracującą poza rolnictwem, prowadzącą specyficzny miejski styl życia. W Polsce, za miasto uważa się zaś jednostkę osadniczą posiadającą prawa miejskie. Aby za to zdobyć prawa miejskie dana miejscowość musi: posiadać odpowiednią liczbę mieszkańców, posiadać odpowiednią infrastrukturę, mieć miejski charakter oraz mieć uchwalony plan zagospodarowania przestrzennego przewidujący rozbudowę miasta. Jaka była jednak geneza powstania miast, w jaki sposób została zapoczątkowana i kiedy? Na te i na inne pytanie odpowiem w moim wypracowaniu.
Idea miasta wywodzi się jeszcze z czasów średniowiecza. Ośrodki te powstały z istniejących wcześniej średniowiecznych grodów. Grodem nazywamy prehistoryczną lub średniowieczną osadę obronną, otoczoną wałem lub fosą. Lokalizowane były najczęściej w miejscach trudno dostępnych. Grody spełniały funkcję sprawowania władzy księcia na posiadanym terytorium, często były to także obronne grody graniczne. Miasto było kolejnym etapem życia grodu. Pierwsze lokalizacje miejskie dokonały się w Polsce na Śląsku w pierwszym czterdziestoleciu XIII wieku, czyli za panowania Henryka Brodatego. Najczęściej stosowanymi w tym czasie prawami lokacji miast było: prawo chełmińskie, prawo lubeckie, prawo magdeburskie, prawo polskie, prawo średzkie i prawo wołoskie. Najczęściej nadawanym prawem było prawo magdeburskie, zwane inaczej niemieckim. Było to zjawisko gospodarczo-społeczne w XIII-XIV w., obejmujące swym zasięgiem środkowowschodnią Europę, polegające na planowym osadnictwie ludności pochodzącej głównie z zachodnich obszarów Niemiec. Kolonizacja na prawie niemieckim dokonywała się na mocy osobnych umów, określających zakres praw oraz swobód kolonistów, zawieranych między panem gruntowym a grupą osadników reprezentowanych przez zasadźcę. Lokowano na nim głównie miasta Śląska oraz znaczące miasta w pozostałej części kraju np. Kraków. Ustrój ten był dobrze dostosowany do zmian dokonujących się w gospodarce. W tym czasie nasz kraj wkraczał w obszar gospodarki pieniężnej, a na rynek wkroczył nowy budulec zastępujący drewno - cegła. Właścicielem miast w tym czasie był monarcha. Największy postęp rozwoju miast dokonał się za panowania Kazimierza Wielkiego, który z racji tego, że popierał rozwój gospodarczy, nadawał miastom przywileje gospodarcze. Kolejnym ważnym wydarzeniem w historii miast polskich był wzrost bezpieczeństwa miast dzięki przywilejowi nadanemu przez Władysława Łokietka, mówiący o tym, że mieszczanie mogli karać śmiercią przestępców złapanych na gorącym uczynku. Początki XV wieku to natomiast czas lokowania nowych miast na terenach dotychczas słabo zasiedlonych. W tym czasie nastąpił też powrót do poddaństwa i ustroju pańszczyźnianego, który był równoznaczny z regresem społecznego podziału pracy, co wpłynęło na rozwój rzemiosła wiejskiego. Nastąpił rozwój prawa miejskiego. Poza granicami Królestwa prawidłowo rozwijały się miasta śląskie i zachodniopomorskie. Na Mazowszu wybijała się Warszawa. W Koronie ważną rolę odgrywały przede wszystkim Kraków, Lwów, Poznań, a także włączone do polski w wyniku wojny trzynastoletniej Gdańsk i Toruń. Radę miejską pod przewodnictwem burmistrza miały, przynajmniej formalnie, wszystkie miasta. Obok rad miejskich funkcjonowały wszędzie sądy ławnicze. Pod koniec XV wieku w Polsce doszło do zmian, które zahamowały rozwój ekonomiczny miast. Na mocy statutu piotrkowskiego mieszczanie nie mogli nabywać posiadłości gruntowej na tych samych prawach, które przysługiwały szlachcie. Mieszczanie nie mogli także obejmować wysokich stanowisk kościelnych oraz nabywać ziemi.
