PODSTAWOWE PROBLEMY WSPÓŁCZESNEJ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ
I. Psychologia rozwojowa w XX wieku
Na przełomie XIX i XX wieku powstały dopiero zręby poszczególnych dyscyplin psychologicznych, wyłaniających się z psychologii ogólnej i eksperymentalnej jako nauki, która zyskała prawo do samodzielnego istnienia. Po pierwszej wojnie światowej nastąpił szybki rozwój rozmaitych gałęzi psychologii naukowej. W altach 20. i 30. krystalizują się podstawowe kierunki psychologii. Równolegle występuje tendencja do wyodrębniania i usamodzielniania się psychologii rozwojowej jako swoistej dziedziny psychologii, mającej swoje cele i zadania. Wybitni przedstawiciele tego okresu w psychologii rozwojowej to: Eduard Claparede założyciel Instytutu Jeana Jacquesa Rousseau w Genewie, czy William Stern. Zygmunt Freud, twórca psychoanalizy wywarł wpływ zarówno na europejska, jak i na amerykańską psychologię. Jego teoria akcentowała znaczenie przeżyć z okresu wczesnego dzieciństwa, tkwiących w podświadomości. Nowe tendencje badawcze wniosła psychologia postaci, reprezentowana przez Wolfganga Kohlera. Należy wspomnieć również o działalności Jeana Piageta i Karola Buhlera.
W okresie międzywojennym w Polsce psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży była szeroko uprawiana w aspekcie teoretycznym i badawczym, głównie na uniwersytetach w Warszawie i Krakowie. Okres powojenny był niewątpliwie trudny dla psychologii polskiej. Pojawiło się wiele nowych problemów, np. sieroctwo dzieci, wyłoniły się rozmaite nurty psychologii, np. neopsychoanaliza, neobehawioryzm, psychologia humanistyczna, poznawcza, czy ekologiczna.
II. Przedmiot badań psychologii rozwoju
Psychologia rozwoju jest jedną z teoretycznych dyscyplin psychologii. Jako gałąź psychologii zajmuje się ona badaniem zmian w zachowaniu się, procesach i strukturach psychicznych człowieka. W odróżnieniu do innych nauk psychologicznych psychologia rozwojowa bada zachowanie się i przeżycia człowieka z punktu widzenia zmian, jakim podlegają one w czasie, tzn. uwzględnia w swoich badaniach zmienną czasu. Przedmiotem badań psychologii rozwojowej są zmiany dokonujące się w psychice i zachowaniu człowieka w różnych fazach jego życia. Rozwój oznacz zmiany w danym obszarze zjawisk. Przedmiot badań psychologii roz. jest szczególnie złożony i zależy on od wcześniejszych założeń, np. filozoficznych. Podstawowym obszarem zmian rozwojowych, które bada psychologia rozwojowa, jest cykl życia jednostki ludzkiej. Tradycyjna psychologia roz. przyjmowała, że zmiany rozwojowe psychiki występują tylko w okresie dzieciństwa i dorastania i kończą się wraz z osiągnięciem dojrzałości. Była ona utożsamiana z psychologią dziecka. Psychologia współczesna stoi na stanowisku, że rozwój psychiczny człowieka trwa przez całe życie.
III. Główne działy psychologii rozwojowej
Współczesna psychologia rozwoju bada zmiany rozwojowe w zachowaniu się i psychice ludzkiej, śledząc ich pojawianie się w ciągu całego życia, lub tylko w pewnych fazach tego cyklu. Główne działy psychologii rozwoju człowieka w ciągu życia można wyodrębnić na podstawie kryterium wieku (okresu rozwojowego), jakim się ona zajmuje, albo na podstawie procesów, czy aspektów rozwoju, które bada. Biorąc za punkt wyjścia okres rozwojowy człowieka możemy wyróżnić takie działy psychologii rozwoju człowieka, jak np. psych. prenatalna, psych. niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa, psych. rozwoju dziecka, psych. młodzieży, człowieka dorosłego, starzenia się i starości
Biorąc za punkt wyjścia aspekty rozwoju człowieka wyróżniamy: psychologia rozwoju mowy, rozwoju poznawczego, rozwoju społeczno-moralnego, rozwoju osobowości, itd.
