Temat 3: Państwo i społeczeństwo

1.Państwo - termin wywodzący się w ję­zyku polskim od wyrazu pan, który oznaczał, w języku potocznym, możliwość panowania, czyli wykonywania władzy. U Greków nosiło ono nazwę polis i oznaczało miasto-państwo, czyli suwerenną organizację terytorialną, z wła­snym ustrojem i prawodastwem. Rzymska terminologia polityczna znała z kolei termin witas. Było on rozumiany w dwóch znacze­niach:

1. jako gmina pełnoprawnych obywaleli,

2. oraz jako państwo obywateli rzymskich. Państwo, w terminologii rzymskiej, było okre­ślane również jako wspólnota wszystkich obywateli (respublica).

Po podbojach, kiedy Rzym rozrósł się terytorialnie i podporząd­kował sobie szereg krain, przekształcając je w swoje prowincje, zaczęto określać państwo rzym­skie jako imperium. Istotna zmiana w okre­ślaniu organizacji państwowej nastąpiła w śred­niowieczu. Odchodząc od pojęć świata staro­żytnego, wprowadzono wtedy określenie pań­stwa jako kraju (terra). Terminologia ta prze­niosła więc punkt ciężkości państwa na jego czynnik terytorialny, co odpowiadało dominują­cej wtedy doktrynie patrymonialnej. Pierwsze nowoczesne wyrażenie, czyniące zadość potrze­bie określenia wszelkich ogólnych tworów pań­stwowych, powstało we Włoszech już w XV w. Zastosowano w nich bowiem wieloznaczny wyraz stato. Słowo to wywodzi się z łaciń­skiego stare (stać) i status (rzeczownik opisu­jący jak z kimś rzeczy stoją, warunki bytu, położenie, stan, itp.). Rzymscy pisarze, jak Cyceron czy Ulpian oraz późniejsi, średnio­wieczni prawnicy używali terminu status civitatis lub status reginini. To użycie terminu status odnosiło się do statusu władcy, faktu po­siadania stabilności lub elementów niezbęd­nych dla stabilności. Stato stało się określe­niem, które dało się zastosować do każdego z istniejących państw, bez względu na jego wielkość czy charakter ustroju państwowego. Na podstawie tego korzenia wykształciły się następnie terminy: francuskie l'Etat. an­gielskie - State, niemieckie - der Staat, itp.

Funkcjonujące definicje państwa można po­dzielić na pięć typów:

1. definicje funkcjo­nalne, opisujące państwo poprzez, funkcje jakie musi ono spełniać w danym układzie społecznym:

2. definicje elementarne, bazujące na sformułowanej przez niemieckiego praw­nika Jellinka (1851-1911) teorii „trzech ele­mentów", opierającej się na trzech składnikach: ludności (społeczeństwie), terytorium oraz władzy;

3. definicje psychologiczne, określa­jące państwo jako zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich;

4. defi­nicje socjologiczne traktujące państwo jako spo­łeczność polityczną;

5. definicje klasowe, określające państwo jako instrument klasowe­go panowania, maszynę w rękach klasy panu­jącej. służącą do dławienia oporu i ujarzmienia jej przeciwników klasowych.

Państwo spełnia szereg rozmaitych funkcji, które można po­dzielić: na wewnętrzne (ochronna, regulacyjna, kulturalno-wychowawcza, adaptacyjna, inno­wacyjna, socjalna i ekonomiczna) i zewnę­trzne (obrony, ataku i utrzymywania istnieją­cego stanu rzeczy <status quo>).

1. PAŃSTWO - w najszerszym politologicznym rozumieniu to typ wspólnoty politycznej obejmującej zespół norm politycznych oraz zbiorowość społeczną zajmującą określony obszar terytorialny, i podporządkowaną jednemu ośrodkowi suwerennej władzy politycznej. Przynależność do państwa jest sformalizowana i powstaje przez nabycie obywatelstwa. Państwo jest podstawową formą organizacji życia politycznego społeczeństwa narodowego. Jest pojęciem ściśle związanym z polityką. Mówiąc o państwie współczesnym trzeba postawić sobie pytanie jakie są podstawy jego władzy, elementy struktury oraz rola i miejsce w nim obywatela.

W myśl tradycji wywodzącej się od Arystotelesa władza polityczna jest władzą państwową. Oznacza to, że jest ona wykonywana za pośrednictwem instytucji państwowych i za pomocą swoistych instrumentów, do których należy przede wszystkim prawo, a jej najistotniejszą cechą, odróżniającą ją od innych typów władzy, jest możność użycia legitymowanej siły fizycznej (przymusu państwowego).

We współczesnej politologii pojęcie państwo jako kategoria opisująca i wyjaśniająca prawidłowości życia politycznego zostało w znacznej mierze wyparte przez termin system polityczny. Jednakże w szeroko rozumianych naukach społecznych jest ono powszechnie używane, choć różnorodnie definiowane. Określenia państwo wywodzą się na ogół z doktryn prawnych. Klasycznym i najszerszym ujęciem jest definicja G. Jellinka (Ogólna nauka o państwie, wyd. pol. 1921) akcentująca jedność trzech elementów: wyodrębnionego terytorium, zamieszkującej jej ludności oraz rządu sprawującego władzę zwierzchnią („wyposażona we władzę samorodną jedność związkowa osiadłych ludzi"). Określenie to zostało przyjęte w stosunkach między­narodowych. Większość definicji podkreśla jednak możność używania legitymo­wanej siły w sytuacjach konfliktów międzyjednostkowych, między grupowych lub między jednostką a grupą społeczną. Przemoc państwowa pozwała przezwyciężyć stały antagonizm interesów różnych grup tworzących społeczność państwową. El­ement ten jest podkreślany szczególnie w doktrynie marksizmu-leninizmu, według której państwo jest „potęga wyrosłą ze społeczeństwa, ale stawiającą się ponad nim i która bardziej wyobcowującą się z niego" (F. Engels) lub też ,, machiną do uciskania jednej lasy przez drugą" (W. Lenin).

Wielu autorów odrzucając wątek klasowy akceptuje ideę wyróżniania państwo na podstawie siły. Należy do nich m. in. Max Weber, traktujący państwo jako związek polityczny będący „opartym na środkach władzy prawomocnej stosunkiem panowania ludzi nad ludźmi" (zob. panowanie polityczne). Ponieważ możność stosowania przemocy realizuje się za pośrednictwem aparatu państwowego, część teoretyków utożsamia państwo z aparatem państwowym lub z jego zasadniczym elementem - tj. z rządem. W naukach społecznych występują również wąskie koncepcje państwa odrywające ten termin od jego społecznego podłoża. Wymienić należy tu przede wszystkim:

• organiczną koncepcję państwa traktującą je jako swoiste odwzorowanie organizmu biologicznego (H. Spencer, A. Comle, O, Gierkę),

• normatywną teorię p. utożsamiającą je tylko z zespołem norm prawnych (H. Kelsen)

• lub psychologiczną teorię państwa subiektywizującą je jako przeżycie psychiczne (L. Petrażycki).

Przez długi czas toczyły się ożywione spory o pochodzenie państwa. Ukształtowało się kilka szkół teoretycznych. Od Arystotelesa wywodzi się koncepcja traktująca państwo jako wytwór naturalnego społecznego instynktu człowieka (Św. Tomasz z Akwinu, H. Grotius), Teorie deistyczne akcentują boskie pochodzenie p. (Św. Augustyn). Teoria przemocy wyjaśnia pochodzenie państwa podbojem jednych plemion przez imię (L. Gumplowicz). Teorie patriarchalne traktują państwo jako produkt ewolucji władzy naczelnika plemienia (R. Filmer). Koncepcja umowy społecznej wywodzi państwo z porozumienia zawar­tego między wolnymi ludźmi w celu ochrony interesu zbiorowego i przekazania praw do rządzenia suwerenowi-jednostce, bądź ludowi (T. Hobbes, J. Locke, J. Rousseau). Na rolę klas w powstaniu państwa wskazuje teoria marksistowska. Wszystkie wymienione koncepcje mają jeden element wspólny: podkreślają fakt, że państwo powstaje na określonym etapie rozwoju społecznego i zastępuje inne, niepaństwowe formy organizacji życia grupowego.

W doktrynie przyjmuje się na ogół zgodnie, że państwo spełnia dwie podstawowe funkcje: zewnętrzną i wewnętrzną.

Pierwsza z nich polega na zapewnieniu bezpieczeństwa i niezależności w stosunkach z innymi państwami. Funkcja wewnętrzna obejmuje:

1. formułowanie celów i sposobów zaspokojenia potrzeb zbiorowych (określanie i rea­lizacja polityki),

2. gromadzenie zasobów niezbędnych dla realizacji celów politycz­nych (pobór podatków, powoływanie do armii itp.),

3. regulację zachowań jednostkowych i zbiorowych poprzez stanowienie norm prawnych,

4. reagowanie w sytuacjach naruszenia tych norm.

Zakres funkcji wewnętrznej jest przedmiotem sporów ideologicznych, zwłaszcza między liberalną i socjaldemokratyczną koncepcją państwa. Liberalizm akcentuje potrzebę ograniczenia funkcji wewnętrznej państwa tylko do kwestii zapewnienia porządku publicznego (ustanawianie regulacji prawnych i karanie osób je naruszających). Sprzeciwia się natomiast ingerencji państwa w sferę działalności gospodarczej, która winna być pozostawiona wolnym jednostkom. Myśl socjaldemokratyczna akcentuje natomiast aktywność gospodarczą państwa i konieczność prowadzenia przez nie polityki społecznej zapewniającej ochronę socjalną grup upośledzonych ekonomicznie (zob. państwo dobrobytu oraz interwencjonizm państwowy). Współcześnie podkreśla się również, że państwo kapitalistyczne wikła się w wewnętrzne sprzeczności wynikające z konieczności spełniania różnorodnych funkcji. Z jednej strony musi ono organizować i zabezpieczać proces akumulacji i prywatnego zawłaszczania zasobów po to, by zapewnić sobie źródło dochodów. Jednakże władza polityczna uzależniona jest od poparcia masowego elektoratu, co oznacza, że musi chronić społeczną wiarę w siebie jako arbitra w kon­flikcie interesów zbiorowych w tym interesów klasowych.

2. Sposoby pojmowania państwa i jego legitymacja ideologiczna

Podejmowanie jakiejkolwiek refleksji współczesnym nad państwem i prawem, wymaga przede wszystkim określenia co się aktualnie przez państwo i prawo rozumie oraz jaka jest jego geneza i legitymacja ideologiczna. Nie mniejsze znaczenie mają różnorodne ogólniejsze perspektywy w pojmowaniu społeczeństwa i państwa. Zasadniczą rolę odgrywa np. położenie jednostronnego nacisku na wystę­powanie konfliktu interesów, przemocy i terroru w funkcjonowaniu pań­stwa i społeczeństwa, czy też przeciwnie budowanie solidarnościowej wizji społeczeństwa i mechanizmu państwowego opartego na uzgadnianiu interesów.

Za główne koncepcje współczesnego państwa uważa się koncepcje - socjologiczne, prawne i psychologiczne.

W socjologicznej koncepcji ujmowania państwa i władzy państwowej zakłada się jej pochodzenie z woli społeczeństwa, czyli państwo jest efektem społecznej umowy. Koncepcja prawna państwa nadmierne akcentująca doniosłość prawa dla bytu państwa prowadzi do traktowania tego ostatniego wyłącznie jako podmiotu kreowanego przez nor­my prawne. W skrajnej postaci normatywizm H. Kelsena (1881-1973) głosi, że państwo jako idealny punkt odzwierciedlenia się zachowań jego organów, to całość porządku prawnego. Normatywizm redukuje więc państwo do systemu norm prawnych. W przeciwieństwie do socjologicz­nego ujęcia państwa, w jego ujęciu normatywistycznym element personalny, ludzki ulega całkowitemu zagubieniu.

Odmienną perspektywę widzenia państwa prezentuje psychologizm, w którym stwierdza się, że władza państwowa nie jest czymś realnym, a tylko „projekcją emocjonalną” — „emocjonalnym fantazmatem” i oznacza wyróż­niony rodzaj praw związanych z określonymi osobami (L. Petrażycki 1867--1931). Przeżywane emocje z jednymi ludźmi wiążą prawo do rządzenia, a z innymi ludźmi obowiązek posłuszeństwa.

Psychologizm w pojmowaniu państwa znalazł także szczególnego rodza­ju zastosowanie w totalitarnej indoktrynacji społeczeństwa, w toku której państwo jako swoisty byt sprowadzono do zespołu mętnych mitów i urojeń zbiorowych. Indoktrynacja taka sprzyja kwalifikowaniu postaw obywateli w świetle całkowicie nawet spekulatywnych racji stanu; np. utożsamia się autorytet państwa z autorytetem jego funkcjonariuszy, a stąd kwestionowanie tychże autorytetów uznaje się za sprzeczne z racją stanu, gdyż podważa jakoby nadrzędny autorytet państwa.

Rozważania nad genezą państwa są przydatne dla ideologicznego legity­mowania aktualnie występującego w danym kraju systemu sprawowania władzy państwowej. Władza dyktatorska i totalitarna akcentuje w historii państwa znaczenie i nieuchronność rozwarstwienia, terroru i przemocy, które mogą wygasać jedynie w odległej perspektywie. W państwie demokratycznym, zasadzającym się na kompromisach i porozumieniach sił społecznych, w anali­zie jego genezy uwypukla się znaczenie umowy społecznej i porozumienia.

