Reforma edukacji stawia przed polską szkołą nowe wyzwania i zadania. Jednym z najpoważniejszych, bo ukierunkowanych na cele perspektywiczne wyzwań jest promocja zdrowia.
Definicja zdrowia przyjęta przez Światową Organizację Zdrowia akcentuje całościowe (holistyczne) funkcjonowanie człowieka - jako organizmu biologicznego, psychospołecznego i duchowego. Przenosi także na jednostkę ciężar odpowiedzialności za własne funkcjonowanie w jedności psychosomatycznej. Polskie style i wzory życia w skali masowej są dalekie od podejmowania przez jednostkę odpowiedzialności za własne zdrowie. Przed szkołą zatem stoi poważne wyzwanie, aby ten stan zmienić. W założeniach reformy edukacji przewiduje się zmierzające ku temu działania.
Jedna z definicji edukacji zdrowotnej określa ją jako proces, w którym ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i społeczności, w której żyją (Woynarowska 1999). Jak wynika z przytoczonej definicji, głównym celem edukacji zdrowotnej jest zachęcanie jej odbiorców do podejmowania zachowań związanych z ochroną zdrowia. Jest to zadanie szczególnie ważne, ponieważ sposób jego realizacji wpływa na jakość życia każdego człowieka, a w szerszej perspektywie decyduje o kondycji zdrowotnej całego społeczeństwa.
Po pierwsze, władze oświatowe doceniają znaczenie edukacji zdrowotnej. W realizowanej reformie edukacji do obowiązkowego programu szkoły włączono ścieżkę przedmiotową o nazwie edukacja prozdrowotna. Program tej ścieżki przewiduje przekazanie uczniom wiadomości o różnych aspektach zdrowia. Zdobywana wiedza i nabywane umiejętności mają dotyczyć zdrowia fizycznego (w programie uwzględniono między innymi: podstawy higieny i dietetyki, konsekwencje zdrowotne używania środków psychoaktywnnych itp.), psychicznego (rozpoznawanie własnych mocnych i słabych stron, wad i zalet, umiejętność radzenia sobie w sytuacjach trudnych oraz z własnymi często trudnymi emocjami), społecznego (w tym aspekcie zdrowia zwraca się uwagę na kształtowanie umiejętności nawiązywania i podtrzymywania pozytywnych kontaktów z innymi ludźmi) i duchowego (porusza się problematykę egzystencjalną związaną z sensem życia).
Troska o własne zdrowie
Uczeń ma kształtować troskę o własne zdrowie przez cały okres pobierania nauki, począwszy od pierwszych klas szkoły podstawowej, a skończywszy na ostatnich klasach szkoły średniej. Promowanie zdrowia ma być wspomagane na zajęciach edukacji ekologicznej; podkreśla się związek między postępowaniem ludzi a stanem środowiska i zwrotnym wpływem środowiska na zdrowie i wychowanie do życia w rodzinie. Wychowanie do życia w rodzinie ma dostarczyć wiedzy o funkcjonowaniu rodziny oraz wspierać jej istnienie.
Obecnie nauczyciele uzyskują coraz większą autonomię doboru treści i metod nauczania. Z punktu widzenia edukacji zdrowotnej jest to zjawisko niesłychanie korzystne, gdyż dobrze prowadzona edukacja zdrowotna powinna uwzględniać w swoich założeniach przynajmniej dwa poziomy rzeczywistości, tzn. poziom jednostkowy i poziom społeczny. Poziom jednostkowy obejmuje potrzeby oczekiwania i wzorce aktywności własnej ludzi, dlatego układane programy i wytyczane cele powinny być przygotowywane w myśl zasady: od ludzi do problemu. Natomiast poziom społeczny odnosi się do warunków socjoekonomicznych, w których żyje jednostka.
Punktem rozpoczynającym tworzenie programu edukacji zdrowotnej jest rozpoznanie adresata, do którego program będzie skierowany, określenie dotychczasowych doświadczeń uczniów związanych z promowaniem zdrowia, zebranie danych opisujących profil grupy: wiek, liczebność, płeć uczestników, ich zainteresowania, motywacje, zdolności poznawcze.
Określenie potrzeb
Kolejnym krokiem jest określenie potrzeb zdrowotnych uczestników programu. Dokonuje się tego poprzez odpowiedź na pytanie: czego potrzebują uczniowie? Tę odpowiedź można uzyskać, konstruując kwestionariusz skierowany do uczniów i opisujący ich oczekiwania i potrzeby. Można także się posłużyć danymi zebranymi od dorosłych mających na co dzień kontakt z dziećmi: rodziców, nauczycieli, lekarzy bądź pracowników służb społecznych. Krok trzeci i czwarty są związane z formułowaniem celów, które zamierzamy osiągnąć dzięki realizacji programu. Krok trzeci dotyczy celu nadrzędnego, czyli określenia tego, co uznamy za zakończenie realizacji programu (opisuje się tzw. kryterium sukcesu), natomiast krok czwarty to formułowanie celów operacyjnych mających doprowadzić do realizacji celu nadrzędnego.
