Szkoła glosatorów
Prawdziwy renesans prawa rzymskiego zaczął się u schyłku wieku XI wieku w związku z pracami tzw. Szkoły glosatorów na uniwersytecie bolońskim. Początki jej wiążą się z odkryciem w połowie XI wieku Digestów justyniańskich. Twórca kierunku był Irneriusz. Badano prawo justyniańskie metodą egzegezy (dokładnego objaśnienia, tłumaczenia). Te objaśnienia wpisywano:
Nie ograniczano się do samych objaśnień, tłumaczeń, lecz opracowywano prawo rzymskie za pomocą:
kazusów - zdarzenie prawne układane odpowiednio do praktycznego zastosowania tego przepisu, sum - krótkie streszczenie.
Nie starała się ona jednak nagiąć prawa rzymskiego do ówczesnych pojęć i do praktyki prawnej, z tego też punktu nie ingerowała silniej w życie prawne średniowiecza.
Szkoła komentatorów (postglosatorzy)
Zadanie przystosowania prawa rzymskiego do potrzeb praktyki, przypadło nowemu kierunkowi szkole komentatorów (postglosatorów). Najświetniejszy rozwój tego kierunku przypada na XIV wiek. Czołowymi przedstawicielami komentatorów byli: Baldus de Ubaldus i największy prawnik średniowiecza Bartolus de Saxoferrato.
Szkoła komentatorów tworzyła obszerne komentarze do zbioru justyniańskiego operając się na Glossach Accursiana. Prawo rzymskie było naginane i dostosowywane do potrzeb współczesnych. Zwrot do praktyki sprawił, że prawo rzymskie stało się bardziej elastyczne i możliwe do szerszego zastosowania. Komentatorzy stworzyli nie tylko nowe instytucje prawne, lecz także podstawy nowych dyscyplin prawa, jak w szczególności prawa handlowego oraz prawa międzynarodowego prywatnego.
Corpus Iuris Civilis składa się z 4 zbiorów:
1. Kodeks
2. Digesta
3. Instytucje
4. Nowele
Zbiór kodeks powstał od zebrania w całości konstytucji cesarskich od Hadriana do Justyniana.
Kodeks ujęto w 12 księgach. Obejmował teksty kilku tysięcy konstytucji, które odnosiły się do:
* prawa prywatnego
* prawa państwowego
* prawa kościelnego
* prawa administracyjnego
* prawa karnego.
Najobszerniejszą i najważniejszą częścią justyniańskiej kodyfikacji były Digesta. Podzielone były na 50 księg., które dzieliły się z kolei na:
1. tytuły
2. fragmenty
3. paragrafy
Digesta obejmują m.in. materiał z zakresu prawa prywatnego i postępowania cywilnego, natomiast księgi 47 i 48 odnosiły się do prawa karnego.
Równocześnie z Digestmi została opracowana trzecia część kodyfikacji justyniańskiej - Instytucje. Oparty był głównie na Instytucjach Gaiusa. Podzielony formalnie na 4 księgi:
1. I dotycząca osób
2. II i III dotycząca rzeczy
3. IV dotycząca skarg
Wkrótce jednak sam Justynian wydał szereg nowych konstytucji dokonując istotnych zmian przepisów zawartych w kodyfikacji. Zebrane późniejsze ustawy Justyniana i jego najbliższych następców stanowiły czwartą część kodyfikacji justyniańskiej zwanej Nowele.
Humanizm prawniczy - Rozwinął się we Francji i Włoszech w XV-XVI wieku. Wprowadzili oni postulat kodyfikacji prawa. Podejmowali oni wątek równości prawa karnego oraz humanizacji prawa. Domagali się oni zmian w zakresie kary śmierci, kar okaleczania. W większości były to teoretyczne, utopijne przykłady.
Kodyfikacje XIX wieku:
Kodeks Napoleona 1804
Kodeks Austriacki 1811
Swod Zakonow 1832
Kodeks niemiecki BGB 1896 Bürgerliches Gesetzbuch
BGB składał się z 2385 paragrafów - 5 ksiąg:
Księga 1 Część ogólna
Księga 2 Prawo zobowiązań
Księga 3 Prawo rzeczowe
Księga 4 Prawo rodzinne
Księga 5 prawo spadkowe
Szkoła pandektystów- II poł XIX w. Niemcy. Bernhard Windscheid. Odrzuca rozważania historyczne, a główny nacisk kładziony jest na metodę formalno-dogmatyczną. Samo słowo pandektystyka wywodzi się z nazwy jednej z części Kodeksu Justyniana, tj. pandektów (średniowieczne łacińskie pandecta z greckiego pandektes - wszechogarniający). Oderwano prawo rzymskie od jego historycznych źródeł, tworząc na podstawie źródeł prawa rzymskiego zamknięty system prawny z abstrakcyjnych pojęć prawnych, mających swoisty byt nadający się do stosowania w warunkach współczesnych przy każdej szczegółowej sprawie.
Źródła poznania prawa (fontes iuris cognescendi)
Źródła jurydyczne (np. Instytucje Gaiusa, kodyfikacje justyniańskie)
Źródła literackie (np. Cicero, Wergiliusz, Horacy)
Wykopaliska
Źródła epigraficzne (np. na tablicach)
Źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi)
Zwyczaj
Ustawy zgromadzeń ludowych (leges logatae)
Uchwały senatu z mocą ustawy (senatus consulta)
Konstytucje cesarskie za pryncypatu (constitutiones): dekrety (wyrok), edykty (ogólna moc prawna), reskrypty(odpowiedzi na zapytania urzędników), mandaty (instrukcje)
Edykty magistratur (pretor, edyl, namiestnik prowincji)
Opinie jurysprudencji (responda)
Ustawy cesarskie za dominatu (leges) i ich zbiory (codex)
Kodyfikacja justyniańska i novellae leges