Rozważania nad legitymacją władzy politycznej dotyczą poszukiwania odpowiedzi na pytanie, dlaczego rządzeni uznają autorytet rządzących, prawo tych ostatnich do decydowania i rozstrzygania. Najczęściej wyróżnia się w literaturze za M. Weberem trzy główne typy idealne postaw gotowości do wypełniania poleceń władzy państwowej - legitymizm:

• cha­ryzmatyczny,

• tradycjonalistyczny,

• racjonalistyczny (legalny).

Legitymizm charyzmatyczny wiąże się z wiarą w charyzmatyczne (nie­zwykłe, nadnaturalne) właściwości rządzącego czy rządzących. Charyzma taka wiązała się często z przekonaniem, że rządzący jest jakąś istotą nadprzyro­dzoną albo takiej istocie zawdzięcza swoją pozycję. Szczególnie wielką cha­ryzmą cieszy się prorok (mag) lub wódz na wojnie. Bezwzględne posłuszeństwo okazywane prorokowi przez wyznawców opiera się na wierze bądź w proroka, bądź głoszoną przez niego ideologię. Wódz na wojnie charyzmę swą zawdzię­cza wynikom zwycięskich bitew. W miarę instytucjonalizacji władzy w rozwoju cywilizacji stopniowo zaczęto obdarzać charyzmą nie osobę władcy, a insty­tucję władzy. Legitymizm charyzmatyczny odżył ponownie w XX wieku w tzw. “państwie partyjnym", w postaci kultu wodza (jak kult A. Hitlera) oraz w tzw. “państwie z misją dziejową", w postaci kultu jednostki (jak kult J. Stalina). W po­szczególnych krajach kształtowała się cała drabina kultów, włącznie do kultu całkowicie lokalnych przywódców.

Legitymizm tradycjonalistyczny, często trudny jest do oddzielenia od legitymizmu charyzmatycznego, polega na uznaniu istniejących instytucji sprawowania rządów za optymalne i wiarygodne dlatego, że funkcjonują one już w dłuższym okresie czasu. Podstawą tej postaci legitymizmu jest przyzwyczajenie do tego, co jest zawarte w tradycjach egzystencji danego społeczeństwa. Stąd też legitymizm ten jest właściwy społeczeń­stwom o stabilnym ustroju i systemie prawa (przykładem mogą być kantony Szwajcarii).

Legitymizm racjonalistyczny zasadza się na przekonaniu, że rządzący powołani do tego w myśl przyjętych zasad ustrojowych, działają mądrze i słusznie na rzecz społeczeństwa; że stanowione przez nich prawo ma na celu realizację stanów rzeczy aprobowanych przez rządzonych. Taka postać legi­tymizmu dominuje w XX wieku, często zresztą wzmacniana przez legitymizm tradycjonalistyczny.

W praktyce rozróżniamy legitymację ideologiczną i normatywną (kompetencyjną) władz. Legitymizm ideologiczny wiąże się z upowszechnieniem wśród rządzo­nych przekonania, że rządzący, względnie sposób sprawowania przez nich władzy, są godne zaakceptowania. Legitymizm normatywny zasadza się na przekonaniu, że rządzący przejęli władzę w sposób prawidłowy w świetle obowiązujących w danym kraju norm dotyczących sukcesji władzy. Skomplikowana sytuacja w dziedzinie legitymowania władzy politycznej występuje w okresie burzliwych zmian w sposobie politycznego zorganizowa­nia społeczeństwa. Przejawić się może wtedy swoisty sposób legitymowania działań rządzących nie dysponujących normatywnym umocowaniem rządzenia w zastanym systemie prawa. W warunkach takich rządzący nie mogąc wykazać prawowitości swej władzy z legitymacji normatywnej (przerwana ciągłość kompetencyjna w sprawowaniu rządów niweczy możność odwoływania się do prawa sukcesji), odwołują się więc do legitymacji ideologicznej swych rządów w zespole wartości wspólnych im i społeczeństwu.

3. Charakterystyka grupy państwowej

Dla grupy państwowej (państwa) - jako jej więź społeczna - charakterystyczny jest stosunek władztwa i podporządkowania, a podstawową cechą państwa jest jego charakter polityczny. W przeciwieństwie do innych organizacji politycznych państwo ma charakter przymusowy; o przy­należności do grupy państwowej decydują nie autonomicznie działające jednostki, a przynależność tę przesądzają różnorodne reguły postępowania. Np. o obywatelstwie danej jednostki decyduje urodzenie z rodziców — oby­wateli danego państwa (ius sanguinis). Jeśli cechą organizacji politycznych jest to, że w ich obrębie realizuje się dążenie do zdobycia i utrzymania władzy (bądź wywierania na nią wpływu), państwo stwarza ogólne ramy dla tych działań, a system jego organów jest istotnym narzędziem w sprawowaniu władzy, narzędziem dysponującym nie tylko środkami perswazji i przekonywania, ale też wywierania przymusu przy użyciu przemocy fizycznej.

Charakter polityczny danego państwa, a więc ostrość i bezwzględność jego władztwa, zależy od warunków historycznych i tradycji. Władztwo to będzie mniej widoczne tam, gdzie występują pomyślne warunki spontanicznego rozwoju społeczeństwa, a bardziej widoczne w kraju targanym kryzysami społeczno - gospodarczymi, w którym chce się wymusić określone przemiany. Polityczność grupy państwowej jest tym mniej wyraźna, im węższa jest obecność państwa w codziennym życiu obywateli, im bardziej współtworzą oni społeczeństwo obywatelskie.

Mniejsza widoczność władztwa w życiu publicznym wiązać się może z nowym ujęciem społeczeństwa obywatelskiego rysującym się w krajach demokratycznych Europy, które wiąże się z odejściem od holistycznej wizji społeczeństwa, w myśl której społeczeństwo jako całość jest czymś więcej, niż prostą sumą jego części. Państwo tym mniej manifestuje swój charakter jako organizacji politycznej, im bardziej władztwo i podporządkowanie polityczne jest zastępowane w życiu publicznym mediacją, przetargiem i uzgadnianiem interesów.

Różnorodne koncepcje jako kluczowy aspekt w funkcjonowaniu grupy państwowej traktują solidaryzm i uniwersalność - szczególnie w krajach, gdzie z państwem powiązane jest społeczeństwo obywatelskie - a w jego działaniu dopatrzyć się można obrony wielu interesów wszystkich członków społeczeń­stwa. Solidarystyczny aspekt organizacji państwowej wiąże się wtedy nie tylko ze stosowaniem przymusu wyłącznie dla utrzymania elementarnego ładu w grupie, ale także z kształtowaniem i ochroną warunków dla samoorganizo­wania się społeczeństwa (np. w formach samorządu społecznego) i realizowania wolności jego członków.

Z drugiej strony orientacja antysolidarnościowa kładzie nacisk na to, że państwo faworyzuje część członków społeczeństwa kosztem innych, że w interesie pierwszych nadużywany jest stosunek władztwa i zależ­ności politycznej. Państwo traktuje się według tych koncepcji jako organizację klasową chroniącą przede wszystkim porządek społeczny korzystny dla klasy panującej.

Normatywny charakter współczesnego państwa

Grupa państwowa ma charakter terytorialny, a stąd na jej terytorium przy pomocy prawa można ukształtować istotny element władztwa — normatywny wzór stosunków władzy. Prawo jest narzędziem budowania specyficznej więzi wyodrębniającej oraz integrującej zespół ludzi stale prze­bywających na danym terytorium.

Grupa państwowa ma charakter grupy stanowionej, a podstawowe stosunki władzy (podporządkowania) są z zasady regulowane współcześnie przez prawo. Prawo jest podstawowym regulatorem działania państwa związanego ze społeczeństwem obywatelskim, w którym dąży się do rządów prawa, a więc do sytuacji w której obywatele mogą przewidzieć z dużym stopniem pewności to, w jaki sposób władza użyje środków przymusu w danych warunkach, a mając tę wiedzę mogę zaplanować swoje własne sprawy.

W okresach zagrożenia ustroju, a także wtedy gdy występuje władza dyktatorska, relacja między państwem i prawem nie jest tak jednoznaczna. Do głosu dochodzi wtedy „państwo prerogatywne” (termin C. Schmitta), w którym polityka władców państwa jednoznacznie i w sposób zaplanowany dominuje nad prawem, a rozwiązania ustrojowo - prawne, często zresztą do­raźnie zmieniane, mają dla rządzących znaczenie drugorzędne. Cechą państwa prerogatywnego jest arbitralność władzy, a wobec tego niemożność ustalenia sytuacji prawnej obywatela w państwie. W takim państwie można, nawet bez podania przyczyny, przesiedlić obywatela do miejsca odległego o tysiące kilometrów (np. ze strefy tropikalnej w podbiegunową), odbierając mu jedno­cześnie prawo swobodnego poruszania się w obrębie państwa; jednego dnia można awansować jednostkę na szczyty hierarchii władzy, a innego dnia wprowadzić zakaz wymieniania jej imienia i nazwiska w prasie, radiu i telewizji. W państwie prerogatywnym wartości (jak godność człowieka), a także instytucje prawne (jak własność) są szanowane co najwyżej po­zornie.

Rozpatrując normatywny charakter grupy państwowej należy zwrócić uwagę, nie tylko na prawnicze znaczenie terminu „prawo” , ale i znaczenie ideologiczne, w którym termin ten oznacza nie tyle określony zespół norm, co określony ład społeczny, jaki miałby znajdować przejaw w określonych normach postępowania. W tym drugim ujęciu nie jest tak, że normy prawne wyznaczają pewien porządek społeczny, który powstawałby, gdyby normy prawne były w odpowiednio wysokim stopniu przestrzegane, lecz określony porzą­dek społeczny ma znajdować wyraz w normach społecznych, w których zespole normy prawne, moralne, czy religijne nie zawsze są dostatecz­nie wyraźnie odróżniane. Taki sposób patrzenia na „prawo” wykracza wprawdzie poza punkt widzenia zawodowych prawników, nie można wszakże nie brać pod uwagę faktu, że w odczuciu nie tylko szerokich kręgów społeczeństwa, lecz także bodaj większości ludzi podejmują­cych refleksję filozoficzną nad prawem, normy prawne są związane w spo­sób nierozłączny z określonym systemem wartości społecznych, które prawo ma chronić. Stąd rozpowszechnione jest przekonanie, że podłe, zbrod­nicze prawo w ogóle nie jest prawem.

Zadaniem prawa jest między innymi takie organizowanie grupy państwo­wej, by mogła ona spełnić minimum jej funkcji, w przeciwnym bowiem razie zagrożona staje się i organizacja państwowa i jej system prawny.

Z normatywnym charakterem współczesnego państwa wiążą się także takie cechy charakteryzujące grupę państwową, jak jej:

• niezależność;

• nieograniczoność,

• możność samostanowienia,

• możność podejmowania ostate­cznych rozstrzygnięć.

Suwerenność państwowa jest niezbęd­na, by mogła ona przede wszystkim za pośrednictwem prawa budo­wać sygnalizowany już normatywny wzór stosunków władzy oraz więź wyodrębniającą określony zespół ludzi.

Znaczenie suwerenności grupy państwowej umacniało się równomiernie do rozszerzenia się sfer jej działania na poszczególne dziedziny życia społecznego (jak porządek i bezpieczeństwo wewnętrzne, system monetarny, cła i podatki, polityka zagraniczna i handel międzynarodowy, prowadzenie własnej działal­ności gospodarczej, kulturalno - wychowawczej i socjalnej), oraz rozszerzenie kontaktów z innymi grupami państwowymi. Koncepcja suwerenności państwa uległa szczególnemu normatywnemu ugruntowaniu w państwie absolutnym, którego idea łączyła się z zasadniczym kultem państwa.

W sensie prawniczym suwerenność państwa wiąże się z jego wyłącznością w kierowaniu i integrowaniu rozwoju społeczeństwa na danym terytorium, a stąd wyłącznością grupy państwowej w tworzeniu i wymuszaniu przestrzega­nia prawa. Suwerenność państwa w sensie prawniczym na arenie międzynaro­dowej może nie pokrywać się z jego niezależnością co oznacza, że państwo jako podmiot prawa międzynarodowego wiązane jest przynajmniej formalnie tylko własną wolą wyrażoną w umowach międzynarodowych.

Na suwerenność państwa ograniczająco wpływają współcześnie różnorodne problemy strukturalne wiążące się w szczególności z państwami narodowymi. Państwa takie są niekiedy zbyt małe dla samodzielnego rozwiązywania problemów generalnych w skali międzynarodowej (jak: handel i międzyna­rodowy przepływ kapitału, nadwyżki czy niedobór rąk do pracy, nierówno­waga towarowa), a zbyt duże dla rozwiązywania problemów życiowych członków społeczeństwa w skali lokalnej (jak np.: należyta wrażliwość na codzienne i wielce zróżnicowane sprawy lokalne w coraz bardziej złożonych społeczeństwach).

W poszczególnych grupach państwowych ujawniają się silne tendencje odśrodkowe dyktowane zresztą różnymi przyczynami, jak np.: kwestiami językowymi i narodowościowymi w Belgii, lokalnym nacjonalizmem w Hiszpa­nii, kwestiami religijnymi i społecznymi w Irlandii, językowymi w Kanadzie, czy też kwestiami plemiennymi w Nigerii. Tendencje odśrodkowe ujawniają się także w takich federacyjnych grupach państwowych, jak Rosja (dążenie do niepodległości np. Czeczenii, Tatarstanu i in.).

