Państwo

1. Geneza i pojęcie państwa

- państwa są głównymi uczestnikami stosunków międzynarodowych

- teorie o powstaniu państwa: umowa społeczna, podbój, proces rozwarstwienia społecznego, koncepcje socjologiczne i psychologiczne

- państwa powstają wówczas, gdy zaistnieją temu sprzyjające warunki materialne, społeczne i historyczne

- pierwsze państwa powstawały głównie w dorzeczu wielkich rzek na obszarze Bliskiego Wschodu, Indii i Chin

• z biegiem lat państwa zaczęły się rozwijać dzięki nowym technikom np. uprawy roli

• granice nowych państw kształtowały się także na skutek toczonych wojen, nieporozumień dynastycznych, zawieranych i zrywanych sojuszy

• na przestrzeni wieków mamy do czynienia z cyklicznie powtarzającym się zjawiskiem koncentracji i podziału

- pojęcie państwa pochodzi z łac. status

- Arystoteles definiował państwo polis jako pewien twór natury, wspólnotę powstałą dla osiągnięcia jakiegoś dobra

- koncepcja państwa wg św. Tomasza z Akwinu: celem państwa jest zachowanie pokoju i zapewnienie powszechnego szczęścia doczesnego

- Hugo Grocius uważał, że państwo jest naturalnym i doskonałym związkiem ludzi wolnych, pod warunkiem, że jest oparty na przyjętych regułach prawa natury

- Jean Jacques Rousseau: państwo było formą umowy społecznej między ludem a zwierzchnikami

- Hegel twierdził, że: „państwo jest boską ideą istniejącą na ziemi”

- państwo totalitarne (przykład): ideolodzy niemieckiego faszyzmu pozbawili jednostkę wszelkich praw, podporządkowując ją koncepcji państwa totalnego, opartego na czystości rasowej, które jednoczyło w sobie pojęcia „przestrzeni życiowej” (Lebensraum), „zbiorowości narodowej” (Volksgemeinschaft) złączonej „zasadą wodzostwa” (Führerprinzip)

2. Państwo jako podmiot prawa międzynarodowego

- autorem trójelementowej definicji państwa akceptowanej na tle stosunków międzynarodowych był Georg Jellinek

• państwo gromadzi w sobie trzy nierozerwalnie złączone ze sobą elementy: określone terytorium, ludność zamieszkującą dany obszar i zwierzchnią władzę sprawującą kontrolę w obrębie państwa

• w aspekcie zewnętrznym państwa jako podmioty prawa międzynarodowego posiadają zdolność do: nawiązywania i utrzymywania stosunków dyplomatycznych i konsularnych, zawierania umów międzynarodowych, uczestniczenia w organizacjach międzynarodowych, udziału w międzynarodowej wymianie gospodarczej, występowania z roszczeniami wobec innych państw, posiadają prawo do użycia sił zbrojnych w obronie swojej niezależności

• państwa są odpowiedzialne za poszanowanie norma prawa międzynarodowego i zawartych porozumień

• w wymiarze wewnętrznym podmiotowość państwa oznacza prawo do posiadania i ustalania własnego i odrębnego ustroju oraz systemu politycznego, porządku prawnego, modelu ekonomicznego itp.

* prawo do posiadania własnej administracji, sądownictwa, policji itp.

I. Ludność państwa (w prawie międzynarodowym): „ogół jednostek fizycznych zamieszkujących terytorium określonego państwa i podlegających jego jurysdykcji”

- uzyskanie obywatelstwa

• nabycie obywatelstwa przez urodzenie: na zasadzie „prawa krwi” (ius sanguinis) lub „prawa ziemi” (ius soli)

*pierwsze nabywa się bez względu na miejsce urodzenia, jeśli rodzice są obywatelami tego państwa, drugie przysługuje każdemu urodzonemu na terytorium danego państwa, bez względu na to, jakie obywatelstwo posiadają jego rodzice

• naturalizacja - nadanie obywatelstwa przez uprawniony organ państwa, na wniosek osoby zainteresowanej, spełniającej następujące warunki: odpowiedni czas zamieszkiwania na terytorium tego państwa, udokumentowane więzy z tym państwem, posiadanie środków utrzymania oraz podstawowa znajomość języka, kultury i tradycji danego państwa

