EDUKACJA DOROSŁYCH W CZASACH ZABORÓW
Oświata dorosłych w okresie zaborów:
(1772-1918)
-Upadek państwa,
-ciągłe wojny,
-ustrój pańszczyźniany
- niechęć szlachty do oświaty na wsi
To czynniki, które zahamowały rozwój oświaty.
Jednak duch patriotyzmu, duch obywatelski oraz chęć budzenia i podtrzymywania poczucia polskości, a także chęć wzbudzenia ducha walki o sprawiedliwość społeczną to główne motywy, które przyświecały przywódcom, organizatorom i oświatowcom. Edukacja w mniejszym lub w większym stopniu istniała na wszystkich ziemiach polskich, również wśród więźniów i zesłańców na dalekiej Syberii. Po utracie niepodległości szkoły rządowe zaczęły wynaradawiać, a inicjatywa i organizacja oświaty leżała głównie w rękach ludzi postępowych: radykałów i lewicy. Wskutek trudnych warunków wielkie zadanie spełniało wychowanie poza szkołą, zaczęto wspierać samokształcenie.
Dużą rolę odegrał teatr, pieśń i muzyka, a także malarstwo, krajoznawstwo, tajne kółka i czytelnictwo.
Sposoby oddziaływania na Polską społeczność były bogate i wielostronne, poprzez książki, gazety, kursy, odczyty, uniwersytety powszechne, seminaria, biblioteki, szkoły letnie, kluby, chóry, orkiestry, zrzeszenia gimnastyczne („Sokół”), turystykę oraz samopomoc oświatową.
Pierwszy polski elementarz dla dorosłych opublikowany w Zamościu przez Zenona Rościszewskiego.
„ nauka czytania i pisania dla żołnierzy pułku XIII piechoty”
1815 rok. J. K. Szaniawski wydał w Warszawie książkę pt. „Rady przyjacielskie”. Pierwszy w Polsce podręcznik samokształcenia na poziomie wyższym.
Główne hasła, jakie towarzyszyły oświatowcom w czasach zaborów:
„Narodowość i oświata”
„Narodowość bez oświaty nie może się rozwijać i żyć, oświata możliwa jest tylko w narodowej mowie i musi służyć dla dobra narodu. Lud bez oświaty w duchu oświaty musi zginąć”
„Wiedza dla Wszystkich”
„Do ciebie robotniku polski, do Was, rzesze nieprzejrzane, co żywią i bronią, przychodzimy z tym o to zeszytem nowego pisma. W tytule naszego pisma wypisaliśmy słowo: Wiedza, Światło wiedzy nieść pragniemy do suteren i na poddasza proletariackie”
„Jeśli zechcą was połknąć, nie dajcie się strawić”. J. J. Rousseau
„Wolna szkoła”
Oświata nie na wszystkich byłych ziemiach polskich rozwijała się jednakowo, uzależnione było to od polityki, stosunku zaborców.
Zabór Pruski:
W 1872 powstało Towarzystwo Oświaty Ludowej z inicjatywy posła Mieczysława Waligórskiego, Franciszka Dobrowolskiego i Władysława Bentkowskiego, które organizowało biblioteki i wydawnictwa ludowe, kolportowało polskie książki, tworzyło i wspierało ochronki. Rok 1875- 96 bibliotek. Rozwiązane zostało w 1878 roku.
W 1880 roku powstało Towarzystwo Czytelni Ludowych, , którego celem również była popularyzacja polskich książek oraz zakładanie bibliotek ludowych.
Do końca 1882 roku powstało aż 230 bibliotek wiejskich i 31 powiatowych.
1884- 463 biblioteki, 1885- 665.
Jednak towarzystwo to musiało walczyć z wielkimi trudnościami, m.in. z oskarżeniami bibliotekarzy o przechowywanie i rozpowszechnianie „niebezpiecznych książek”, do których zaliczano dzieła literackie, książki historyczne i te dotyczące kultury anrodu.
Od 1887 roku w szkołach nauczano jedynie w języku niemieckim. Dlatego Towarzystwo Czytelni Ludowych zaczęło organizować wykłady popularnonaukowe, tworzyć ruchome biblioteki, wydawać czasopismo przeznaczone dla bibliotekarzy pt., „Czytelnia Ludowa”.
Wśród działaczy kulturalno- oświatowych wyróżniali się także: Karol Marcinkowski, Karol Libelt, który głosił idee oświatowe w swoje pracy Pomysły o wychowaniu ludu z 1841 roku, a Ewaryst Estkowski redagował w Poznaniu Pismo dla nauczycieli ludu wiejskiego, a także zorganizował Towarzystwo Pedagogiczne, którego organ „Szkoła Polska” zachęcał do zakładania szkółek niedzielnych.