Suwerenność wewnętrzna organizacji państwowej jako jej cecha formalna może podlegać różnym ograniczeniom ustrojowym. Przykładowo, w XX wieku pojawiło się nowe zjawisko polityczne nazywane tzw. „państwem partyj­nym”, a więc państwem, w którym podstawowe znaczenie w działalnoś­ci politycznej i kierowaniu grupą państwową odgrywa określona partia polityczna. Prawne (poprzez sformułowania konstytucyjne lub ustawowe) oraz faktyczne kierownicze oddziaływanie partii na funkcjonowanie państwa wpływa decydująco na jego losy, powodując niejednokrotnie głębokie kry­zysy społeczno - polityczne.

Suwerenność państwa pozornie umacniają praktyki totalitarne, gdyż w ich wyniku państwo uniezależnia się od społeczeństwa, a polityka wymyka się spod społecznej kontroli. Skrajnym tego przejawem może być wręcz “substytuowanie" społeczeństwa w życiu politycznym przez różne przed­stawicielstwa pozorne. Głębsza analiza wskazuje jednak, że państwo totalitarne tak dalece zrasta się z partią polityczną, że całkowicie traci na jej rzecz swą suwerenność.

Suwerenność grupy państwowej zachowana jest jedynie tak długo dopóki państwo jest wyłącznie właściwe do spełniania funkcji integrującej wobec danego społeczeństwa; przy czym decyzje państwa (a w tym stanowione i stosowane prawo) zapadają w strukturze jego organów, a wpływ na ich działanie (realizowany od wewnątrz, czy też spoza terytorium państwowego) nie przybiera charakteru przymuszania bądź groźby.

4. USTRÓJ POLITYCZNY (dosł. urządzenie) - pojęcie prawnicze, określające strukturę organizacyjną, kompetencje i określone prawem wzajemne zależności organów państwa. Termin ten wywodzi się z myśli politycznej Arystotelesa, dla którego znaczył „ujęcie w pewien porządek władz w ogóle, a przede wszystkim naczelnej z nich, tj. rządu". {Polityka, wyd. pol. 1964). We współczesnej politologii pojęcie ustroju politycznego zostało wyparte przez system reżim polityczny. W doktrynie prawa konstytucyjnego podkreśla się, że ustrój państwowy jest kategorią złożoną oznaczającą zarówno podstawowe zasady struktury władz państwowych oraz główne instytucje polityczne i prawne. W tym względzie jest zbieżne z instytucjonalnym ujęciem systemu politycznego.

5. Typ państwa jest kategorią obrazującą jego historyczny rozwój. W tej perspektywie wyróżnia się p. niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne i socjalistyczne (komunistyczne). Kryterium różnicującym poszczególne typy państwa stanowi dominujący sposób produkcji dóbr materialnych oraz charakter stosunków społecznych (w tym stosunków własności). Innym przykładem typologii p. może być propozycja oparta na charakterystyce ich społeczeństw. Tak np. nawiązując do ustaleń D. Bella {Sprzeczności kulturowe kapitalizmu, 1976, wyd. pol. 1994) możemy wyróżnić państwa preindustrialne, industrialne i postindustrialne. W odniesieniu do państw współczesnych ukształtowała się typologia obejmująca państwa kapitalistyczne, socjalistyczne oraz tzw. p. III świata. Po upadku komunizmu można wyróżnić rozwinięte i rozwijające się (zacofane) państwa kapitalistyczne. Do tych ostatnich należą kraje Europy Wschodniej, w których istnieje jednak wciąż wielki sektor własności państwowej.

5. Typ państwa, jest pojęciem związane głównie z marksistowskim materializmem historycznym. Wg tej teorii w długotrwałym rozwoju historycznym występowały różne postacie organizacji. Wychodząc z założenia, że w ostatniej instancji stosunki produkcji określają ustrój polityczny danego państwa. za podstawowa cenzurę periodyzacji rozwoju społeczeństwa można przyjąć zmianę tychże stosunków, a więc zmianę ustroju społeczno-politycznego. Określony system stosunków produkcji od­powiada istnieniu klasy' społecznej, która w tym systemie stanowi klasę panująca.

Typ danego państwa determinuje więc klasa społeczna, w której imieniu i interesie sprawowana jest władza państwowa. Przez typ państwa rozu­miano ostatecznie: caloksztalt cech państwa, wyrażających jego klasowy charakter, przyczym cechy te wyrażają się w stosunkach. jakie istnieją miedzy aparatem państwowym a klasą panującą, w strukturze i metodach działania aparatu państwowego i wreszcie w stosunku aparatu państwowego do społe­czeństwa.

W teorii marksistowskiej trady­cyjnie wyróżniało się cztery podstawowe typy państwa, związane historycznie z czterema pod­stawowymi formacjami społeczno-ekonomicznymi:

1. typ państwa niewolniczego, w któ­rym wykorzystuje się człowieka w charakte­rze narzędzi pracy (głównymi klasami są tu posiadacze niewolników i sami niewolnicy):

2. typ państwa feudalnego, oparty na poddań­stwie chłopa (głównymi klasami są feudałowie i chłopi):

3. typ państwa kapitalistycznego, którego cechą charakterystyczną jest trakto­wanie pracy ludzkiej jako towaru (głównymi klasami są kapitaliści posiadający środki produkcji oraz proletariat):

4. typ państwa socjalistycznego, który eliminuje prywatną wła­sność środków produkcji (za główne klasy uwa­żane są klasa robotnicza i chłopska).

Uważano. że każdy następny typ jest wyższym typem organizacji państwowej, przy czym przejściu państwa jednego typu do typu wyższego to­warzyszy walka klasowa, a forma tego przej­ścia jest nazywana rewolucją społeczną Po­stępowość takiego przejścia wyraża się w po­staci statusu prawno-politycznego jednostki w społeczeństwie (coraz większy zakres wolno­ści jednostki). Poczynając od statusu narzę­dzia (niewolnik traktowany był jako mówiące narzędzie, nie miał żadnych praw podmioto­wych). Poprzez status człowieka półwolnego (chłopa pańszczyźnianego), a następnie rów­ność wobec prawa robotnika kapitalistyczne­go, którego praca traktowana jest jako towar - aż do pracownika socjalistycznego, będące­go członkiem kształtujących się „samorząd­nych" organizacji społecznych. Krytykując marksistowską periodyzację typów państwa należy wskazać głównie na to, iż błędem jest założenie, że układ sił klasowych jest zawsze i wszędzie fundamentem relacji rządzący-rządzeni: nie jest też w pełni usprawiedliwio­ne przyjęcie tezy, iż doświadczenie tylko jed­nego kontynentu - Europy, stanowią kla­syczny wzorzec układów tego typu w ogóle.

6. Forma państwa. Określeniu typu państwa towarzyszy pojęcie formy państwa, które pozwala na wprowadzenie dalszych rozróżnień, tyle, że opartych na innych kryteriach. Należą do nich przede wszystkim: stosunki między naczelnymi organami państwa (forma rządu), terytorialna dystrybucja władzy państwowej oraz reżim polityczny. Forma rządu pozwala na wyróżnienie parlamentaryzmu i prezydencjalizmu oraz monarchii i republiki, choć ten ostami podział nie ma współcześnie większego znaczenia praktycznego. Terytorialna dystrybucja władzy państwowej różnicuje państwa unitarne, charakteryzujące się koncentracją władzy na poziomie centralnym i federacje. Reżim polityczny Jest kryterium pozwalającym na wyróżnienie państw demokratycznych, autorytarnych oraz totalitarnych.

Państwo jest również najważniejszym i podstawowym podmiotem prawa międzynaro­dowego. Jako takie posiada zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Zdolność prawna znaczy zdolność do posiadania praw i zobowiązań między­narodowych, zaś zdolność do czynności prawnych oznacza zdolność do działań ze skutkiem prawnym. W świetle prawa międzynarodowego p. uznaje się za suwerenną jednostkę terytorialną. Należy zwrócić uwagę, że państwo z momentem powstania, bez względu na fakt czy jest uznawane przez inne państwa, dysponuje tzw. prawami pierwotnymi lub zasadniczymi. Ukształtowały się one w drodze zwyczajowej i określają sytuację każdego państwo w społeczności międzynarodowej. Jako takie nie przysługują innym podmiotom prawa międzynarodowego (np. organizacjom międzynarodowym). Najczęściej do praw zasadniczych zalicza się: prawo do istnienia, praw o do niezawisłości, praw o do równości, prawo do obrotu oraz prawo do czci. Aby w pełni skutecznie funkcjo­nować w społeczności międzynarodowej państwo winno być uznane przez inne państwa. Brak uznania (czy to w formie uznania de jure lub de facto) nie pozbawia państwa jego podstawowych praw, w tym prawa do istnienia, obrony terytorium i ludności. Uznanie ułatwia natomiast funkcjonowanie państwa, wykonywanie jego podstawowych funkcji oraz kreowanie swego otoczenia. Z uwagi na duży ładunek subiektywizmu w formule uznania, bywało ono (zwłaszcza w okresie zimnej wojny) traktowane instrumentalnie. Jako forma nacisku na państwa i ich politykę wewnętrzną i zagraniczną.

7. Organy państwa

7. Organ państwa - odrębna jednostka organizacyjna państwa powołana do admi­nistrowania w jego imieniu określoną dziedzi­ną stosunków społeczno-ekonomicznych na której działają różnego rodzaju podmioty tych stosunków (np: obywatele, przedsiębiorstwa i inne). Wśród organów państwa wyróżniamy naczelne i centralne organy państwa oraz te­renowe organy państwa. Kryterium tego podzia­łu jest usytuowanie w strukturze organów oraz zasięg kompetencyjny danego organu. Innym kryterium jest charakter posiadanej władzy. Tutaj wyróżniamy organy ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze państwa. Kryte­rium wielości osób wchodzących w skład or­ganów powoduje podział organów państwa na organy jednoosobowe i kolegialne. Natomiast biorąc pod uwagę stopień etatyzacji decyzji możemy wyróżnić organy rządowe i samorzą­dowe państwa. Innym ważnym czynnikiem powodującym zróżnicowanie organów państwa jest kryterium trybu przynależności. Tutaj mo­żemy wyróżnić organy działające w trybie pod­ległości oraz w trybie nadzoru.

Ważnymi ogniwami struktury organizacyjnej państwa są jego organy. Do podstawowych organów państwa należą głowa państwa, organy przedstwicielskie (ustawodawcze), organy władzy administracyjnej i sądownicze.

Głowa państwa korzeniami sięga w mrokach systemu feudalnego. Ma ona zwykle charakter jednoosobowy. W monarchiach - król, w republikach - prezydent, czasami bywa kolegialna.

Z punktu widzenia prawa władza głowy państwa jest autonomiczna i może mieć charakter samorodny bądź pochodzić z wyboru powszechnego lub pośredniego. Władza samorodna (królewska) jest dziedziczna i dożywotnia. Natomiast prezydencka pochodzi z wyboru, w zależności od jego charakteru (pośredni , bezpośredni) zależy skala kompetencji i uprawnień prezydenckich. Legitymacja powszechna daje zwykle większe uprawnienia. Bywa, że głowa państwa jest powoływana metodą poza prawną, np. na mocy zamachu stanu, uzgodnień grup nacisku itp.

Zakres uprawnień głowy państwa bywa różny. W monarchiach konstytucyjnych spełnia on głównie role reprezentacyjne i jest nosicielem tradycji. Podobne uprawnienia posiada prezydent w systemach parlamentarno - gabinetowych. Natomiast w systemach prezydenckich jest on głową państwa, szefem rządu, najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych i przywódcą partii rządzącej (np. USA).

Organa przedstawicielskie

Najbardziej istotnym organem przedstawicielskim jest parlament. Jego zadaniem jest wyartykułowanie myśli ustrojowo - prawnej państwa demokra­tycznego i przekształcenie jej w konkretne postanowienia konstytucji i ustaw zwykłych.

Parlament spełnia następujące funkcje: ustawodawczą, kontrolną, legitymizacyjną i arbitrażową. Proces ustawodawczy - funkcja ustawodawcza - obejmuje następujące etapy:

• przejęcie projektów ustaw będących przejawem inicjatywy ustawodawczej grupy posłów, głowy państwa, rządu, komisji parlamentarnych oraz czasami inicjatywa ludowa;

• plenarna debata nad projektami ustaw zakończona skierowaniem do komisji parlamentarnych;

• rozpatrzenie projektu przez komisję parlamentarną - najważniejsza merytoryczna część procesu legislacyjnego;

• przyjęcie projektu ustawy przez posiedzenie plenarne parlamentu w drodze głosowania;

• przesłanie projektu ustawy do izby wyższej parlamentu ( w parlamentach dwuizbowych), która rozpatruje projekt wg. takiej samej procedury jak izba niższa;

• powrót ustawy do izby niższej celem podjęcia decyzji o losie ewentualnych poprawek, odrzucenie poprawek wymaga poparcia zwykle większej niż w zwykłej procedurze przewagi głosów;

• sankcjonowanie ustawy przez głowę państwa (często ma ona prawo veta);

• promulgacja ustawy czyli opublikowanej jej w oficjalnym organie państwa w ustawowym terminie.

Kontrolna funkcja parlamentu polega na decydowaniu bądź współdecydowaniu o wyborze władz wykonawczych państwa oraz debatach nad sposobem sprawowania władzy przez te organy oraz udzielanie im absolutorium. Czasami parlament powołuje specjalne komisje śledcze, których zadaniem jest wyjaśnienie różnych wątpliwych kwestii w zakresie funkcjonowania władz państwowych.

