W materiale tym nie opisujemy środków ogólno trujących (cyjanowodór, arsenowodór, chlorocyjan), drażniących (adamsyt, chloroacetofenon ), parzących (luizyt, iperyt) i duszących (fosgen, dwufosgen, fosgenoksym) znanych już w większości z czasów I WŚ. Mimo że środki te znajdowały się w arsenałach III Rzeszy, przedstawimy tu produkcje najgroźniejszych jak na owe czasy środków, paralityczno-drgawkowych (Tabun, Sarin, Soman) wprowadzonych do niemieckich arsenałów podczas II WŚ. Środków powodujących śmierć, podczas pełnej ekspozycji w ciągu kilku sekund do dwóch minut. W przeciwieństwie do równie nowoczesnej i też już produkowanej broni biologicznej, gdzie pierwsze symptomy chorobowe ujawniały się po kilku godzinach.
Historia produkcji gazów oddziałujących na system nerwowy zaczęła się 23 grudnia 1936, gdy Dr Gerhard Schrader w laboratorium I. G. Farbenindustrie w Leverkusen odkrył Tabun (Ester etylowy kwasu N,N-dimetyloaminocyjanofosforowego). Schrader miał realizować program rozwoju nowych środków owadobójczych na bazie fluorków. W 1935, otrzymał on dimethylphosphoramidofluorowy kwas. W związku z czym opatentował tą nową mieszaninę w Niemczech, W. Brytanii, Szwajcarii i USA. Następnie przystąpił do systematycznych badań nad dimethylphosphoramidami. Podczas tych badań odkrył Tabun, nadzwyczaj silny środek, mający znaleźć zastosowanie przeciw insektom. W styczniu 1937 Schrader jako pierwszy obserwował działanie tego środka na ludzki organizm. Stało się to podczas prac w jego laboratorium, kiedy on i jego asystent ulegli zatruciu. Zatrucie badaczy miało łagodny przebieg, a naukowcy mieli wiele szczęścia że przeżyli ten incydent. Jego przebieg charakteryzował się zwężeniem źrenic i krótkim oddechem obu naukowców.
W związku z tym, że w 1935 naziści wydali rozporządzenie obligujące do zgłaszania wszystkich odkryć mogących mieć znaczenie wojskowe do Ministerstwa Wojny. W maju 1937 próbka Tabunu została wysłana do sekcji chemicznej ministerstwa uzbrojenia. Sekcja ta znajdowała się w Berlinie (Spandau) i tam został wezwany Schrader w celu prezentacji odkrytego środka. Po prezentacji Tabunu odkrycie utajniono, a ówczesny szef sekcji chemicznej płk Rudriger zlecił budowę nowoczesnego laboratorium w celu prowadzenia dalszych badań nad Tabunem i innymi związkami organofosforowymi. W następstwie czego Schrader przeniósł się z badaniami do nowego laboratorium w miejscowości Wuppertal-Elberfeld na terenie Zagłębia Ruhry.
W 1939 uruchomiono pilotową linię produkcyjną przy Munster-Lager w Niemczech, instalacja ta podlegała wojsku. Już styczniu 1940 przystąpiono do budowy dużej fabryki Tabunu w Brzegu Dolnym koło Wrocławia (Dyernfurt). Fabryka ta istniała pod kodem Hochwerk, zajmowała obszar 2,5 km na 0,8 km, była kompletnie samowystarczalna. Syntetyzowała wszystkie komponenty, aż do końcowego produktu jakim był Tabun. Istniała też podziemna część fabryki przeznaczona do przechowywania gotowej amunicji chemicznej, której to skład odkryto pod koniec wojny w Krapkowicach (Krappitz). Zakłady w Brzegu należały do koncernu IG Farbenindustrie i budowane były do społu z Anorgana GmbH. Firmą mającą już doświadczenie przy budowie podobnych instalacji na terenie Rzeszy. Produkcja Tabunu przebiegała dwu etapowo. Wpierw otrzymywano dichlorek wspomnianego kwasu, w drugim etapie syntetyzowano Tabun. Świeżo wyprodukowany Tabun był bezbarwną cieczą, ale zmieniał barwę w miarę upływu czasu poprzez jasno żółtą do żółto pomarańczowej, zapach jego przypomina przypalone powidła. Jako rozpuszczalnik stosowano chlorobenzen. Podczas odkażania stosuje się odkażalniki zasadowe, przy zatruciu należy podać 2 mg atropiny dożylnie lub domięśniowo, w wypadku konwulsji należy jednorazowo dawkę zwiększyć do 4-6 mg. Bardzo długo przebiegał proces pełnego rozruchu fabryki bo od stycznia 1940, aż do czerwca 1942. Spowodowane było to trudnościami technologicznymi, szczególnie nie umiano zapobiec korozji instalacji. Zmusiło to Niemców do wykonania części instalacji z kwarcowych lub srebrem powlekanych naczyń. Końcowa linia syntezy Tabunu znajdowała się w zamkniętych pomieszczeniach o podwójnych ścianach powlekanych szkłem, przestrzeń między tymi ścianami chroniła dodatkowo kurtyna powietrzna zrealizowana za pomocą kompresorów. Dla bezpieczeństwa wszystkie człony instalacji były okresowo odkażane parą i amoniakiem. Fabryka w Brzegu zatrudniała 3 000 pracowników spośród rdzennych Niemców. Pracownicy byli wyposażeni w maski i kombinezony ochronne, wykonane z obustronnie gumowanej tkaniny. Kombinezony te po dziesięciokrotnym użyciu były wymieniane. Mimo tych środków ostrożności w przeciągu 2,5 rocznego okresu uruchomiania instalacji wydarzyło się około 300 wypadków, w tym przynajmniej 10 śmiertelnych. Najczęściej dochodziło do wycieku pod dużym ciśnieniem płynnego Tabunu. Tak zginęło np. pięciu z siedmiu pracowników, gdy strumień tabunu uderzył z taką siłą w ich maski, że przeniknął do wnętrza respiratorów. Mimo błyskawicznej akcji ratowniczej udało się uratować tylko dwóch z nich.