Przełom rozwoju miast nastąpił właśnie w XVI wieku. Szacuje się, że w wyniku postępującej urbanizacji, blisko 25% ludności mieszkało już w miastach. Wtedy też miasta nastąpił rozkwit działalności przemysłowej i handlowej, na co wpłynął fakt, iż Polska była w tym czasie połączona unią realną z Wielkim Księstwem Litewskim. Na początku tegoż wieku miasta zostały podzielone na 4 porządki: I civitates maiores (wielkie miasta, takie jak np. Kraków; rajcy z tych miast płacili 150 lub 120 groszy pogłównego), II civitates et oppida secundi ordinis (miasta już nie tak wielkie; 15 groszy pogłównego), III oppida habantia fora annua et septimanalia (miasta, w których występowały jarmarki i targi tygodniowe; 8 groszy pogłównego), IV oppida non habantia fora annua et septimanalia (miasta niewiele różniące się od osad wiejskich; 2 grosze pogłównego). Według profesora Henryka Samsonowicza w tym czasie można wyróżnić jeszcze inne kryterium określenia wielkości miasta. Podział ten opiera się na zasięgu geograficznym kontaktów handlowych danego miasta, jest to: I. - do 3000 km (np. Kraków, Gdańsk), II. - do 450 km (np. Kalisz), III. - do 100 km (np. Czerwińsk) i IV. - do 20 km (np. Bolimów). W tym czasie pojawiła się też interesująca idea miasta idealnego. Była to popularna renesansowa idea zakładająca, że powstające miasto powinno być podporządkowane czynnikom gospodarczym, społecznym i politycznym. Takie renesansowe miasto projektowane było na planie idealnie symetrycznym, a wszystkie budynki miały mieć klasyczne elementy, takie jak np. kolumny. Przykładem idealnego miasta tamtych czasów jest np. Zamość. Piękno miała się tutaj łączyć z funkcjonalnością. Dlaczego jednak XVI wiek w Polsce jest nazywany „złotym wiekiem”? Jeśliby odnieść to pojęcie do znaczenia miast, można określić, że w miastach nastąpił ogromny rozwój gospodarki. Rozpowszechnionym jej typem była gospodarka folwarczno - pańszczyźniana. Polska eksportowała też wiele towarów (głównie zboże, lecz także drewno, smołę) do państw Europy zachodniej, w których staniało na nie zapotrzebowanie. Do państw Europy wschodniej eksportowano natomiast skóry i futra, natomiast do Holandii surowce tekstylne oraz bydło. Ważnymi artykułami polskiego eksportu była także wełna, pierze i puch. Do Polski importowano sól, żelazo, owoce południowe, tekstylia, cukier i korzenie. Ważną rolę w tym okresie odgrywały szlaki wodne przebiegające przez rzekę Wartę i Wisłę. Rola tych szlaków zwiększyła się właśnie dzięki eksportowi produktów rolnych. Handel bałtycki został zmonopolizowany w całości przez Hanzę. Hanza odegrała ważną rolę w rozwoju polskiej gospodarki rolnej, stwarzając popyt na produkty rolne i towary leśne. Do najważniejszych szlaków handlowych w tym czasie należała: „Droga Pruska” z Krakowa do Gdańska” oraz droga wiodąca przez Wołoszczyznę do Konstantynopola. Głównymi ośrodkami handlu były Lublin oraz Gdańsk. W wieku XVI nastąpił żywy rozwój kontaktów Polski z Czechami i Węgrami. Poza tym wzrastała specjalizacja kupiectwa. Funkcjonowały firmy „jednoosobowe” lecz również spółki zawiązywane na krótko lub na dłużej, między pojedynczymi osobami i większymi grupami. Handel detaliczny znajdował się w rękach kramarzy i rzemieślników. Wykształciła się też grupa, która zajmowała się udzielaniem kredytów(bankierzy). Ważną rolę odgrywała w handlu poczta założona przez Zygmunta Augusta w 1558 roku. Mniej ważną rolę w Polsce XVI stulecia pełniła hodowla. Bydło było wykorzystywane jedynie do celów pociągowych. Okres ten natomiast pozwolił na dość znaczny rozwój rzemiosła oraz przemysłu. Rzemiosło polskie charakteryzowało się wielokierunkowością rozwoju w przeciwieństwie do krajów Europy Zach. Wysoki poziom osiągnął jednak przede wszystkim przemysł skórzany, sukiennictwo, farbiarstwo, papiernictwo oraz dziedziny rzemiosła metalowego. Produkcja rzemieślnicza skupiała się w cechach. Skupiały one samodzielne zakłady rzemieślnicze, zapewniając im wyłączność na daną produkcję. Decydowały one też o czasie trwania pracy danego czeladnika oraz o wysokości ich zarobków. W rzemiośle można też zaobserwować postęp w technice produkcyjnej. Przez wprowadzenie systemu nakładczego w Polsce, rynek wewnętrzny zaczął się kurczyć. W przemyśle XVI natomiast wielką rolę odgrywało górnictwo i hutnictwo. Huty powstawał w tym czasie głównie na Śląsku. Hutnictwo rozwijało się dzięki kapitałowi kupieckiemu. Pod koniec XVI w. pojawiły się piece hutnicze umożliwiające wytop żelaza płynnego i wyrów stali. W XVI wieku nastąpił popyt na produkty kopalniane. Największy postęp osiągnęły kopalnie soli. Stały się one ogromnymi przedsiębiorstwami. Kopalnie srebra i ołowiu rozwijały się wolniej. Zwrotem w zakresie rozwoju miast w Polsce stała się rozbudowa systemu pańszczyźnianego. Folwarki stały się samowystarczalne. Szlachta za to odebrała mieszczańskim kupcom prawo do importu towarów luksusowych.
Podsumowując warto zaznaczyć, że XVI wiek miał istotne znaczenie w rozwoju miast polskich. W czasie tym nastąpił rozwój handlu dalekomorskiego i lokalnego. Zauważa się także zwiększenie eksportu towarów, rozwój rzemiosła i przemysłu. „Złoty wiek” był ważny czasem rozwoju miast polskich. Zawdzięczamy mu np. postęp w obrębie wydobywania i tworzenia kopalni, w tworzeniu nowych hut i rozwój gospodarki rolnej związany z powstawaniem folwarków szlacheckich. Największy rozwój w tym czasie nastąpił przecież w miastach, a te jako skupiska różnych ludzi i kultur mają swój ogromny wkład w dzieje świata i kulturę…