Funkcja legitymizacyjna polega na nadaniu mocy prawnej przez parlament projektów aktów prawnych powstających poza parlamentem.

Funkcja arbitrażowa polega na rozstrzyganiu konfliktów i nieporozumień powstających pomiędzy różnymi ogniwami władzy państwowej oraz innych podmiotów życia publicznego.

W państwach demokratycznych obok parlamentu funkcjonują lokalne organy przedstawicielskie stanowiące struktury samorządu terytorialnego.

Organy administracyjne

Organy administracyjne pochodzą głównie z nominacji lub kooptacji. System organów administracyjnych obejmuje:

• pion administracji ogólnej na czele z rządem;

• pion administracji gospodarczej i kulturalno - socjalnej;

• pion organów przymusu bezpośredniego.

Główną rolę spełnia rząd zwany gabinetem lub radą ministrów. Składa się on z premiera (kanclerza, przewodniczącego RM itp.), osób kierujących poszczególnymi resortami, a także ministrami bez teki (osoby wchodzące zwykle w skład rządów koalicyjnych, które zapewniają równowagę polityczną w łonie rządu). Ponadto w skład rządu wchodzą kierownicy urzędów centralnych, często także w randze ministrów.

W państwach demokratycznych występują dwie metody powoływania rządu - parlamentarna i pozaparlamentarna.

W pierwszej z nich dominującą rolę w procesie powołania rządu odgrywa parlament, bez którego pełnej akceptacji niemożliwe jest powołanie rady ministrów. Cała procedura rozgrywa się w parlamencie a zadanie głowy państwa ogranicza się do zaakceptowania wyboru i prawie mechanicznego powołania członków rządu.

W systemie pozaparlamentarnym zasadniczą rolę w procesie powołania rządu odgrywa głowa państwa, a parlament tylko akceptuje jego wybór i w ograniczonym zakresie uczestniczy doborze ministrów (tzw. nierozstrzygające przesłuchania poselskie).

Do kompetencji rządu należą:

• kierowanie aparatem państwowym, przygotowanie i wykonywanie ustaw;

• działalność normotwórcza polegająca na opracowywaniu aktów prawnych niższych rangą od ustawy lub wynikającego z bezpośredniej delegacji konstytucyjnej;

• układanie i wykonywanie budżetu;

• urzeczywistnianie polityki zagranicznej państwa za pomocą służby dyplomatycznej, wywiadowczej i propagandowej.

Sądownictwo

Sądy w państwie demokratycznym są niezawisłe i podlegają tylko ustawie. Są autonomiczne wobec organów prawodawczych i wykonawczych. Do ich podstawowych zadań należy ochrona porządku publicznego, walka z przestępczością oraz kontrola legalności decyzji władz administracyjnych i ustawodawczych. W państwie demokratycznym szczególną rolę odgrywa sądownictwo konstytucyjne rozstrzygające spory pomiędzy państwem a obywatelem (grupą obywateli), związane z podstawowymi prawami gwarantowanymi przez konstytucję, podejmujące decyzje w sprawach konstytucyjno - kompetencyjnych konfliktów między organami państwa oraz rozstrzygające o zgodności ustaw z konstytucją.

7. Rozpatrując formalne cechy grupy państwowej nie można pominąć takich cech uwidaczniających się w jej funkcjonowaniu, jak specjalizacja i instytu­cjonalizacja. W wyniku specjalizacji grupa państwowa różni się zasadniczo od innych grup, jak religijne, czy ekonomiczne. Instytucjonalizacja grupy państwowej prowadzi do wyodrę­bnienia organów państwowych, powiązanych w hierarchiczną strukturę na­zywaną systemem organów państwa. W przeciwieństwie do personalnych więzi charakterystycznych dla wspólnoty pierwotnej stosunki między organami państwa i ludnością tworzącą społeczności państwowe są zdepersonalizowane.

Jednak do pewnego stopnia elementy personalne w działaniu państwa uwi­daczniają się także w dniu dzisiejszym. Wpływ personalny wywierają zarówno wybitni mężowie stanu, jak i prymitywni brutalni dyktatorzy.

Pozycja organów państwa w grupie państwowej związana jest z tym, że władza państwowa jedynie sporadycznie wykonywana jest przez szersze rzesze obywateli, a na co dzień w wykonywaniu jej biorą udział odrębne i wyspe­cjalizowane organy. Zadania organów państwowych, ich skład osobowy oraz wzajemne usytuowanie w systemie organów państwa, mają swą pod­stawę w różnych filozofiach polityczno - prawnych charakteryzujących szerzej istotę i cele grupy państwowej, a w tym świetle — budowę i zadania tychże organów.

W tradycji historyczno - prawnej Europy wyróżniły się szczególnie dwie koncepcje organów państwa: niemiecka i francuska. Koncepcja niemiecka zasadzała się na przyjęciu osobowości prawnej państwa w prawie publicznym, a stąd na uznaniu, że tylko państwo jest podmiotem prawa. W konsekwencji organy państwa, jako organy osoby prawnej, są pozbawione podmiotowości prawnej i działają jedynie zastępczo w imieniu państwa. Francuska koncepcja w tej mierze wychodziła od utożsamiania państwa z narodem i traktowania państwa jako personifikacji prawnej narodu. Konsekwencją było uznanie organu państwa za organ narodu, organ dysponujący podmiotowością praw­ną, gdyż państwo może działać wyłącznie przez swoje organy.

Przyjmując trafność koncepcji drugiej organem państwa nazywamy pod­miot wyposażony przez prawo w kompetencję do dokonywania działań w imieniu państwa jako grupy państwowej. Niezbędne jest stąd precyzyjne wyodrębnienie organizacyjne osoby (zespołu osób) tworzącej organ państwa, jak i klarowne określenie przez prawo zasad powoływania, uzupełniania, ewentualnie odwoływania składu osobowego organów państwa.

Podmiot charakteryzowany przez prawo jako organ państwa o tyle tylko występuje w takim charakterze, o ile realizuje przyznane mu kompetencje do dokonywania działań w imieniu państwa.

Ściśle rzecz ujmując kompetencje przyznane organowi państwa dotyczą przede wszystkim działań władczych państwa. Przyznaje się je zarówno przez normy kompetencji prawodawczej, które upoważniają organ państwa do tworzenia prawa, jak i normy kompetencji do zaktualizowania czyje­goś obowiązku, w oparciu o które organ państwa stosuje prawo i kształ­tuje indywidualne sytuacje prawne obywateli.

Działanie w charakterze organu państwa przez podmiot nie wyodrębniony w tym celu wcześniej w systemie organów państwa wiązać się może z radykalnymi zmianami ustrojowymi w państwie. Najpierw dochodzi wtedy do faktycznego ustabilizowania się nowych ośrodków władzy państwowej, a dopiero następnie do ich normatywnego ukonstytuowania się jako organów państwa.

Organy państwowe mogą być łączone w system według rozmaitych zasad; bądź zgodnie z zasadą podziału w wykonywaniu władzy, bądź stosownie do zasady jednolitości władzy.

Wcześniejszy był podział władzy ze względu na kryterium określa­jące rozgraniczenie sfer jej wykonywania, jak: stanowienie prawa, stoso­wanie prawa, polityka wewnętrzna i zagraniczna. Dopiero później J. Locke, a w pełni K. Monteskiusz, wiązali kompetencję do działania w poszcze­gólnych

dziedzinach z różnymi organami.

Podział władzy począł ozna­czać wtedy rozdzielenie kompetencji i odpowiedzialności, rozgranicze­nie podmiotowe władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Najogólniejszy sens zasady podziału władzy wiąże się u Monteskiusza z wykluczeniem supremacji jednego z organów, z równoległym funkcjo­nowaniem różnych organów, które mają się wspierać, równoważyć i ha­mować.

Początkowo koncepcję podziału władzy pojmowano w dużym stopniu dosłownie, uznając, że każda władza (prawodawcza, wykonawcza i sądownicza) odpowiada jedynie i całkowicie odmiennej dziedzinie wykony­wania władzy, przydzieloną ma odpowiednią część suwerenności podmiotu władzy państwowej, którą wykonuje w całości i wyłącznie. W okresie późniejszym koncepcja taka poczyna być interpretowana jako wyraz kompro­misu dylatoryjnego (termin Maxa Webera), a więc jako zbiór takich zasad systemu organów państwowych, który nie zawiera rozstrzygnięć jednoznacznych i ostatecznych, a zezwala na ujawnienie się dynamiki procesów politycznych w zmiennych relacjach pomiędzy poszczególnymi organami.

Współczesne koncepcje sprawowania władzy oraz praktyka polityczna w podstawowych modelach funkcjonowania państwa demokratycznego (prezydencki, parlamentarno - gabinetowy i parlamentarno - komitetowy), zerwały z radykalnym i klarownym podziałem władz. Akcent w realizacji zasady po­działu władzy przesuwa się obecnie z oddzielenia i rozgraniczenia poszczególnych władz na ich wzajemne wspieranie i kontrolowanie. Mechanizm podziału władzy zasadzać ma się nie tylko na wzajemnym hamowaniu, ale także na uzupełnianiu i współpracy.

Z zasadą podziału władzy związane jest dążenie do kompromisu, do rozwiązywania sprzeczności politycznych nie na drodze przemocy i przymusu, a poprzez koncyliacje i porozumienia. Taka filozofia polityczna jest obca rewolucjom, w czasie których dąży się do pełnej supremacji, do skupienia pełni kompetencji — zgodnie z doktryną J. J. Rousseau — w ręku jednego organu podporządkowanego suwerenowi. Dominująca staje się wtedy odmienna zasada budowy systemu organów państwowych, zasada jedności wła­dzy prowadząca do hierarchicznej budowy owego systemu, na czele którego stoi organ naczelny, a wszystkie inne są mu podporządkowane.

Na odrzucenie zasady podziału władzy w państwach totalitarnych wpływa okoliczność, że w opartym na niej systemie organów pań­stwowych utrudniona byłaby realizacja najważniejszej w istocie zasady totalnego systemu politycznego - „zasady kierowniczej roli partii dominującej” . Konstytucje państw totalitarnych oparto na zasadzie monizmu organizacyjnego oraz jedności w wykonywaniu władzy przez organy państwowe.

Samorząd

Szczególnie cenna jest instytucja samorządu terytorialnego. Jest charakterystyczne, że proces rozwoju samorządu miast i wsi obejmuje obecnie cały świat jako jedna z istotnych dróg w rozwiązywaniu kryzysów społeczno - gospodarczych. Po­przez samorząd rozwijać się mogą inicjatywy lokalne, a ustalić można najtrafniejsze sposoby rozwiązywania różnorodnych problemów w skali lokal­nej. W instytucji, w której dla rozwiązania problemów dysponuje się jedynie ograniczonymi środkami, wielkie znaczenie ma najszerszy udział społeczności lokalnej w ich rozwiązywaniu. Wprowadzając w życie samorząd terytorialny władze państwowe uwalniają się, z jednej strony, od problematyki nadmiernie lokalnej, a z drugiej strony - mogą stworzyć drogę dla budowania zaufania społecznego dla ich działań.

Władza samorządowa jest formą władzy publicznej, a samorząd - nieza­leżnie od różnorodnych koncepcji jego zorganizowania - jest związkiem zrzeszającym mieszkańców danego obszaru kraju dla wspólnego rozwiązywa­nia swoich własnych spraw. Przesłanką wyjściową dla rozwiązywania przez samorząd spraw publicznych o znaczeniu lokalnym jest jego samodzielność i niezależność od administracji państwowej, pełna podmiotowość miast i gmin w świetle prawa publicznego i cywilnego. Podstawę gospodarczą dla działań samorządu stanowi mienie komunalne pozostające w zarządzie odrębnych od organów administracji państwowej własnych organów wykonawczych samo­rządu (wójt, burmistrz). Konieczne jest także to, by ingerencje systemu organów państwowych w działania samorządowe dotyczyły jedynie kontroli legalności, a nie celowości działań organów samorządowych.

W różnych krajach spotykamy różnorodne sposoby zorganizowania samorządu i uregu­lowania stosunków pomiędzy organami samorządowymi i organami pań­stwowymi. Np. w Austrii gmina jest podstawową komórką zorganizowania samorządu (rada gminy jako organ uchwałodawczy i zarząd gminy jako organ wykonawczy) i zarazem podstawowym ogniwem administracji rządowej (bur­mistrz działa jako jednoosobowy organ i rządowy i samorządowy). Innym przykładem zorganizowania samorządu jest Wielka Brytania, gdzie w dy­strykcie władza publiczna skoncentrowana jest w ręku organów samorzą­dowych: rady dystryktu jako organu stanowiącego i wydziałów jako organów wykonawczych. Różny jest też zakres samodzielności organów samorządo­wych. Np. w Szwajcarii gdzie organy samorządowe działają w oparciu o reguły niezmienne od 1848 roku, władze konfederacji, czy władze kantonu nie mogą podejmować żadnych decyzji w odniesieniu do spraw o charakterze lokalnym.

Samorząd terytorialny może być zorganizowany jednoszczeblowo, bądź wieloszczeblowo. Przy drugim rozwiązaniu władze gminne przekazują część swoich kompetencji jednostkom podrzędnym (jak sołectwa, czy dzielnice miasta), bądź też jednostkom nadrzędnym (jak obligatoryjne związki gmin). Funkcjonować mogą także regionalne (wojewódzkie) i krajowe reprezentacje samorządu (wyłanianie drogą wyborów bezpośrednich albo pośrednich), czyli tzw. sejmiki samorządowe. Sejmiki samorządowe nie mając kompetencji władczych wobec samorządu lokalnego, mają pewne kompetencje kontrolne wobec organów administracji państwowej (jak wojewoda).

