Oświata dorosłych w czasach zaborów
2. Połowa XIX w. to moment, w którym w PL edu. dorosłych dotyka coraz większych kręgów. Ponieważ początek jej istnienia przypada na czas niewoli państwa polskiego to staje się ona w pewien sposób środkiem, który prowadzić ma do odzyskania niepodległości, a przynajmniej ma za zadanie zaspokajać potrzeby oświatowe społeczeństwa spowodowane brakiem polskiego szkolnictwa w okresie zaborów.
3. Najstarszą formą edukacji w omawianym okresie były wykłady popularne zorganizowane przez Uniwersytet Jagielloński w roku akademickim 1850/51. Wykłady te, prowadzone były przez profesorów takich jak: Wincenty Pol, Ludwik Zajszner, Stefan Kuczyński i Józef Kremer. Ciąg wykładów to 10 godzin zajęć, które dotyczyły przede wszystkim geografii. Ważne jest to, że wiele kobiet było ich uczestniczkami.
4. Ważnym ośrodkiem edukacji w czasach zaborów było utworzone w Krk Muzeum Techniczno-Przemysłowe, które powstało z inicjatywy Adriana Baranieckiego. W 1868r. przy tym muzeum zaczęto organizować wykłady popularne i kursy naukowe o charakterze ogólnokształcącym dotyczące nauki i techniki. Baraniecki rozpoczął też organizację niedzielnych wykładów dla rzemieślników, jednak bardzo szybko - bo już w roku 1876 zostały one zawieszone z powodu braku poparcia społecznego. Baraniecki zaangażował także kobiety w działalność oświatową, w roku 1870 zapoczątkował kursy ogólnokształcące właśnie dla kobiet. Trwało to do roku 1924.
6. Epoka pozytywizmu przyniosła walkę o emancypację kobiet. I tak w roku 1886 m.in. przy udziale Jadwigi Szczawińskiej-Dawidowej powstał w Wawie Tajny Uniwersytet „Latający”. Działał on na zasadzie kół samokształceniowych, prowadzono tam wykłady, seminaria oraz dyskusje. Wykładali tam najwybitniejsi intelektualiści z Wawy. Powstały tam 4 główne wydziały : nauk społecznych, matematyczno-przyrodniczy, pedagogiczny i filozoficzno-historyczny. Uniwersytet zdobył dużą popularność, kilka lat po jego założeniu liczba słuchaczek dochodziła do tysiąca. Z czasem Uniwersytet przekształcono w jawne Towarzystwo Kursów Naukowych, a w 1919r. w Wolną Wszechnicę Polską.
8. Jeśli chodzi o zabór pruski to tam także powstały inicjatywy oświatowe dla dorosłych. Warto wspomnieć o Towarzystwie Czytelń Ludowych które powstało w 1880r. Działalnością oświatową objęto nie tylko tych polaków, którzy mieszkali na ziemiach polskich, ale też tych z Rzeszy. Towarzystwo zajmowało się organizowaniem bibliotek oraz wydawaniem pism, a po czasie zaczęło realizować też wieczornice, odczyty i przedstawienia amatorskie.
9. Towarzystwo to utworzono w Galicji w 1891 r. z inicjatywy Adama Asnyka (który był nie tylko organizatorem ale też pierwszym prezesem). Skupiło się ono na działalności oświatowej oraz opiekuńczo-wychowawczej. Organizowano tam pogadanki i odczyty.
10. Należy wspomnieć także o Towarzystwie Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza, które powstało w roku 1898 w Krakowie. Było instytucją oświatową środowiska robotniczego. W pracę tę zaangażowało się wielu działaczy z inteligencji m.in. : Helena Radlińska i Feliks Perl. Działalność Towarzystwa polegała na prowadzeniu wykładów i polemik oraz wydawaniu ulotek i odezw. W miejscu tym kładziono nacisk na ruch samokształceniowy.
11. Wkrótce po Towarzystwie im. A. Mickiewicza, bo już w roku 1900 powstały z pomysłu Towarzystwa Kółek Rolniczych im. S. Staszica w Pszczelinie tzw. szkoły rolnicze. Skierowane były do dorosłej już młodzieży wiejskiej. Realizatorami tego pomysłu byli: Jadwiga Dziubińska, Ludwik Krzywicki, Edward Abramowski, Mieczysław Brzeziński i Stefania Sempołowska. W tym czasie powstaje także organizacja wykładów powszechnych dla osób z poza Uniwersytetu Lwowskiego. W 1901 r takie wykłady zaczyna prowadzić też UJ.