• reintegracja - odzyskanie poprzedniego obywatelstwa

• apatrydzi (bezpaństwowcy) - osoby nieposiadające obywatelstwa żadnego państwa

• uchodźcy - podlegają ochronie międzynarodowej, formalnie posiadają obywatelstwo, ale są zmuszone okolicznościami do opuszczenia swojego kraju i rezygnacji z jego opieki

*uchodźcy wewnętrzni - osoby, które z powodu konfliktów zbrojnych, przemocy lub prześladowań zostały zmuszone do opuszczenia swoich domów i miejsc stałego pobytu, pozostające jednak w granicach swojego państwa

II. Terytorium (w prawie międzynarodowym) - przestrzeń, w której działają państwa oraz inne podmioty prawa międzynarodowego

- terytorium państwa stanowi trójwymiarową przestrzeń, nad którą rozciąga się suwerenna władza danego państwa

• w jego skład wchodzi obszar lądowy obejmujący także wody śródlądowe, morskie wody przybrzeżne, wnętrze ziemi oraz przestrzeń powietrzna

- enklawa: część obszaru lądowego państwa jest oddzielona i otoczona przez terytorium innego państwa (np. Lliva, enklawa Hiszpanii na terytorium Francji)

- półenklawa: oddzielona część terytorium państwa jest otoczona przez terytorium innego państwa, ale posiada dostęp do morza (np. Obwód Kaliningradzki)

Zwierzchnictwo terytorialne - stosunek państwa do jego terytorium; podległość wszystkich osób i rzeczy znajdujących się na terytorium państwa

Granice - są niezbędnym komponentem suwerennego państwa, a ich istota polega na określeniu zasięgu terytorialnej zwierzchności poszczególnych państw

- wyznaczanie granic

• podpisanie umowy międzynarodowej, w której zawarty jest ogólny opis oraz wyznaczenie linii granicznej na mapie

• delimitacja: polega na szczegółowym ustaleniu przebiegu granicy oraz naniesieniu jej na mapę

• demarkacja: szczegółowe wyznaczenie granicy przez oznaczenie jej specjalnymi znakami granicznymi

- podział granic

• naturalne: uwzględniają ukształtowanie powierzchni i są oparte na elementach geomorfologicznych jak rzeki, góry, brzegi jezior i mórz

• sztuczne: przebiegają niezależnie od rzeźby terenu i mogą mieć charakter geometryczny (wyznaczony odcinkami linii prostych) lub astronomiczny (biegną wzdłuż równoleżników i południków)

III. Suwerenność (w prawie międzynarodowym wg Ludwika Gelberga): „władza zwierzchnia i wyłączna na własnym terytorium, w stosunkach zaś zewnętrznych samodzielność i niezawisłość”

- wg Wojciech Góralczyka suwerenność to „niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej władzy”

- wg Ludwika Ehrlicha, suwerenność państwa oznacza samowładność (prawna niezależność od jakichkolwiek czynników zewnętrznych) i całowładność (kompetencje normowania wszystkich stosunków wewnątrz państwa)

- istnienie suwerenności jest formalnym warunkiem podmiotowości międzynarodowej państwa

- koncepcja suwerenności wykształciła się w europejskim kręgu kulturowym w okresie rozpadu wspólnoty państw chrześcijańskich i początkiem państw narodowych

- za prekursora suwerenności uznawany jest Jean Bodin (wkładu w jej rozwój wnieśli m.in. Jean Jacques Rousseau, Niccolo Machiavelli, Thomas Hobbes, Samuel Pufendorf, Hugo Grotius)

Ujęcie suwerenności:

- podmiotowe: niezależność głównego ośrodka politycznego w państwie zdolnego do podejmowania samodzielnych decyzji w istotnych dla państwa sprawach w wymiarze wewnętrznym i zewnętrznym

- przedmiotowe: wyróżniamy suwerenność prawną, polityczną, militarną, ekonomiczną i aksjologiczną; zakres suwerenności na poszczególnych płaszczyznach może być różny i jest wyznaczany przez państwo

- wewnętrzne: ograniczona przez podział i dystrybucję władzy w państwie

- zewnętrzne: uwikłana w nierówności, zależności i współzależności międzynarodowe

Uznanie międzynarodowe - decyzja polityczna posiadająca formę aktu prawnego, w którym państwo lub grupa państw stwierdza, że określona jednostka geopolityczna jest podmiotem prawa międzynarodowego posiadającym zdolność do działań międzynarodowych.