IV. Stosunek psychologii rozwojowej do innych dyscyplin psychologii i jej miejsce wśród innych nauk
Psychologia rozwoju człowieka jest jedną z teoretycznych dyscyplin psychologii. Bliskie związki łączą więc z: psychologią ogólną, zajmującą się badaniem i ustalaniem praw funkcjonowania ukształtowanego systemu psychiki człowieka; z psychologią społeczną; z psychologią różnic indywidualnych; z psychologią kliniczną, psychopatologią. Najtrwalsze i najdawniejsze związki łączą ją z psychologią wychowawczą, a także z psychologią stosowaną, jak np. psychologia szkolna, psychodydaktyka.
V. Podstawowe problemy współczesnej psychologii rozwoju człowieka
Przedmiotem badań psychologii rozwojowej jest rozwój, czyli zmiana psychiki i zachowania się człowieka. Podstawowe problemy teoretyczne tej dyscypliny zawierają się więc w pytaniach odnoszących się do tego tematu. Oto podstawowe pytania:
Co się zmienia? Czego dotyczą zmiany, które bada psychologia rozwoju człowieka? Jakie cechy lub funkcje człowieka stanowią układ ewoluujący?
Czym jest zmiana? Jak można opisać i określić zmianę? Jaki jest proces dokonywania się zmian?
Jakie czynniki poprzedzają pojawienie się zmian? Jaka jest ich rola w powstawaniu i przebiegu zmian?
Pojawia się też pytanie bardziej szczegółowe. Czy rozwój psychiczny jest zależny od dziedziczności, czy od środowiska? Problem ten wynika z przyjęcia założenia o zewnętrznym uwarunkowaniu zmian rozwojowych. Pytanie o rolę dziedziczności i/lub środowiska w rozwoju psychicznym człowieka jest przedmiotem dyskusji i sporów od wielu dziesięcioleci. Odpowiedzi na pytania różnicują w sposób istotny poglądy teoretyczne. Można wśród nich wyróżnić trzy zasadnicze stanowiska:
biologiczne - uznające dominującą rolę dziedziczności i czynników biologicznych w rozwoju psychicznym
socjologistyczne - zakładające istotny, kształtujący wpływ środowiska na przebieg i rezultaty procesu rozwoju
interakcjonistyczne - zakładające współdziałanie tych grup czynników w rozwoju psych.
Problem dotyczący roli czynników środowiska i dziedziczności ulegał w toku dziejów psychologii rozwojowej pewnym zmianom, przyjmując formę pytania o rolę dojrzewania się i uczenia w rozwoju psychicznym jednostki.
Problemem o dużej ważności jest też pytanie, czy i ewentualnie, jaką rolę w rozwoju psychicznym odgrywa uczenie się i nabywanie doświadczenia? Czy i ewentualnie, jaki zachodzi związek między procesami socjalizacji a zmianami rozwojowymi psychiki oraz zachowania się jednostki? Odpowiedź na to pytanie ma kluczowe znaczenia dla pedagogiki i działalności wychowawczej. Inny poważny problem zawiera się w następującym pytaniu: jaki jest charakter rozwoju, czy cechuje go ciągłość, czy nieciągłość? Czy proces rozwoju psychicznego ma charakter konstruowania nowych jakości w psychice i zachowaniu się człowieka, czy polega on na realizacji wewnętrznie zakodowanego programu? Czy w życiu człowieka występują okresy o szczególnym znaczeniu dla dalszego rozwoju lub okresy szczególnej podatności na zmiany rozwojowe? Jaką rolę w rozwoju psychicznym odgrywają różne zdarzenia życiowe i sposoby radzenia sobie z nimi? Czy rozwój polega tylko na nowych osiągnięciach (ma charakter progresywny), czy ma charakter mieszany - zysków i strat, progresji i regresji jednocześnie?
Problemem podstawowym jest pytanie, jaki jest charakter zmian rozwojowych psychiki i zachowania się człowieka po osiągnięciu dojrzałości. Czy mają one takie same cechy i dokonują się wg. tych samych zasad, jak zmiany rozwojowe w okresie dzieciństwa i dorastania? Czy rozwój człowieka w toku całego cyklu życia indywidualnego dokonuje się wg tych samych zasad (mechanizmów), czy żądzą nim zasady specyficzne dla poszczególnych okresów życia człowieka? Ujmując przedmiot badań psychologii rozwojowej w perspektywie antropologicznej, należy postawić sobie pytanie, czy człowiek sam może wpływać na swój własny rozwój? Czy rozwój jest procesem celowym? Jaki jest cel rozwoju psychicznego jednostki ludzkiej? Czy możliwa jest interwencja w procesy rozwoju i na jakich zasadach?