12. Kilka lat później w latach 1905-06 w kręgach robotniczych powstał Uniwersytet dla Wszystkich. Początkowo w swojej działalności prowadzono tam tylko luźne odczyty, z czasem doszły do tego cykle odczytowe, aż w końcu zorganizowano wykłady z różnych dziedzin nauki. W formach tych mogły jednocześnie uczestniczyć osoby o różnym poziomie wykształcenia. W programie zajęć dominowały zagadnienia społeczne, socjalne, historyczne, ekonomiczne, prawne, higiena, pedagogika, teoria i praktyka samokształcenia i inne.
13. W zaborze rosyjskim najbardziej znanym stowarzyszeniem była powstała w 1905r. Polska Macierz Szkolna. Jej zadaniem było zakładanie szkół, ochronek, bibliotek, domów ludowych, kół samokształceniowych oraz organizacja kursów dla dorosłych analfabetów. Z jej działalnością związany był H. Sienkiewicz - I prezes stowarzyszenia.
W Wawie powstał też Uniwersytet Ludowy Polskiej Macierzy Szkolnej, gdzie organizowano wykłady, seminaria i dyskusje z wielu dziedzin dla rzemieślniczej i robotniczej ludności. Uniwersytet zorganizował dla słuchaczy ośrodek życia „Ognisko”. Niestety w 1908r. z powodu represji rządu cesarskiego Uniwersytet przerwał swą działalność.
14. W czasach zaborów także w mniejszych ośrodkach miejskich powstawały inicjatywy oświatowe. Można zaliczyć do nich np. utworzone przez Lubelskie Towarzystwo Szerzenia Oświaty „Światło” Uniwersytetu Ludowego w Nałęczowie. Organizatorem był Stefan Żeromski, z Uniwersytetem współpracowali m.in. : Bolesław Prus, Aleksander Świętochowski, Ludwik Krzywicki. W tym samym czasie powstał także inny Uniwersytet Ludowy - Ziemi Radomskiej. Organizowano w nim np. odczyty, pogadanki, wieczory artystyczne, przedstawienia teatralne, koncerty, wystawy, czytanie książek i prasy.
15. Towarzystwo Krzewienia Oświaty powstało w Łodzi w 1906r. Wydzieliło ono oddział uniwersytetu powszechnego. Początkowo jego słuchaczami byli tylko uczniowie, jednak z czasem wśród nich pojawiało się więcej robotników, aby im ułatwić korzystanie z wykładów, organizowano je czasami w halach fabrycznych. W 1907r. reaktywowano również Płockie Towarzystwo Naukowe, w którym organizowano odczyty, odbudowano działalność wydawniczą, powiększono zbiory muzealne i opiekowano się biblioteką.
16. W czasie zaborów rozwijała się też działalność artystyczna, świadczyć o tym może chociażby powstanie w 1892r Związku Kół Śpiewackich w Poznaniu. Bardziej rozbudowaną działalność prowadził Związek Teatrów i Chórów Włościańskich założony w 1907r. we Lwowie. Natomiast jeśli chodzi o oświatę w dziedzinie artystycznej to należy wspomnieć też o Towarzystwie Literackim im. A. Mickiewicza. Ponadto ważną rolę odegrały Towarzystwa Naukowe m.in. : Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Warszawie, Towarzystwo Naukowe, Akademia Umiejętności, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk i Towarzystwo Naukowe Warszawskie.
17. Chcąc podsumować dorobek edukacji dorosłych w czasach zaborów należy docenić formy tej edukacji, które powstały w tym okresie, czyli jednorazowe odczyty, cykle odczytowe, uczelnie wszechnicowe, wystawy oświatowe i ekspozycje sztuki, ruch teatralny i śpiewaczy, działalność rozrywkowa i towarzyska. To jak wyglądała ta edukacja uwarunkowane było potrzebami oświatowymi różnych środowisk, które miały być jej odbiorcami. Należy tu zaznaczyć, że wielu najwybitniejszych intelektualistów tamtych lat bardzo zaangażowało się w organizowanie tej oświaty. Niestety, organizowana była ona w większości w wielkich ośrodkach ruchu umysłowego, czyli dużych miast, rzadko wychodziła poza nie, do małych miast i wsi. Co istotne - uczestnikami byli ludzie trudniący się różnymi zajęciami, a dużą grupę wśród nich stanowiły kobiety. Trzeba przyznać że organizowana wtedy oświata okazała się bardzo efektywna, jak zakładano miała być sposobem na odzyskanie niepodległości zgodnie z hasłem „Przez oświatę do wolności”.