Oświatę wspierali licznie studenci, tworzący tajne stowarzyszenia, wśród których wyróżniali się Filomaci ( miłośnicy wiedzy) i Filareci ( miłośnicy cnót moralnych). Również nie bez znaczenia byli polscy romantycy. Przytoczyć tutaj można cytat Henryka Kamińskiego, który w „Katechizmie demokratycznym”, pisał: „Do wolności dochodzi się oświatą. Kiedy stanie się światło dla ludu, stanie się zarazem wolność”.
Wśród nauczycieli, którzy przeciwstawiali się germanizacji na Śląsku wyróżnić można Józefa Lompa, który był Twórcą Towarzystwa Pracujących dla Oświaty Ludu Górnośląskiego. Towarzystwo to zabiegało o równouprawnienie Polaków, popierało krzewienie oświaty wśród ludu, otwierało i prowadziło biblioteki i czytelnie polskie, aby Polacy zachowali polską mowę.
Galicja, czyli zabór austriacki.
Rząd austriacki nie dawał pieniędzy na szkoły i wyzyskiwał je do germanizacji. Szlachta i duchowieństwo były przeciwne Oświacie ludowej. W latach 1773- 1850 powstały zaledwie 43 szkoły ludowe główne i 6 szkół średnich.
Podejście do oświaty zaczęło się zmieniać dopiero po 1848 roku, powstało Towarzystwo Naukowej Pomocy dla Ludu, którego celem było zabieganie o szkolnictwo elementarne, literaturę dla ludu i odpowiednie czasopiśmiennictwo. Powstałe we Lwowie w 1868 roku stowarzyszenie oświatowe „Gwiazda” zakładało czytelnie, organizowało wykłady popularne, urządzało gry towarzyskie oraz wydawało dwutygodnik „ Rękodzielnik” dla rzemieślników.
W Krakowie organizowano już w 1850/1851 roku wykłady popularne, przez Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego dla mieszkańców miasta. Cykl wykładów obejmował 10 godzin zajęć popularnych, wygłaszanych przez takich profesorów jak: Wincenty Pol, Ludwik Zajszner, Stefan Kuczyński i Józef Kremer. Wśród słuchaczy znaczną część stanowiły kobiety.
W 1868 roku Adam Baraniecki założył w Krakowie Wyższe Kursy dla Kobiet na wzór wcześniej istniejących w Londynie. Dzieliły się one na kilka wydziałów: nauk przyrodniczych, sztuk pięknych, historyczno- literacki i gospodarczy. W ciągu pierwszych dwudziestu lat te kursy ukończyło aż 2751 słuchaczek z całej Polski. Istniały do 1924 roku.
W 1881 roku w Galicji założono Towarzystwo Szkoły Ludowej, które było największym towarzystwem oświatowym w Galicji. Założycielem był Adam Asnyk, filozof, publicysta oraz orędownik pracy u podstaw. Towarzystwo to rozpoczęło walkę z ciemnotą. Zajmowało się organizowaniem szkół ludowych, seminariów nauczycielskich, odczytów i pogadanek, których w 1913 roku zorganizowano aż 7 388. Powstawały biblioteki publiczne, czytelnie, domy ludowe, organizowane były koncerty i przedstawienia amatorskie. Jej celem było również nauczanie dorosłych analfabetów. W 1910 roku koła TSL prowadziły 113 kursów czytania i pisania, na które uczęszczało ok. 3, 5 tysiąca osób. Wydawnictwa towarzystwa wydawały książki dla dzieci i dorosłych.
Pod koniec XIX w. uniwersytety we Lwowie i Krakowie wprowadziły cykle wykładów dla dorosłych, a w 1898 roku młodzież radykalna i socjalistyczna założyła Towarzystwo Uniwersytetu Ludowego im. Adama Mickiewicza, którego hasłem przewodnim było następujące zdanie:
„ Miliony zbudzić, pokazać im światłość dnia, wyzwolić z ciemności fanatyzmów i wieść ich po drogach kultury w słoneczny kraj przyszłości. Towarzystwo zajmowało się upowszechnianiem wiedzy przez kursy i odczyty, a także wydawało tanie książki popularne, zakładało czytelnie i wypożyczalnie. Największą działalność Towarzystwa zaobserwowano w 1901/ 1902 roku, gdzie powstało 15 oddziałów terenowych i wygłoszono ok. 700 wykładów, na których uczestniczyło ok. 35 tysięcy słuchaczy, z czego połowę stanowili robotnicy.