Wszystkie wymienione tu problemy wyrastają wprost z podstawowych pytań, jakie niesie rozwój psychologii rozwojowej, jako nauki. Problemy te stanowią oś, wokół której koncentrują się główne badania i teorie dotyczące rozwoju psychiki i zachowania się człowieka, a przede wszystkim pojęcia rozwoju i zmiany rozwojowej.
VI. Podstawowe zadania współczesnej psychologii rozwoju człowieka
Podstawowym zadaniem poznawczym psychologii rozwojowej jest zrozumienie i wyjaśnienie rozwoju psychicznego człowieka. Problemy zaczynają się jednak w momencie określenia, na czy właściwie polega wyjaśnienie rozwoju i zmian rozwojowych.
Według tradycyjnego stanowiska mechanistycznego punktem wyjścia w badaniach psychologicznych jest opis stanów występujących w zachowaniu i przeżyciach człowieka. Najważniejszym zaś warunkiem stosowania wiedzy psychologicznej o rozwoju w praktyce jest stworzenie podstaw do prognozowania przyszłych zmian rozwojowych psychiki i zachowania się człowieka.
W ujęciu organismicznych koncepcji rozwoju przyjmuje się, że rolą badań naukowych jest tworzenie wiarygodnych konstrukcji, w myśl których wyjaśnianie zmian rozwojowych polega na wykryciu drogą analizy kierunku i organizacji lub zasady, zgodnie z którą zmiana się dokonuje. Zadaniem psychologii rozwojowej jest możliwe pełne wyjaśnienie struktury badanych zjawisk i zasad ich przekształcania się.
2) POJĘCIE ROZWOJU I ZMIANY ROZWOJOWEJ
I. Pojęcie rozwoju i jego geneza
Rozwój jest pojęciem ogólnym i złożonym. Pojęcie to jest od wieków przedmiotem zainteresowań zarówno filozofii, jak i wielu nauk szczegółowych. Zostało ono wprowadzone przez Arystotelesa, który ujmował rozwój jako proces nadawania materii formy, a więc jako zmianę zmierzającą w określonym kierunku, zmianę celową. Wg Arystotelesa rozwój ma charakter teleologiczny i progresywny.
Pojęcie rozwoju stało się centralnym problemem filozofii i nauki w XX wieku. Znalazło ono swój wyraz w filozofii Hegla, Marksa, Comte'a, Spencera. Teoria Darwina wywarła silny wpływ na spos. ujmowania rozwoju. Ujmowała ona rozwój w aspekcie filogenetycznym jako funkcję zdeterminowaną przez dziedziczność i środowisko, a w asp. ontogenetycznym jako fun. dojrzewania i środowiska. Zarówno wzrastanie jak i spadek aktywności były interpretowane jako serie zmian.
Spencer przyjął, że rozwój polega z jednej strony na wzrastającym różnicowaniu się zjawisk, a z drugiej na wzrastającym ich integrowaniu, uporządkowaniu i równowadze. Rozwój psychiczny jest częścią całościowego rozwoju organizmu.
Na jakościowy i autonomiczny charakter zmian rozwojowych zwrócił uwagę Hegel. Uważał, że rozwój zmierza ku określonemu celowi, jakim jest przekształcanie form wcześniejszych w wyższe.
W filozofii współczesnej rozwój oznacza „wszelki długotrwały proces kierunkowych zmian, w którym można wyróżnić prawidłowo po sobie następujące etapy przemian (fazy rozwojowe) danego obiektu (układu), wykazujące obiektywnie stwierdzalne różnicowanie się tego obiektu (układu) pod określonym względem”. Pojęcie rozwoju zawsze więc dotyczy zmian. Często bywa jednak utożsamiane z jednym tylko rodzajem zmian, tj. ze zmianami o charakterze progresywnym. Warto jednak od razu uprzytomnić sobie, że pojęcia rozwoju i postępu nie są tożsame.
Rozwój oznacza ciąg zmian (przemian, przekształceń) o określonym ukierunkowaniu niezależnie od tego, czy kierunek oceniany jest pozytywnie, czy nie. Postęp oznacza zmiany prowadzące od stanów prostszych, niższych, mniej doskonałych do stanów wyższych, bardziej złożonych, doskonalszych.