W Brzegu Dolnym uruchomiono także pilotażową instalację do produkcji Sarinu, podobną instalację uruchomiono też na początku 1943 w Oświęcimiu. Sarin (Ester izopropylowy kwasu metylofluorofosforowego) został odkryty w 1938 przez zespół czterech naukowców pod kierownictwem Schradera. Od liter jego odkrywców nadano mu nazwę Sarin (Schrader, Ambros, Rudriger, i van der Linde). W czerwcu 1939 formułę Sarinu jak i jego próbkę dostarczono do Ministerstwa Uzbrojenia w Berlinie. Wkrótce opracowano dwie metody jego otrzymywania. Sarin jest cieczą bezbarwną i bez zapachu, trzy razy skuteczniejszy od swego poprzednika. Po dłuższej ekspozycji przenika przez gumę i powoduje zatrucie, rozpuszcza się w wodzie i organicznych rozpuszczalnikach, antidotum atropina. Ze względu na stosowanie przy produkcji Sarinu fluorowodoru. Pojawiły się problemy z korozją instalacji, jak miało to miejsce przy produkcji Tabunu. I w tym wypadku wykonano specjalne instalacje z kwarcu lub szkła powlekanego srebrem. Pierwsze projekty powstały w Spandau, Munster Lager na wrzosowisku Luneberg, a pierwszą przemysłową produkcję uruchomiono w budynku nr 144 w Brzegu (Dyernfurth). Możliwości produkcyjne Sarinu przez fabrykę w Brzegu ocenia się różnie od 40 do 100 ton miesięcznie. Większe możliwości produkcyjne istniały w fabryce w Falkenhagen (na pół.-wsch. od Berlina), około 500 ton miesięcznie.
Większość niemieckich instalacji do produkcji Sarinu była doświadczalna o małej wydajności, w trakcie budowy, czy też planowana do ewakuacji. Stan posiadanych zapasów Sarinu przez Niemców pod koniec wojny jest nieznany i zależnie od źródeł mówi się o 500 kg do 10 ton??? Według nas ilość 7500 ton wydaje się rozsądna gdy uwzględni się wszystkie ośrodki produkcji tego gazu i wydajność instalacji.
Ocena rozmiarów produkcji bojowych środków paralityczno-nerwowych jest tym bardziej utrudniona, gdyż w momencie nasilenia alianckich nalotów na tereny północnych Niemiec w połowie 1942. W rejony gdzie istniały doświadczalne i pilotowe instalacje broni chemicznej, rozpoczęto częściową ewakuacji tych zakładów w głąb terytorium Rzeszy, poza zasięg wrogich bombowców.
Jeżeli chodzi o Tabun, to pod koniec 1944 Niemcy mieli wyprodukowane nie mniej jak 12 000 ton tego gazu. Chociaż ilość ta może być znacznie większa, o ile uwzględni się możliwości produkcyjne podawane przez Speera. Z wspomnianej ilości 12 000 ton, wykorzystano 2 000 ton do wypełnienia pocisków artyleryjskich i 10 000 ton do wypełnienia bomb lotniczych. Jak już wspomnieliśmy największy skład amunicji chemicznej został odkryty przez Rosjan w miejscowości Krappitz na Górnym Śląsku. Podobne składy ujawniono w kopalni w Lausitz i Saxoni. Pewną ilość amunicji chemicznej, przechwycono podczas transportu do Bawarii.