Podstawowe znaczenie dla zapewnienia warunków, w których samorząd może spełnić jego zadania, są przepisy gwarantujące demokratyczny sposób w powoływaniu jego organów stanowiących. Jeśli rada pochodzi zawsze z wyborów bezpośrednich, wójt (burmistrz) może być wybierany bezpośrednio bądź też pośrednio przez członków rady.

Ciała przedstawicielskie i warunki efektywności ich działania

Nowoczesne systemy demokratyczne są systemami demokracji pośredniej, a podmiot władzy działa w nich poprzez swych przedstawicieli w parlamencie i ewentualnie organach przedstawicielskich w jednostkach podziału administracyjnego państwa. W pluralistycznych systemach demokra­tycznych dokonał się odwrót od instytucji mandatu związanego, przy którym jedynym zadaniem przedstawiciela jest ścisłe realizowanie instrukcji wyborców macierzystego okręgu wyborczego. Wprowadzenie w systemie demokratycznym mandatu wolnego łączy się z ukształtowaniem nowego i złożonego układu stosunków pomiędzy: parlamentem, ciałami pośredniczącymi (partie polityczne i grupy nacisku) oraz społeczeństwem obywatelskim. Mandat wolny służyć miał reprezentacji o charakterze politycznym, a więc w przeciwieństwie do mandatu związanego nie miał być ograniczony do reprezentowania poszczególnych partykularnych interesów wyborców.

Kryzys mandatu wolnego wiąże się funkcjonalnie z wprowadzoną w par­tiach politycznych dyscypliną partyjną, a więc wymogiem by przedstawiciel — członek danej partii, głosował w parlamencie zgodnie ze wskazówkami jej naczelnych władz. Dyscyplina partyjna powoduje, że mandat wolny staje się w istocie mandatem związanym z innego punktu widzenia. Różnorodnie może być też rozwiązana kwestia, czy dyscyplina partyjna występuje między przedstawicielem w parlamencie a władzą partii w postaci kierownictwa frakcji partyjnej (rozwiązanie przyjęte przykładowo przez Partię Konserwatystów w Wielkiej Brytanii), czy też organem naczelnym partii (rozwiązanie takie przyjęto przykładowo w Partii Pracy w Wielkiej Brytanii).

Dyscyplina partyjna przedstawicieli nie występuje w systemie demokra­tycznym Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, gdzie w praktyce decy­dująca była i jest zależność przedstawicieli od różnorodnych grup interesu. W kierunku takiego rozwiązania ewoluuje obecnie klasyczny model demo­kracji parlamentarnej w Europie. Oponentami w systemie demokratycznym stają się jednak nie jednostki ludzkie, a konfliktowe i względne autonomiczne grupy społeczne.

Jeśli wyborcy odsunięci są od rozstrzygania zasadniczych kwestii publicz­nych, a o decyzjach w systemie demokratycznym przesądzają kuluarowe przetargi doradców i biurokratów, działać może tzw. “niewidzialna władza" (jak władza grup wielkiego przemysłu, klik politycznych, mafii, lóż masońskich, czy też tajnych służb państwowych), z czym może wiązać się postępująca bierność i apatia polityczna członków społeczeństwa obywatelskiego. Wbrew poglądo­wi, że racja stanu wymaga utajnienia większości spraw państwo­wych, dostrzegać należy, że jedynie jawność działania chroni przed korupcją rządzących a zarazem chroni opozycję przed koniecznością działania w pod­ziemiu.

Rozpatrując kwestię efektywności działania organów przedsta­wicielskich uwzględnić trzeba okoliczność, jakie w danym systemie demokra­tycznym stawia się przed nimi zadania. Nie budzi wątpliwości, że zadaniem parlamentu jest wyartykułowanie myśli ustrojowo - prawnej państwa demokra­tycznego i przekształcenie jej w konkretne postanowienia konstytucji i ustaw zwykłych. Nie może to być jednak regulacja nazbyt szczegółowa, bowiem nie jest rzeczą parlamentu ingerować w najdrobniejsze szczegóły funkcjo­nowania państwa i społeczeństwa. Grozi wtedy szybkie zdezaktualizowanie przyjmowanych rozwiązań i narastająca inflacja przepisów prawa. Dostrzec trzeba także, że parlament może dobrze służyć nie tyle zaspokajaniu różnorodnych i konfliktowych potrzeb członków społeczeństwa, co ich artykułowaniu. Za słuszną należy także uznać tezę, że parlament w miarę możliwości powinien uwalniać politykę ze zbyt wielkiego wpływu ideo­logii (ujawniać się wtedy będzie mógł pragmatyzm i kierowanie się sku­tecznością działań), a ekonomikę spod nadmiernych ingerencji politycz­nych (co zezwala zachować należyty dystans wobec zjawisk gospodar­czych oraz zabezpiecza efektywność uwolnionych ze sztywnego gorsetu mechanizmów gospodarczych).

Kluczowe znaczenie dla efektywności działania organów przedstawiciel­skich ma sposób w jaki powołuje się ich skład osobowy. W niepluralistycznym systemie politycznym za najważniejsze traktuje się uzyskanie choćby pozornej jednomyślności w wyborach, potwierdzenie tego, że w gło­sowaniu ujawniła się nie tyle wola większości, co całości - wszystkich członków danej społeczności. W systemie takim możemy spotkać tak charakte­rystyczne wyniki głosowania, jak w Polsce w latach 70 - tych w odniesieniu do ówczesnego przywódcy, uzyskanie 99,81% ważnie oddanych głosów, przy wyjątkowo wysokim udziale wyborców w głosowaniu.

Dążenie do wsparcia działania organu przedstawicielskiego o jedno­myślność społeczeństwa, a więc zgodę powszechną we wszystkich sprawach jest złudą. Z tych też względów system przedstawicielski opierać się winien o pluralizm, o konkurowanie różnych sił politycznych i zachowanie możliwości wyboru między realnymi alternatywymi. Jeżeli zważyć, jak wielkie niebezpieczeństwo płynąć może dla demokracji ze strony filozofii i ideologii skrajnych, mniejszym złem może być niestabilność rządów i wielość ścierających się ze sobą elit politycznych, niż monopolistyczna władza pod przewodnictwem duchowym takiego wodza, jak Hitler, czy Ceausescu.

Wydaje się, że optymalną postać zyskuje działanie organów przedstawi­cielskich w systemie rządów alternatywnych, w którym kiero­wanie państwem rozkłada się równomiernie na rządzenie państwem i działanie w opozycji. Twórczą rolę w kształtowaniu takiego systemu ode­grać może parlament, gdyż w jego funkcjonowaniu różnicują się nowe elity polityczne, a poszczególni jego członkowie wyrastać mogą do ran­gi przywódców politycznych (premierów, ministrów, przywódców partii).

Istotny wpływ na efektywność działania organów przedstawicielskich mają także kryteria i tryb wyboru kandydatów na przedstawicieli.

Efektywność działania organów przedstawicielskich związana jest także z umiejętnym wsparciem ich funkcjonowania o podstawowe grupy i więzi występujące w społeczeństwie, jak: rodzina, kręgi towarzyskie, zawodowe i lokalne. Organy przedstawicielskie mogą zyskiwać wtedy akceptację dla realizowanych przez siebie programów, we wspólnych dla społeczeństwa wartościach moralnych, wartościach kultury narodowej i religijnej.

Od długiego już czasu dostrzega się prawidłowość, że nic bardziej nie jest groźne dla demokracji niż jej nadmiar. Stąd też umacnianie systemu demo­kratycznego nie tyle powinno zachodzić drogą mnożenia ciał przedstawiciel­skich, co poprzez rozszerzanie możliwości w jakich członkowie społeczeństwa mogą wpływać na rozstrzyganie kwestii dotyczących ich codziennego życia.. Możliwość taką stwarzają przede wszystkim różne formy zorganizo­wania samorządu, które mogą w społeczeństwie obywatelskim przedłużyć i dopełnić jego zorganizowanie państwowe.

8. Moc i autorytet jako podstawy władzy państwowej

8. Władza państwowa, to znaczy władza sprawowana przez organy państwa w stosunku do podległych im podmiotów (poddanych, obywateli, ewentualnie ich organizacji) nie jest jedynym rodzajem władzy, jakiej podlegać mogą członkowie społeczności państwowej. Pracownicy podlegają władzy ekono­micznej pracodawców, zwłaszcza w przypadkach, gdy trudno jest o uzys­kanie pracy. Członkowie organizacji ideologicznych podlegają władzy uznanych przez siebie przywódców i sądów organizacyjnych. Dzieci, nie­zależnie od unormowań prawa rodzinnego, podlegają władzy rodziców, itd. Należy więc zaznaczyć na czym polega swoisty charakter władzy pań­stwowej.

Władza we współczesnym państwie praworządnym opiera się na odpowiednich kompetencjach przyznanych przez prawo danego kraju orga­nom państwa, a posłuch dla władzy państwowej jest poparty instrumentalnie w ostateczności groźbą użycia przemocy fizycznej w formach prawem przewi­dzianych. Terror “szwadronów śmierci" czy bojówek “nieznanych sprawców" w stosunku do jednostek niepodporządkowujących się władzy państwowej uważany jest współcześnie za zjawisko patologiczne, kompromitujące daną organizację państwową w oczach opinii światowej.

Władza państwowa jest szczególnym rodzajem władzy. Władzę można rozpatrywać:

l) w ujęciu behawioralnym, jako zjawisko polegające na tym, iż nakazy czy zakazy formułowane przez jednych ludzi wywołują z odpowiednio wysokim prawdopodobieństwem określone zacho­wania innych ludzi;

2) w ujęciu normatywnym, przejawiającym się w rozważaniach nad tym, jakie są podstawy dla skutecznego formułowania przez jednych ludzi norm wyznaczających postępowanie innych ludzi;

3) w uję­ciu socjologicznym, w którym władzę rozpatruje się jako szcze­gólnego rodzaju stosunek społeczny.

Ukształtowanie się określonych stosunków władzy, zwłaszcza w wielkich grupach społecznych o charakterze grup celowościowych, jest niezbędnym czynnikiem dla zachowania w nich elementarnego ładu społecznego i realizo­wania stawianych grupie celów, chociażby tak ograniczonych, jak utrzymanie w danej grupie czy społeczności pokoju społecznego. Władza staje się nie­odzowna tam, gdzie jakieś ważne dobra występują w zbyt skąpej ilości w stosunku do potrzeb i należy w taki czy inny sposób unormować korzystanie z nich. Stosunki władzy i podległości władzy w takim czy innym zakresie spraw wyznaczają strukturę społeczną grupy oraz role poszczególnych członków grupy czy kategorii członków grupy.

W ujęciu behawioralnym można mówić o mniejszym albo większym stopniu (częstości) posłuchu dla nakazów czy zakazów formułowanych przez podmiot uzyskujący władzę, wtedy gdy zostaną one wydane i wystąpią okoliczności, w których mogą być one zrealizowane. Takie ujęcie nie zawsze jest jednak wystarczające, trzeba bowiem brać pod uwagę to, czy dane zachowanie zostało zrealizowane ze względu na ustanowiony nakaz. Nikt w Polsce obecnie nie uzbraja statku morskiego celem dokonania rozboju na morzu, ale nie dlatego, że prawo nakazuje powstrzymać się od tego, lecz dlatego, że mało komu przychodzi taki pomysł do głowy.

Stosunek władzy opierać się może na tym, że podlegający władzy znajdują się w mocy tego podmiotu, który władzę posiada, lub na tym, że uznają oni, iż władający ma taką pozycję społeczną (autorytet), która stwarza dlań upoważnienie do ustanawiania nakazów czy zakazów dla nich w danej dziedzinie spraw. Ten stosunek zależności może być w mniejszym czy większym stopniu sformali­zowany.

Zwrócić należy uwagę, iż według współczesnych koncepcji organizacja państwowa zastrzega sobie wyłączność dysponowania przemocą fizyczną w stosunku do podmiotów znajdujących się w zasięgu jej oddziaływania a przekraczających ustanowione dla nich normy, podczas gdy inne organi­zacje mogą co najwyżej wydalić nieposłusznych ze składu organizacji, a przemoc fizyczną użyć tylko w ograniczonych formach, jakie dopuszcza organizacja państwowa.

Władza oparta na autorytecie, którą można by określać jako władzę w ścisłym znaczeniu, polega na tym, iż podmiotowi władzy przypisuje się z takiej czy innej racji upoważnienie do ustanawiania nakazów czy zakazów dla innych - czy to ze względu na zaufanie i powagę, jakimi się ten podmiot cieszy, czy ze względu na formalne upoważnienia w jakimś systemie norm, np. norm prawnych czy norm jakiejś organizacji społecznej.

Władza oparta wyłącznie na mocy jest pozornie tylko silna, gdyż wystarczy, by dysponujący mocą utracił możność dysponowania dobrami czy grożenia złem adresatom ustanowionych przez siebie norm, a posłuch dla nich ustanie, gdy tylko zainteresowani o tym się dowiedzą — chyba, że przez dłuższy okres zniewolenia wytworzył się nawyk posłuchu wobec dotychczasowych władców.

Władza oparta wyłącznie na autorytecie jest z tego punktu widzenia bardziej ustabilizowana, lecz jeśli nie opiera się w jakimś przynajmniej stopniu na mocy, to nie dysponuje sankcjami w stosunku do nieposłusznych - chyba, że powszechne potępienie społeczne za przekraczanie ustanawianych przez taką władzę nakazów jest tak silne, iż samo wystarczy, by nakłonić do posłuchu.