1907 rok- Powstał we Lwowie Związek Teatrów i Chórów Włościańskich, któremu podlegało 461 zespołów teatralnych z 71 powiatów Galicji.
1910- Związek Śląskich Kół Śpiewaczych.
W 1913 roku z inicjatywy Uniwersytetu wydano w Krakowie pierwszy podręcznik o oświacie dorosłych pt., „Praca oświatowa”.
Zabór rosyjski:
W połowie XIX wieku w zaborze rosyjskim panowała bezczynność oświatowa.
Oświata ludowa według władz rosyjskich miała być najlepszą drogą rusyfikacji polaków.
Likwidacji uległa Komisja Rządowa WRiOP, a jej miejsce zajął Warszawski Okręg Naukowy, podlegający bezpośrednio ministerstwu w Petersburgu. Na stanowiskach dyrekcji naukowych byli jedynie Rosjanie. Od roku 1872 językiem nauczania stał się wyłącznie język rosyjski. Wszystkie działania ze strony Rosjan powodowały zmniejszenie ilości szkół, czego skutkiem było to, że bardzo dużo dzieci ze względu na małą sieć szkół nie zostało objętych nauczaniem elementarnym. Szerzył się analfabetyzm wśród ludności wiejskiej. W roku 1876 było aż 82, 5 % analfabetów wśród rolników.
W 1807 (1807- 1812) roku powstała Izba Edukacyjna, która kontynuowała politykę Komisji Edukacji Narodowej. Jej celem był głównie rozwój szkolnictwa elementarnego, czemu przyczynił się obowiązek płacenia składek na utrzymanie szkoły, przez wszystkich mieszkańców osady. Według postanowień kierownictwa szkoła elementarna miała być w każdej osadzie, do której mieli uczęszczać wszystkie dzieci, ale również zezwolono na to dorosłym.
W 1811 roku Stanisław Wolski wydał elementarz przeznaczony dla młodzieży i dorosłych, pt. „ Nauka początkowego czytania, pisania i rachunków dla młodzieży i dorosłych
W 1815 roku powstała przy zborze ewangelickim w Warszawie szkoła niedzielna przeznaczona dla dorosłych, inicjatorem tego przedsięwzięcia był Samuel Bogumił Linde, podobnie postąpił również Stanisław Staszic, który powołał w Warszawie obowiązkowe szkoły niedzielne dla młodzieży rzemieślniczej. Do szkół tych w 1819 roku uczęszczało aż 800 osób. Podobne placówki powstały w Kielcach, Lublinie, Łomży, Radomiu i Siedlcach. Głównie nauczano nich fizyki, chemii, geometrii, mechaniki i technologii. Szkoły utrzymywane były ze skarbu publicznego. Rok 18211222 szkoły elementarne. Jednak w 1921 roku kryzys w rolnictwie spowodował, że zniesiono obowiązkowe opodatkowanie ludności na utrzymanie szkół elementarnych, czego skutkiem był ponowny wzrost analfabetyzmu.
W 1819 r. 1 szkoła na 2601 mieszkańców
W 1823 r. 1 szkoła na 5210 mieszkańców
W 1886 roku został zorganizowany przez kobiety skupione w ruchu kooperatystycznym Tajny Uniwersytet „Latajacy” w Warszawie, zajęcia odbywały się na zasadzie kół samokształceniowych, które polegały na dyskusjach, wykładach i seminariach. Podzielony był na 4 podstawowe wydziały:
- nauk społecznych,
- nauk filozoficzno- historycznych,
- nauk pedagogicznych,
- nauk matematyczno- przyrodniczych.
Wykładowcami byli m.in. Piotr Chmielowski (literatura polska), Jadwiga Szczawiańska- Dawidowa (współzałożycielka, estetyka), Władysław Smoleński( historia Polski) i wiele innych intelektualistów.
W drugiej połowie XIX w. znacznie rozwinęły się w Królestwie szkoły handlowe oparte na ustawie z 1896, która dopuszczała możliwość zróżnicowanych programów odpowiadających miejscowym warunkom i potrzebom. Ustawa ułatwiła również zakładanie szkół. Powstało 89 szkół tego typu, w których uczyło się ok. 20 000 młodzieży. Powstawały również szkoły zawodowe, kształcące kwalifikowanych pracowników dla przemysłu, oraz szkoły zawodowe na wyższym poziomie takie jak: Szkoła Techniczna Wawelberga i Rotwanda w Warszawie (1895 r.) i Szkoła Górnicza w Dąbrowie Górniczej (1889).