W przytoczonym bilansie nie uwzględnia się Tabunu nie zastosowanego do napełniania amunicji. Mimo że stosowanie "luzem" bojowych środków toksycznych było przewidziane przez Luftwaffe w postaci aerozolowych środków rozlewczych, a wiele armii i dziś przechowuje w ten sposób kilkadziesiąt procent stanu posiadania bojowych środków chemicznych. Faktycznie można założyć że w Brzegu wyprodukowano ponad 15 000- 20 000 ton Tabunu. Zakład ten osiągnął pełną moc produkcyjną w czerwcu 1942. Zakładana technologicznie ilość produkowanego tabunu wynosiła 1 000 ton/miesięcznie. W praktyce w okresie od czerwca 42 do lutego 1945 produkowano miesięcznie średnio od 800 do 900 ton Tabunu. Zakłady w Brzegu pracował do ostatnich dni poprzedzających nadejście Rosjan. Czyli około 30 miesięcy, co powinno dać produkcję z tego zakładu ponad 20 000 ton Tabunu. Na uwagę zasługuje też fakt że przez okres około 2,5 roku, podczas uruchomiania fabryki już prowadzono produkcję. Można założyć że w okresie tym wyprodukowano od 2 000 do 5 000 ton tabunu. Stąd ilość wyprodukowanego Tabunu winna wynosić od 17 000 do 25 000 ton.
W sierpniu 1944 Rosjanie zbliżyli się znacznie do Śląska, a alianci do granic Rzeszy. W związku z czym Niemcy przystąpili do systematycznego niszczenia i ukrywania dokumentacji, oraz wyników prac badawczych związanych z produkcją broni chemicznej. Na początku 1945 zaprzestano produkcji w zakładach w Brzegu, a tony płynnych bojowych środków chemicznych spuszczono bezpośrednio do Odry. Zakład przygotowano do demontażu i ewakuacji. Ewakuacja fabryki nie doszła jednak do skutku ponieważ miasto zostało otoczone przez Rosjan. W następstwie czego Luftwaffe otrzymało rozkaz zbombardowania fabryki. Zakładów tych jednak nie zbombardowano z niewyjaśnionych do dziś przyczyn. Być może w fabryce znajdowały się nadal groźne gazy, a do koryta Odry spuszczono tylko komponenty do ich produkcji? Według niektórych informacji Rosjanie znaleźli na terenie fabryki 1 500 ton wspomnianych gazów. Ponadto w Brzegu Rosjanie zdobyli kompletną instalację do produkcji Tabunu i pilotażową instalację do produkcji Sarinu. Drugą instalację do produkcji Sarinu zdobyli Rosjanie później w miejscowości Falkenhagen. Instalację z Brzegu zdemontowano i wywieziono do miejscowości Dzierżyńsk w 1946. Tam fabryka ta funkcjonuje jeszcze w latach 90, jako jedna z 14 tego typu zakładów, pracujących na potrzeby Armii Czerwonej.
W czasie wojny Niemcy dokonali odkrycia jeszcze jednego gazu z grupy paralityczno-nerwowych bojowych środków chemicznych. Soman (Ester pinakolinowy kwasu metylofluorofosforowego) jest cieczą wrzącą w stosunkowo niskiej temperaturze o zapachu kamfory, gaz ten jest jeszcze bardziej toksyczny od swoich poprzedników. Jego produkcja przebiega dwuetapowo, końcowa faza produkcji polega na rektyfikacji Somanu pod ciśnieniem 0,5-0,6 tora w temp. 48-490C. Odkrycia tego dokonał wiosną 1944 Ryszard Kuhn, podczas prac, nad farmakologią związków Tabunu i Sarinu. Dokumenty związane z tym odkryciem były ukryte w sztolni, 16 km na wschód od Berlina, gdzie znaleźli je Rosjanie i zabezpieczyli. Na bazie tej dokumentacji podjęli oni produkcję Somanu, w okresie zimnej wojny. Amerykanie produkcję środków paralityczno-nerwowych rozpoczęli nieco później bo w 1949, ale tylko dlatego że nie posiadali gotowych instalacji jak Rosjanie.
Pozostaje bez odpowiedzi pytanie czy Niemcy uruchomili jakąś pilotową instalacje do produkcji Somanu? Teoretycznie było możliwe ukończenie takiej instalacji (bez syntezy komponentów), już jesienią 1944.
Po II Wojnie Światowej bojowe środki paralityczno-nerwowe w dalszym ciągu ewoluowały i były doskonalone dzięki odkryciom nowych aktywnych związków w tej klasie broni. Nad ich rozwojem pracował nadal Schrader zatrudniony w koncernie Bayer AG, nowych odkryć dokonali też Ambros, R. Ghosh , J. F. Newman, Tammelin, Rosjanin I. M. Sjechjenow i inni.
Jako ciekawostkę można powiedzieć że pierwsze informację o Tabunie zdobyli Anglicy 11 maja 1943. Kiedy to ujęto niemieckiego chemika pracującego w laboratorium wojskowym w Spandau. Chemik ten ujawnił kod jakim oznaczano Tabun (Trilon 83), chemiczne reakcje niezbędne do jego produkcji, metody ochrony i leczenia skutków działania tej trucizny. Niestety raport ten, przesłany 3 lipca 1943 wywiadowi brytyjskiemu, zaginał w biurkach urzędników.
O Tabunie alianci dowiedzieli się po raz pierwszy w kwietniu 1945, kiedy ich odziały przechwyciły statek niemiecki z amunicją wypełnioną tym środkiem. Wówczas cały przechwycony ładunek wysłano do Anglii w celu analizy i badań tej nowej i nieznanej im broni.