W praktyce życia organizacji społecznych groźba wydalenia z organizacji i pozbawienia korzyści związanych z uczestniczeniem w organizacji staje się podstawą władzy organizacji w stosunku do jej członków. Organizacja państwowa w wyjątkowych tylko przypadkach pozbawia obywatelstwa czy poszczególnych praw obywatelskich. Z reguły władza organów państwa jest oparta po części na mocy, po części na szeroko rozumianym autorytecie tych organów - chyba, że chodzi o władzę organów nieuznawanego przez ludność okupanta, albo o władzę jakiegoś rządu podziemnego, dysponującego tylko uznaniem, ale nie siłą. Przy tym w zwykłych przypadkach chodzi o autorytet, jaki mają nie tyle personalnie poszczególni ludzie zajmujący stanowiska w aparacie państwowym, co autorytet wiązany z określoną instytucją, z po­zycją organu państwa w jego imieniu działającego.

Należy zwrócić uwagę, iż w ramach określonej społeczności państwowej władza może dotyczyć różnych dziedzin życia, a przysługiwanie władzy w tych dziedzinach może być albo skoncentrowane w ręku jednego podmiotu (np. jakiejś małej grupy społecznej) albo rozłożone między różne podmioty. Jeżeli ta sama osoba jest naczelnikiem gminy, prezesem spółdzielni decydującej o życiu ekonomicznym gminy, prezesem komitetu rodzicielskiego i ochotniczej straży pożarnej - to taka polaryzacja władzy w jednym ręku będzie stwarzać zupełnie inną sytuację społeczną, niż wtedy, gdy role te były rozdzielone między cały szereg osób, które zmuszone były liczyć się ze sobą. Znana zasada podziału władzy przyjmowana w wielu państwach zapobiega kształtowaniu się władzy absolutnej jakichś jednostek, nie podle­gającej kontroli społecznej i prowadzącej do zamieniania obywateli państwa po prostu w poddanych, którzy nie mają żadnego wpływu na to, kto do sprawo­wania władzy w państwie jest powoływany, oraz na to, jak ta władza ma być sprawowana. W państwach demokratycznych organy państwa w ramach przyznanych im kompetencji sprawują władzę nad obywatelami, ale też obywatele poprzez ciała przedstawicielskie w takim czy innym stopniu wy­znaczają skład i kompetencje tych organów.

Natomiast w przypadku polaryzacji władzy, skoncentrowania władzy w jednym ręku i ściśle centralistycznej struktury organów państwowych powstają układy sprzyjające systemom autokratycznym i dyktaturom oraz różnego rodzaju totalitaryzmowi. Przejawia się to w uniezależnieniu orga­nów państwa od ciał przedstawicielskich czy też nadaniu ciałom przedsta­wicielskim charakteru tylko pozornego, uzależnieniu organów państwa od decyzji kierownictwa jedynej partii politycznej, przy tym przy głoszeniu, że kierownictwo partii czy też wódz posiada dar nieomylności politycznej.

Polaryzacji władzy w ręku jednego podmiotu zapobiegać mogą:

• zakazy łączenia określonych pozycji społecznych,

• ścisłe określenie zakresu przysługującej władzy,

• upoważnienie organów do działań tylko według wyznaczonych im dyrektyw,

• poddanie jednych organów kontroli innych,

• decydowanie o obsadzie organów nie w drodze faktycznej kooptacji, lecz w drodze decyzji innych zespołów ludzkich, np. w drodze autentycznych wyborów,

działanie w ramach własnych środków (finansowych, personalnych, itp.) kontrolowanych przez inne podmioty, ten czynnik staje się nadzwyczaj istotny np. w przypadku samorządu lokalnego, który staje się pozorny, jeśli ma działać jedynie w oparciu o środki przyznawane z budżetu centralnego.

10. Społeczeństwo i jego struktura

Społeczeństwo pojęcie wieloznaczne Najczęściej prezentowane wyjaśnienia: społeczeństwo rozumiane jako rodzaj szerokiej zbio­rowości terytorialnej, w której współwystępują i krzyżują się grupy społeczne, zdominowane przez jedną z nich: naród, państwo lub kościół (koncepcja F. Znanieckiego); spo­łeczeństwo jako szereg historycznie ukształ­towanych zbiorowości, powiązanych specjal­nymi typami stosunków społecznych, ekono­micznych, politycznych czy kulturowych (np. koncepcja K. Marksa); społeczeństwo jako ogół instytucji i urządzeń zapewniających jed­nostkom zorganizowanym formalnie i niefor­malnie wspólne i komplementarne zaspoka­janie potrzeb, uregulowane współżycie oraz tworzenie i rozwój odrębnej kultury; społe­czeństwo jako forma egzystencji człowieka, czyli kategoria bytu ludzkiego w ujęciu filo­zoficznym; społeczeństwo w potocznym tego słowa znaczeniu rozumiane jako forma życia zbiorowego poza organizacją państwową. Egzemplifikacją mogą tu być różne hasła ar­tykułowane przez członków tej zbiorowości oraz bezpośrednie działania podejmowane w celu realizacji tych haseł; społeczeństwo może być także postrzegane jako zorganizo­wana społeczność państwowa, ukształtowana ze względu na wyodrębnienie się zwartej zbio­rowości ludzi w granicach państwa, podporząd­kowana jednolitemu systemowi norm praw­nych.

W swej empirycznej definicji J. Szczepański określa społeczeństwo jako dopełnia­jące się i krzyżujące formy życia zbiorowego, występujące i mające część wspólną w ramach narodu, państwa czy konfiguracji kulturowej, które cechuje odrębność i osobliwość kultu­rowa, strukturalna i dziejowa. Społeczeństwo powstaje i rozwija się dzięki różnorodnym procesom integracyjnym, zmuszającym ludzi do współdziałania. Powoduje to z jednej strony tworzenie i utrwalanie więzi społecznych, z drugiej zaś strony może doprowadzić do ich rozpadu, dezintegracji i konfliktów społecznych. Kate­gorie szczegółowe: społeczeństwo globalne, społeczeństwo industrialne i postindustrialne, społeczeństwo informacyjne, społeczeń­stwo konsumpcyjne, społeczeństwo masowe, społeczeństwo obywatelskie.

Społeczeństwo informacyjne - społeczeństwo skoncentrowane na produkcji i dystrybucji informacji. Cechami charakterystycznymi społeczeństwa informacyjnego są: l) materializm informacyjny (uznanie informacji z towar i dopuszczenie jej do obrotu rynkowego; 2) rozpowszechniona technika informacyjna; 3) mnogość przekazów i kanałów informacyjnych; 4) możliwość łączenia przekazów i kanałów w różne konfiguracje; 5) wy soki stopień zatrudnienia przy czynnościach związanych z informacją; 6) specjalny status nauki.

10. Społeczeństwo to w najogólniejszym rozumieniu ogół ludzi pozostających we wzajemnych stosunkach, wynikających z ich udziału w procesach produkcyjnych i w życiu kulturalnym, także ogół obywateli danego państwa. Społeczeństwo jest zbiorowością niejednrodną a w konsekwencji tworzy pewne układy zbiorowe, o mniejszym niż ogół wymiarze, zwane strukturą społeczną.

Termin „struktura społeczna” używany jest w naukach społecznych w dwu znaczeniach: statystycznym i socjologicznym. W sensie statystycznym przez strukturę społeczną rozumie się skład ludności zamieszkującej na danym obszarze. Dobór kategorii, według których dzielimy społeczeństwo, zależy zarówno od intencji i celów badawczych osoby, która tworzy obraz struktury społecznej, jak i od charakteru badanej zbiorowości. Jeżeli w grę wchodzą kategorie demograficzne (wiek, płeć, stan cywilny, stan rodzinny), to wówczas mówi się o strukturze demograficznej, jeśli kategorie przestrzenne (region czy wielkość miejsca zamieszkania) - to mówi się o strukturze ekologicznej. Jeśli jednak dokonujemy podziału ludności według „kategorii społecznych”, takich jak przynależność klasowa, stanowa, warstwowa, statusowa, kulturalna, wy­znaniowa, etniczna, społeczno-zawodowa, to z reguły używamy terminu „stru­ktura społeczna”.

Struktura społeczna to coś więcej niż skład zróżnicowanych elementów, to określony ich układ tworzący pewien system stosunków społecznych. Aby przedstawić strukturę społeczną, nie wystarczy wyliczyć jej kategorie składo­we i określić proporcje ilościowe między nimi. Należy także pokazać relacje, powiązania i zależności zachodzące między nimi. Przy opisie struktury spo­łecznej danego społeczeństwa uwzględniamy takie zjawiska, jak: charakter i granice grup społecznych, ich liczebność, stałość i płynność, dystanse społe­czne, styczność i izolację grup, więzi i antagonizmy społeczne między nimi, role i funkcje społeczne grup w systemie stosunków społecznych, ich pozycję społeczną, przechodzenie jednostek z grupy do grupy.

„System stosunków, który stanowi strukturę społeczną, daje się - według S. Ossowskiego - sprowadzić do trzech kategorii stosunków:

• stosunków zależności wzajemnych wynikających z podziału pracy,

• stosunków zależności jednostronnych wynikających z przywilejów posiadania mniej lub więcej stałych środków przymusu względem innych członków społe­czeństwa,

• stosunków dystansu, więzi i antagonizmów społecznych”.

W istocie nie ma jednego powszechnie akceptowanego schematu ujmowania struktury społecznej. Generalnie mo¿na wyró¿niæ trzy schematy ujmowania struktury społecznej: dychotomiczny, gradacji i funkcjonalny.

Schemat dychotomiczny przyjmuje z reguły postać przeciwstawnych, biegunowych podziałów: „na tych, co na górze” i „tych, co na dole”; rządzących i rządzonych; biednych i bogatych; wyzyskujących i wyzyskiwanych; na tych, którzy pracują i tych, na których się pracuje; na posiadających i nie posiada­jących. Struktura społeczna w tym ujęciu jest z reguły utożsamiana z poziomą strukturą klasową mającą biegun prawy i lewy. Klasy biegunowe obdarzone są przeciwstawnymi cechami. W poszczególnych koncepcjach teoretycznych i ujęciach empirycznych struktury społecznej mieszczących się w tym sche­macie podziały dychotomiczne nakładają się na siebie lub krzyżują.

Przykładem tego jest marksowski sposób ujmowania struktury klasowej, powstający ze skrzyżowania trzech dychotomicznych podziałów:

1. posiada­jący i nie posiadający;

2. pracujący i nie pracujący oraz

3. korzystający i nie korzystający z pracy najemnej.

W rezultacie powstają dwie klasy o przeciw­stawnych atrybutach: kapitaliści i robotnicy oraz “klasa średnia" obejmująca ludzi, którzy nie spełniają wszystkich kryteriów przynależności do jednej z klas biegunowych.

W schemacie gradacyjnym struktura społeczna przedstawiana jest w postaci wieloczłonowego, hierarchicznego układu grup społecznych, z których każda jest na tej samej skali pionowej usytuowana niżej lub wyżej. W sche­macie tym wszystkie grupy posiadają daną cechę, lecz w różnym stopniu i natężeniu. Między grupami występują więc różnice ilościowe. Ujmowana w schemacie gradacyjnym struktura społeczna ma swoją górę i dół: warstwy wyższe, średnie i niższe.

Efektem zastosowania schematu gradacyjnego są różne teorie stratyfi­kacji społecznej. Pionowy układ warstw w stratyfikacji społecznej odzwiercied­lany wyraźnie w świadomości społecznej oraz powszechne używanie termi­nów gradacyjnych - wyższa, średnia, niższa - w stosunku do warstw społe­cznych, są czymś oczywistym.

W teorii i badaniach empirycznych tworzone są różne typy układów pionowych warstw. Dają się one podzielić na dwa rodzaje: stratyfikację prostą i syntetyczną. O pierwszej można mówić wtedy, gdy wyróżnia się tylko jeden czynnik statusu społecznego, stanowiący podstawę układu gradacyjnego (np. poziom wykształcenia). Powstaje wówczas stratyfikacja społeczna odzwier­ciedlająca hierarchiczny układ pozycji społecznych grup pod względem ich poziomu wykształcenia. Gradacja syntetyczna obejmuje kilka czynników sta­tusu społecznego jednocześnie (np. poziom wykształcenia, wysokość docho­dów, stanowisko). Gradacja syntetyczna opiera się na uogólnionym ich od­biorze i ocenie w świadomości społecznej. Socjologowie na ogół uważają, że prestiż społeczny (czyli szacunek i uznanie) przypisywany poszczególnym grupom, zawodom i stanowiskom jest adekwatnym kryterium gradacji synte­tycznej.

W schemacie funkcjonalnym klasy wyróżnia się ze względu na ich funkcje społeczne pełnione w systemie społecznym. Taki funkcjonalny podział społe­czeństwa znajdujemy w koncepcjach A. Smitha. Wyodrębniał on w nowożyt­nym społeczeństwie trzy klasy: właścicieli ziemi, kapitału i siły roboczej, różniące się odmiennymi funkcjami w życiu gospodarczym.