Trzy teorie uznania państwa w prawie międzynarodowym:

- konstytutywna: państwo staje się podmiotem prawa międzynarodowego wyłącznie na skutek uznania przez inne państwa

- deklaratywna: państwo uzyskuje podmiotowość prawnomiędzynarodową w chwili swego powstania, a akt uznania jest jedynie deklaracją potwierdzającą ten stan

- konstytutywno - deklaratywna: państwo ma jednocześnie charakter konstytutywny i deklaratywny (wobec innych państw)

3. Powstanie i upadek państw

- w prawie międzynarodowym państwo może powstać w ściśle określonych warunkach:

• secesji - oderwania się części terytorium i utworzenia nowego niezależnego państwa, np. ogłoszenie niepodległości przez Belgię i jej wystąpienie z Królestwa Zjednoczonych Niderlandów w 1830 r.

• dismembratio - rozpadu państwa na kilka nowych państw, np. rozpad Austro - Węgier w 1918 r. i powstanie Austrii, Węgier i Czechosłowacji

• coniunctio - połączenia się kilku istniejących już państw i powstania nowego, np. połączenie się w 1964 r. dwóch państw: Tanganiki i Zanzibaru i utworzenia Tanzanii

- w prawie międzynarodowym państwo może upaść w następujących sytuacjach:

• dismembratio - rozpadu państwa na kilka nowych państw

• coniunctio - połączenia się kilku istniejących już państw i powstania nowego

• inkorporacji - przyłączenia się jednego państwa do drugiego

4. Stratyfikacja i liczba państw

- wielkie mocarstwa: mogą nimi zostać te państwa, które w danym okresie historycznym swoją potęgą i zasięgiem wpływów górują nad pozostałymi

- spośród mocarstw polscy badacze stosunków międzynarodowych wyróżniają mocarstwa światowe lub uniwersalne (posiadają wielowymiarową potęgę, a ich interesy rozciągają się na całą kulę ziemską) oraz mocarstwa selektywne (mocarstwa sektorowe i regionalne)

- inną grupą są państwa przejawiające regionalne aspiracje mocarstwowe

- państwa średniego rzędu - zdolne do skutecznych działań w skali lokalnej

- państwa małe - państwa poniżej 10 mln mieszkańców

- minipaństwa (mikropaństwa) - niewielkie pod względem terytorialnym jednostki, w których liczba mieszkańców sięga kilkuset lub kilku tysięcy mieszkańców

5. Nowe kategorie państw

- państwa hultajskie (zbójeckie) - oskarżane o to, że w sposób świadomy i planowy naruszają prawo międzynarodowe, wspierają międzynarodowy terroryzm, masowo łamią prawa człowieka, np. Korea Płn.

- państwa upadłe - suwerenne organizmy państwowe, które na skutek np. długotrwałych konfliktów wewnętrznych są pogrążone w chaosie i nie są w stanie wykonywać podstawowych wewnętrznych funkcji państwa

- państwa wirtualne (twórca: Richard Rosecrance) - swoją potęgę czerpią z produkcji dóbr umieszczonych poza jego granicami i udziału w wymianie międzynarodowej

6.

Prymat państw w stosunkach międzynarodowych wynikał, wg Józefa Kukułki, z czterech następujących powodów:

- państwa są najwyżej zorganizowanymi grupami społecznymi oraz stanowią elementarne jednostki środowiska międzynarodowego

- przynależność państwowa ma charakter powszechnie obowiązujący w stosunku do jednostek i grup społecznych

- państwa są najbardziej wpływowymi i dynamicznymi uczestnikami międzynarodowymi

- stosunki międzypaństwowe są fundamentem stosunków międzynarodowych

4

---