Krok piąty to identyfikacja środków, którymi możemy się posłużyć podczas realizacji programu. Generalnie możemy skorzystać z zasobów materialnych i ludzkich. Zasoby ludzkie to umiejętności i zdolności osób (nauczycieli, rodziców, pracowników instytucji, na co dzień zajmujących się ochroną zdrowia) mogących się włączyć do realizowanego przez nas programu. Gdy mamy rozpoznane zasoby, którymi dysponujmy, można przejść do kroku szóstego, czyli do wyboru treści, z którymi będziemy zapoznawać uczniów oraz metod, którymi będziemy się posługiwać podczas zajęć. Twierdzi się, że należy dobierać metody sprzyjające aktywności i zaangażowaniu uczniów w przeprowadzane zajęcia.
Takim metodami są metody aktywne; należą do nich: praca w małych grupach, odgrywanie scenek, burza mózgów, dyskusja, studium przypadków itp. Korzystne jest również aranżowanie sytuacji sprzyjających uczeniu przez doświadczenie. Kolejny, siódmy już etap jest związany z planowaniem ewaluacji programu. Ewaluacja powinna uwzględniać ocenę procesu, czyli sprawdzenie realizacji programu i jego wyników, a więc określenie, czy założone cele zostały osiągnięte. Ósmy krok to realizacja programu. Ostatnim, dziewiątym etapem realizacji programu edukacji zdrowotnej jest ewaluacja wyników.
Gdy chcemy natomiast jedynie się ograniczyć do przeprowadzenia zajęć z edukacji zdrowotnej, nieocenioną pomocą będą materiały dydaktyczne wydawane na kasetach wideo i w formie pakietów multimedialnych. Najbardziej liczącymi się wydawcami pomocy naukowych są Powszechna Wideoteka Edukacyjna działająca w ramach Ministerstwa Edukacji Narodowej oraz Wydawnictwo Naukowe PWN. Obecnie można korzystać z około 50 tytułów poświęconych rodzinie, uzależnieniom, przemianom wieku dojrzewania, różnorodnym umiejętnościom psychologicznym.
Programy profilaktyczne
Dużym wsparciem w przygotowaniu zajęć z edukacji zdrowotnej może się się okazać skorzystanie z programów profilaktycznych, psychoedukacyjnych, przygotowujących do życia w rodzinie przygotowywanych przez organizacje niezwiązane ze strukturami Ministerstwa Edukacji Narodowej. Prowadzenie tych programów wymaga jednak fachowego przeszkolenia. Pierwsza grupa to programy profilaktyczne; dotyczą głównie uzależnień od różnorodnych środków psychoaktywnych: alkoholu, narkotyków, tytoniu, koncentrują się na przekazywaniu wiedzy o negatywnych następstwach ich używania, a także uczą, jak odmawiać ich przyjmowania oraz jak radzić sobie bez nich w życiu.
Omawiane programy koncentrują się na negatywnych następstwach stosowania środków psychoaktywnych, wykorzystując tzw. strategie negatywne. Należą do nich takie programy, jak "Zanim spróbujesz", "Dziękuję - nie". Jednak w profilaktyce bardziej skuteczne jest posługiwanie się strategią pozytywną, tzn. strategią koncentrującą się na kształtowaniu postaw prospołecznych i prozdrowotnych, a nie tylko na zapobieganiu określonym negatywnym zachowaniom. Działania tego typu proponuje program "Trzy koła".
Drugą grupę stanowią programy psychoedukacyjne, nastawione na rozwój własny. Ich autorzy akcentują głównie promowanie zdrowia w szkole i poza nią poprzez uczenie umiejętności interpersonalnych, kształtowanie zdolności do wyboru zachowań prozdrowotnych, poznanie własnych problemów zdrowotnych oraz zaprojektowanie strategii ich rozwiązywania. Do opisywanej grupy należą między innymi następujące programy: "Podaj dłoń", "Nasze spotkania", "Środowiskowy program wychowania zdrowotnego w szkole".
Trzecią grupą są programy z zakresu edukacji seksualnej i przygotowania do życia w rodzinie. Ich celem jest poszerzenie wiedzy o rozwoju psychoseksualnym, przygotowanie odbiorców do odpowiedzialnego pełnienia ról rodzicielskich, dostarczenie informacji na temat AIDS. W polskiej szkole są wdrażane następujące programy: "Promocja rozwoju rodziny i dziecka w systemie edukacji", "Edukacja psychoseksualna w szkole i profilaktyka AIDS", "Czas przemian". Szczegółowy przegląd realizowanych programów edukacji zdrowotnej wraz z adresami osób zajmujących się ich popularyzacją można znaleźć w pierwszym numerze "Lidera" z 1999 roku,
Niewątpliwie sumiennie prowadzona edukacja zdrowotna jest przedsięwzięciem wymagającym dużego zaangażowania i wysiłku od zajmujących się nią nauczycieli. Nie jest też zadaniem dla jednej osoby. Jej realizacją powinny kierować zespoły kompetentnych fachowców.
Michał Ziarko
UAM, Poznań