11/1. Podstawowe pojęcia struktury społecznej - klasy społeczne

Pojęcie klasy społecznej występuje w różnych ujęciach struktury społe­cznej. Już w starożytności znajdujemy rozważania o podziałach klasowych i nierównościach społecznych. Na przykład Platon dzielił społeczeństwo na trzy podstawowe grupy: mędrców, wojowników i ludzi pracy. Ów podział wyjaśniał na podłożu różnic naturalnych istniejących między ludźmi. Mędrcy są zbudo­wani z najszlachetniejszych elementów, które przyrównuje do złota; wojowni­cy - ze srebra, ludzie pracy - z brązu. Koncepcja ta, o wyraźnie elitarystycznym charakterze, uzasadniała podziały klasowe wrodzonymi nierównościami. Bardziej socjologiczne wyjaśnienie podziałów klasowych znajdujemy u Ary­stotelesa, który dzielił ludzi na bogatych, średnio zamożnych i biednych. Poza obrębem Arystotelesowskiej klasyfikacji znajdowali się niewolnicy; byli oni traktowani jak „mówiące narzędzia”.

W średniowieczu podziały i nierówności klasowe uzasadniano w sposób teologiczny. Hierarchia społeczna była traktowana jako odbicie porządku nie­bieskiego, ustalonego przez Boga. Na przykład Tomasz z Akwinu uważał hierarchię społeczną za najlepszy porządek społeczny. Uzasadniał w ten sposób stanowy podział społeczeństwa feudalnego składającego się z ducho­wieństwa, szlachty i chłopstwa pańszczyźnianego.

Powstanie społeczeństwa kapitalistycznego spowodowało szybki rozwój teorii klas. Przedmarksowscy teoretycy zwracali uwagę na społeczno - ekonomiczne podłoże podziałów klasowych. A. Smith w swojej koncepcji struktury klasowej społeczeństwa wyodrębnia w zależności od typu własności i źródeł dochodu oraz pełnionych funkcji gospodarczych, trzy klasy:

• kapitalistów, czer­piących swe dochody z wyzysku;

• właścicieli ziemskich, żyjących z renty grun­towej;

• robotników, utrzymujących się z płacy roboczej.

Do koncepcji struktury klasowej A. Smitha nawiązywał szeroko marksizm. Twórcy marksizmu wskazywali na trzy cechy definicyjne klasy:

1. posiadanie środków produkcji,

2. miejsce i rola w społecznej organizacji pracy

3. źródła i rozmiary dochodów.

11/1. KLASY SPOŁECZNE - wieloznaczne pojęcie występujące w teoriach struktury społecznej, struktury klasowo-warstwowej, nierówności społecznych, stratyfikacji itd. W marksizmie klasy społeczne stanowią „wielkie grupy ludzi, rozmącę się pomiędzy sobą miejscem zajmowanym w historycznie określonym systemie produkcji społecznej, stosunkiem (przeważnie usankcjonowanym i ustalonym przez prawo) do środków produkcji, rolą w społecznej organizacji pracy i - co za tym idzie -sposobem otrzymywania i rozmiarami tej części bogactwa społecznego, którą rozporządzają. Klasy - to takie grupy ludzi, z których jedna może przywłaszczać sobie pracę drugiej dzięki różnicy miejsca, jakie zajmują w określonym systemie gospodarki społecznej" (W. Lenin, Wielka inicjatywa, 1951). Kryteria wyodrębniania klas społecznych mają charakter obiektywny - niezależny od świadomości i woli jednostek. Koncepcja marksistowska przyjmuje dychotomiczny podział - wyszczególnia k. panujące i podporządkowane. Klasy społeczne są głównymi podmiotami polityki, która jest definiowana jako „stosunki pomiędzy wielkimi grupami społecznymi". Stosunki klasowe oparte na sprzecznościach i konfliktach interesów ekonomicznych, politycznych i ideologicznych, wyznaczają główne procesy rozwoju społecznego, włącznie z rewolucyjną zmianą formacji społeczno-ekonomicznych.

W nurtach współczesnej socjologii wywodzących się z teorii M. Webera klasa społeczna jest jedną - obok warstwy, stanu, grupy społeczno-zawodowej - z kilku równorzęd­nych kategorii opisujących strukturę społeczeństwa. Według M. Webera o klasa społeczna można mówić wtedy, gdy: a) pewnej liczbie osób wspólne są pewne typowe czynniki przyczy­nowe ich szans życiowych, jeżeli b) czynniki te dotyczą jedynie ich ekonomicznego interesu - posiadania dóbr i dochodu i to c) w warunkach rynku towarów lub pracy (M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, 1956). Tak więc k.s. stanowią zbiorowości ludzi, wyodrębnione w sferze ekonomicznej ze względu na wspólnotę interesów związanych z gospodarką, rynkiem towarów i rynkiem pracy W ujęciu funkcjonalnym klasy społeczne są zróżnicowane ze względu na pozycje i role społeczne zbiorowości ludzi - funkcjo­nalne wobec systemu społecznego. Przynależność klasowa mierzona jest „złożonym wskaźnikiem statusu socjalno-ekonomicznego" (SES), na który składają się: zawód, dochód i edukacja (wykształcenie) poszczególnych jednostek

We współczesnej politologii europejskiej podział klasowy jest uznawany za najistotniejszy podział socjopolityczny Zakres cywilizacyjno-technologicznych przemian w ostatnich kilkudziesięciu latach spowodował znaczące przekształcenia społeczno-zawodowych struktur społeczeństw postindustrialnych.

Marksistowska teoria struktury klasowej uwzględ­nia zatem jednocześnie trzy typy podziałów klasowych w społeczeństwie kapitalistycznym: podział własności, podział pracy i podział dóbr.

Pojęciem klasy posługiwał się w swoich koncepcjach struktury społecznej Max Weber. Wyróżniał on w społeczeństwie ład ekonomiczny i ład społeczny. Ład ekonomiczny jest sposobem rozdziału i użycia dóbr oraz świadczeń ekonomicznych. Podmiotami ładu ekonomicznego są klasy. Podział na klasy jest następstwem stosunku do produkcji i nabywania dóbr. O klasie można mówić, według M. Webera, wówczas, gdy pewnej liczbie osób wspólne są ekonomiczne czynniki wyznaczające ich szansę życiowe - posiadanie dóbr i dochodu w warunkach rynku towarów lub pracy. Posiadanie lub nieposiadanie wartości ekonomicznych jest więc podstawową kategorią położenia klasowego.

Ład społeczny natomiast jest sposobem, w jaki w danej zbiorowości rozdziela się „godność” społeczną między typowe grupy w niej uczestniczące. Przedmiotami ładu społecznego są wspólnoty nazywane przez M. Webera stanami. Przez położenie stanowe rozumiał on społeczno-kulturowe czynniki wyznaczające szansę życiowe - pozytywna lub negatywna ocena „godności” społecznej określonych grup społecznych. Posiadanie lub nieposiadanie „god­ności” są podstawowymi kategoriami położenia stanowego. M. Weber stwo­rzył zatem podstawy teoretyczne teorii stratyfikacji społecznej według kryte­rium prestiżu społecznego. Synonimem nieco anachronicznego dziś słowa „godność” społeczna jest obecnie prestiż społeczny, a terminowi „stan” odpo­wiada dziś pojęcie warstwy społecznej rozumianej właśnie w sensie prestiżo­wym.

Przedstawione w ogólnym zarysie różne koncepcje klas opierają się jednak na następujących wspólnych założeniach:

1. klasy stanowią podstawę struktury społecznej;

2. klasy są następstwem podziałów ekonomicznych - przede wszystkim własności, pracy i dóbr;

3. klasy są więc grupami o charakterze ekonomicznym;

4. podział klasowy dotyczy pozycji społecznych związanych z systemem przywilejów i upośledzeń nie wyznaczonych kryteriami biologicznymi;

5. przynależność jednostek do klasy społecznej jest względnie trwała.

Do kryteriów wyróżniania klas zalicza się najczęściej:

1. przywileje i upośledzenia powodujące istnienie zróżnicowanych pozycji społecznych,

2. odrębność trwałych interesów klasowych,

3. świadomość klasową.

Klasy i struktura klasowa powstały wskutek rozpadu bezklasowej wspól­noty pierwotnej i przejścia do społeczeństwa niewolniczego, a w niektórych ciągach historycznych do społeczeństwa feudalnego (np. na terenach zamie­szkałych przez Słowian).

W społeczeństwie niewolniczym właściciele środków produkcji byli jed­nocześnie właścicielami bezpośrednich producentów - niewolników. Z for­malnoprawnego punktu widzenia niewolnik nie był przedmiotem prawa - jego właściciel mógł go sprzedać, karać, a nawet bez skutków prawnych pozbawić życia.

W ustroju feudalnym podstawę środków produkcji stanowiła ziemia, której właścicielami byli feudałowie, posiadający zwierzchnią władzę nad chłopem poddanym. Różny był zakres i charakter tej władzy - w zależności od form ustrojowych państwa feudalnego, a także od pozycji i siły władzy królewskiej ograniczającej wszechwładzę panów feudalnych. W feudalizmie podstawą stosunków klasowych był przymus pozaekonomiczny wyrażający się w for­malnoprawnej regulacji położenia klasowego głównych producentów feudal­nej gospodarki rolnej - chłopów pańszczyźnianych. Byli oni „przypisani do ziemi”; nie mogli jej opuszczać. Chłopi byli zobowiązani do świadczeń mate­rialnych na rzecz pana feudalnego w formie pańszczyzny; stosunki pańszczyźniane stanowiły podstawę ucisku i wyzysku klasowego w feudali­zmie. Należy podkreślić, że forma prawna „przypisania chłopa do ziemi” odpowiadała potrzebom ekonomicznym społeczeństwa feudalnego. Zapew­niała siłę roboczą niezbędną feudalnej gospodarce rolnej. Jednocześnie oz­naczała likwidację handlu niewolnikami, stanowiąc pod tym względem wyraźny postęp w stosunku do ustroju niewolniczego.

Podstawowe klasy społeczeństwa feudalnego nazywane są stanami. Termin ten określa specyficzne cechy stosunków klasowych w ustroju feudal­nym, wyrażające się w ich formalnoprawnej instytucjonalizacji. Zasadnicze treści stosunków klasowych są określone i sankcjonowane przez prawo. Stoi ono na straży podziałów klasowych, przypisywanych mocą „urodzenia” przywilejów i obowiązków; w feudalizmie mamy do czynienia z prawnym zakazem przechodzenia od jednego stanu do drugiego, m.in. zakazem zawierania małżeństw między ludźmi z różnych stanów. Klasy mają zatem charakter otwarty; stany zamknięty. W społeczeństwie zamkniętym nie występują w zasadzie zjawiska ruchliwości społecznej. Struktura społeczna społeczeństwa stanowego ma charakter zamknięty i statyczny. Tego typu społeczeństwo określane bywa w literaturze socjologicznej terminem społeczeństwa za­mkniętego.

W ustroju kapitalistycznym występuje ekonomiczny przymus pracy. W kapitalizmie pracownik najemny jest wolny oso­biście. O jego zależności od pracodawcy będącego właścicielem środków produkcji decyduje przymus ekonomiczny - pozbawienie własnych środków produkcji i konieczność podjęcia pracy w celu zdobycia niezbędnych środków materialnych do życia.

11/2. Warstwy społeczne

W wielu teoriach struktury społecznej obok pojęcia klasy występuje po­jęcie warstwy społecznej. Używane jest ono w trzech odmiennych znacze­niach.

W pierwszym - termin ten odnieść można do tzw. grup pośrednich, pozostających poza lub, ściślej mówiąc, pośrodku dychotomicznego, biegu­nowego podziału społeczeństwa na klasy. Występują one obok klas i wyod­rębniane są za pomocą takich kryteriów, jak spełniane funkcje społeczne czy różne cechy położenia społecznego. Tak niektórzy badacze ujmują na przy­kład inteligencję jako warstwę wyróżnianą ze względu na wysoki poziom wykształcenia, wykonywanie pracy umysłowej, wysoki prestiż w społeczeń­stwie.

W drugim znaczeniu warstwą nazywa się część klasy wyróżnioną na podstawie rozmaitych kryteriów; mogą je stanowić: rozmiary własności (np. wielka, średnia i drobna burżuazja), działy gospodarki narodowej (np. robot­nicy przemysłowi, budowlani, drobnych usług i robotnicy rolni), poziom kwali­fikacji (robotnicy wykwalifikowani i niewykwalifikowani).

W odmiennym sensie i celu badawczym używa się pojęcia warstwy społecznej w różnych teoriach stratyfikacji społecznej. W teoriach tych stoso­wane są różnego rodzaju pionowe skale uwarstwienia społecznego, obejmu­jące dochody, wykształcenie, udział we władzy, prestiż społeczny. Na skalach tych wyznaczane są przedziały, w których lokują się określone grupy ludzi nazywane warstwami społecznymi. Warstwy w sensie stratytikacyjnym zatem to grupy społeczne zajmujące określone miejsce (lub przedział) na skali (lub skalach) pionowego uwarstwienia społeczeństwa. Jeżeli skalę tworzą docho­dy - grupy na tej skali znajdujące się nazywamy warstwami dochodowymi, jeśli skalę tworzy wykształcenie - mówimy o warstwach pod względem wy­kształcenia, jeśli prestiż - wówczas mamy do czynienia z warstwami presti­żowymi.

11/3. Zróżnicowanie społeczne

Znaczna część ujęć i opisów struktury społecznej posługuje się wyrażeniem „zróżnicowanie społeczne”. Z reguły występuje ono w badaniach empi­rycznych. Wówczas wyróżnia się podmiotowy i przedmiotowy aspekt zróżni­cowania społecznego. Aspekt podmiotowy zawarty jest w pytaniu: między kim, czyli jakimi grupami społecznymi, występują zróżnicowania? Odpowiedzi na nie mają z reguły postać socjograficznej charakterystyki składu społecznego badanej zbiorowości. Aspekt przedmiotowy natomiast wyra¿a się w pytaniu: Pod jakim względem występują różnice między wyróżnionymi grupami społe­cznymi?

W rezultacie wyróżniane są różne płaszczyzny zróżnicowania, w których jest ono opisywane na podstawie wyników badań socjologicznych i danych statystycznych. Do najczęściej kierowanych w badaniach płaszczyzn zróżnicowania należy: wykształcenie, poziom dochodów i konsumpcji, styl życia, aktywność kulturalna.

Odmiennym zagadnieniem mieszczącym się w tej perspektywie badaw­czej są rozmiary zróżnicowania i ich kwalifikacja aksjologiczna. Ten aspekt badania ma znaczenie nie tylko empiryczne, ale także teoretyczno-filozoficzne związane z problematyką egalitaryzmu społecznego. W tym nurcie badaw­czym podejmowana jest kwestia równości i sprawiedliwości społecznej. Duże, nieuzasadnione i niesłuszne różnice traktowane są jako przejawy nierówności i niesprawiedliwości społecznej.

W literaturze z dziedziny etyki i aksjologii nie ma jednolitego rozumienia sprawiedliwości. Według Ch. Perelmana w literaturze tej można spotkać pięć najczęściej występujących jej ujęć:

1. sprawiedliwość oznacza realizację zasady: „każdemu to samo”. Jest to zasada tożsamości, będąca faktycznym zaprzeczeniem sprawiedliwości. Ma charakter utopijny;

2. sprawiedliwość oznacza realizację zasady: „każdemu według jego za­sług”. Jest to zasada moralna, premiująca intencje, poświęcenie, wysiłek. Ma charakter mało pragmatyczny;

3. sprawiedliwość oznacza realizację zasady: „każdemu według jego dzieł”. Jest to zasada pragmatyczna gratyfikująca rzeczywisty wynik i osiągnięte efekty. Jej realizacja ma duże znaczenie dla efektywności i funkcjonalno­ści struktury społecznej;

4. sprawiedliwość oznacza realizację zasady: „każdemu według jego po­trzeb”. Jest to zasada oparta na miłosierdziu. Podatna na demagogię społeczną;

5. sprawiedliwość oznacza realizację zasady: „każdemu według jego pozy­cji”. Jest to zasada arystokratyczna i roszczeniowa z jednej strony i biurokratyczna z drugiej. Uznaje istniejącą hierarchię społeczną. Sprzyja utrwalaniu bierności społeczeństwa i zagraża stagnacją społeczną.

12. Władza i społeczeństwo

Władza jako szczególny rodzaj stosunków społecznych stanowi niezbęd­ny i niezastąpiony mechanizm regulacji życia całego społeczeństwa, zagwa­rantowania i utrzymania jego jedności i równowagi funkcjonalnej. Przez wła­dzę rozumie się możność podejmowania i realizowania decyzji niezależnie od woli ludzi, których decyzja ta dotyczy. Władza jest zatem przywilejem pano­wania nad wolą innych ludzi, przewagą decyzji. Społeczną treścią stosunku władzy jest jej wyposażenie w środki przymusu fizycznego i ekonomicznego. Przymus ten jest zalegalizowany i usankcjonowany w systemie norm pra­wnych i ideologicznych.

Pojęcie władzy ma charakter wieloznaczny. Można wyodrębnić kilka najbardziej rozpowszechnionych w literaturze socjologicznej definicji władzy:

1. definicje strukturalne ujmujące władzę jako stosunki społeczne między rządzącymi i rządzonymi;

2. definicje funkcjonalne rozpatrujące władzę na tle gry interesów, zwłasz­cza rozwiązywania sprzeczności i konfliktów;

3. definicje teleologiczne traktujące władzę w kontekście mechanizmów gwarantujących osiąganie zamierzonych celów oraz pożądanych skut­ków i stanów;

4. definicje instrumentalne, wedle których władza polega na stosowaniu szczególnych środków, zwłaszcza zalegalizowanej przemocy;

5. definicje behawioralne wiążące władzę ze szczególnym typem zachowa­nia polegającym na możliwości wpływu i modyfikowania zachowania innych;

6. definicje normatywne, zgodnie z którymi źródłem i treścią władzy są normy prawne.

Podstawowym przejawem władzy politycznej jest władza państwowa. Bezpośrednimi podmiotami tej władzy są instytucje i organy, które kierują i zarządzają różnymi dziedzinami życia społeczeństwa, bezpośrednio dyspo­nują środkami władzy - koordynacji, kontroli, przymusu, przemocy, sankcji i represji. Powszechnie przyjmuje się w rozmaitych koncepcjach i teoriach polityki, że stosunki władzy, działalność państwa, walka o władzę w państwie i jej utrzymanie oraz o sposób jej sprawowania - to najważniejsze wyróżniki życia politycznego społeczeństwa.

Siła i formy działania ośrodków władzy politycznej uwarunkowane są czynnikami społeczno - ekonomicznymi. Same zaś normy, uprawnienia i kom­petencje formalne, podział władzy wynikają z układu sił społecznych. Bezpośrednim podmiotom władzy politycznej przypisuje się zadania pra­gmatyczne w zakresie narzucania określonych interesów, dominacji określo­nych sił i grup społecznych, przeforsowania konkretnych decyzji. Ich powin­nością jest też utrwalanie podmiotowości i wpływu politycznego wielkich grup społecznych. Ośrodki władzy w państwie i partiach politycznych są uosobie­niem pewnych dążeń społecznych, gwarantem ich ciągłości, punktem odnie­sienia dla identyfikacji politycznej.

Współczesne teorie polityki obok władzy politycznej wyróżniają władzę ekonomiczną. Jej źródłem są przywileje płynące z pozycji ekonomicznej jed­nostek i grup społecznych. Jest to władza wynikająca z posiadania środków produkcji, władza wobec tych, którzy tych środków nie posiadają i muszą wynajmować swoją pracę w celu uzyskania środków do życia. Władzę polity­czną ma ten, kto dysponuje większą ilością pożądanych dóbr przeznaczonych na wymianę. Rozróżnia się władzę ekonomiczną, która jest przywilejem po­siadania kapitału i władzę ekonomiczną będącą przywilejem wyższego udzia­łu w dochodzie społecznym. Władza ekonomiczna może świadomie i celowo rozciągać swój wpływ na ludzi, którzy władzy tej bezpośrednio nie podlegają. Na przykład wpływ poli­tyczny maksymalizują lub monopolizują grupy społeczne, które zdolne są finansować politykę, dysponować wydawnictwami, środkami propagandy, lo­kalami, transportem, bronią. Z drugiej strony stosowanie środków działania politycznego (informacji, mobilizacji, łączności, przymusu) wiąże się z dużymi kosztami materialnymi. Czynniki ekonomiczne warunkują więc treść i formę realizacji polityki.

12. Rozwój struktur władzy - geneza państwa

Rozwój struktur władzy jest efektem oddziaływania wielu czynników eko­nomicznych, kulturowych i środowiskowych. Podstawowe znaczenie ma po­jawienie się elementów organizacji państwowej.

Z organizację tą nierozłączny jest przymus wynikający z różnych przesłanek i pobudek. W przedpaństwowych typach organizacji pozycja przywódcy opiera się na związkach krwi, osobistym autorytecie lub szczególnych umiejętnościach. Władza uznawana jest głównie ze względu na jej efektywność lub zsakralizowaną tradycję. Rozwój aparatu przymusu pociąga ograniczenie militarnej podmiotowości członków wspólnoty. Punkt ciężkości przesuwa się z pospoli­tego ruszenia, którego siła skierowana jest na zewnątrz, w stronę „zawodowej” drużyny wodza, która staje się oparciem jego władzy także w stosunkach wewnętrznych. Pierwsze formy zorganizowanego przymusu wewnątrz przed­państwowych wspólnot politycznych mogły być związane z pojawieniem się obcoplemiennych jeńców - niewolników, rozwojem handlu (ochrona szlaków handlowych i targowisk) lub koniecznością mobilizacji członków wspólnoty w imię szczególnie istotnych zadań (budowa ośrodków kultu, obrona przed zewnętrznym najazdem itp.).

Drugim elementem kształtowania państwa jest odejście od więzi patriarchalno-klanowych ku terytorialno-administracyjnym. Władza centralna w coraz większym sto­pniu staje się związana z określonym terytorium, a w coraz mniejszym stopniu z plemiennymi podziałami wynikającymi ze związków krwi. W związku z tym rozwijają się funkcje administracyjne władzy centralnej i wykonujący je aparat administracyjny.

Ważnym elementem jest także rozwój prawa. Skodyfikowane prawo, za którym stoją sankcje wymierzane przez aparat przymusu podporządkowa­ny władcy, wypiera na drugi plan normy tradycji opatrzone sankcjami moral­nymi (bojkot, utrata prestiżu) i religijnymi, których użycie uzależnione jest głównie od solidarności grupowej plemienia, a nie decyzji wodza.

Z kształtowaniem się struktur organizacyjnych społeczeństwa ściśle wiąże się kwestia utrzymania aparatu państwowego w konsekwencji konieczność świadczeń finansowych na jego rzecz. Następuje więc instytucjonalizacja przechwytywania przez władzę cen­tralną istotnej części zasobów społecznych. Pojawiają się daniny publi­czne i podatki, nad którymi kontrolę przejmuje władca. Centralizacja władzy politycznej wzmacnia majątkowe rozwarstwienie się społeczeństwa.

Nie bez znaczenia jest rozwój stosunków własności, zarówno pry­watnej, jak i grupowej. Każdy z tych typów własności w inny sposób warunkuje powstanie i ewolucję organizacji państwowych.

Władza w społeczeństwach przedindustrialnych

Przekonanie, że władza i polityka towarzyszą człowiekowi od początków jego historii, jest prawie tak stare, jak sama refleksja nad istotą życia społe­cznego. Już Arystoteles w napisanej ponad 300 lat p.n.e. „Polityce” wyraził pogląd, że „...człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie”. Także współczesne nauki polityczne szukają odpowiedzi na pytanie, jakie cechy społecznego istnienia człowieka przesądzają o tym, że władza jednych ludzi nad innymi pojawia się już na wczesnym etapie historycznego rozwoju i trwa nieprzerwanie, tworząc coraz bardziej złożone formy.

Wskażemy trzy ogólne przesłanki historycznego procesu wyłaniania się ról przywódczych i związanej z nimi władzy politycznej.

Po pierwsze - pojawienie się zalążkowych form władzy, rozumianej jako zdolność „autorytatywnej alokacji wartości” (określenie D. Eastona), jest konsekwencją osiągnięcia takiego szczebla rozwoju społeczno-ekonomicznego, który zapewnia znaczącą nadwyżkę wytworzonych „wartości”. Nadwyżkę stanowi wszystko to, co przekracza minimum środków zapewniających prze­życie jednostek i prostą reprodukcję społeczną. Podział nadwyżki tworzy przesłankę wyłonienia się władzy politycznej. Do wartości, które podlegają „autorytatywnej alokacji”, należą nie tylko materialne środki konsumpcji indy­widualnej, lecz także wartości niematerialne, takie jak prestiż, funkcje kultowe czy możliwości awansu w związkach rodowych. W tym sensie władza poli­tyczna jest wynikiem pojawienia się strukturalnego konfliktu wokół dóbr posiadanych przez różne grupy społeczne.

Fakt ten sugeruje silny związek pomiędzy podziałem władzy i podziałem wytworów społecznego procesu pracy. Jeden z amerykańskich badaczy, G. Lensky, sformułował na tej podstawie ogólną hipotezę mówiącą, iż w społeczeństwach, które posługują się najbardziej prymitywnymi technologia­mi, produkty i usługi dzielone są w całości - bądź prawie w całości - według kryterium potrzeb; natomiast w społeczeństwach technologicznych zaawan­sowanych wzrastająca nadwyżka dzielona jest zgodnie z kryterium dostępu do władzy politycznej.

Pojawienie się nadwyżki jest warunkiem wyodrębnienia się ról przywód­czych i rozwoju instytucji prepaństwowych także w innym sensie. Należą one do nieprodukcyjnych typów działalności, które muszą być utrzymane w ra­mach materialnych środków reprodukcji społecznej wypracowanych przez pozostałych członków plemienia lub społeczności terytorialnej. Społeczeń­stwo dysponujące zasobami ekonomicznymi, które gwarantują jedynie mini­mum przetrwania, nie stać na utrzymanie „zawodowych” przywódców i ich aparatu. Podobne stwierdzenie można sformułować, biorąc pod uwagę rolę, jaką w procesie rozwoju struktur politycznych odegrały wojny i podboje. Działal­ność militarna, o ile nie jest bezpośrednio podporządkowana sposobowi pro­dukcji, na którym opiera się istnienie danego społeczeństwa (wojna jako konieczny środek zdobycia niewolników, nowych terenów łowieckich lub źródło łupów będących podstawą utrzymania plemienia), zakłada taką wydaj­ność systemu ekonomicznego, która umożliwia bądź to okresowe uwolnienie od pracy produkcyjnej wszystkich mężczyzn, bądź utrzymywanie specjalnej kasty wojowników i ich przywódców.

Drugą przesłanką rozwoju struktur władzy jest osiągnięcie określonego poziomu społecznego podziału pracy. Po pierwsze, zaawansowany podział pracy produkcyjnej tworzy potrzebę centralnej koordynacji, ochrony wymiany towarów i własności. Po drugie, ogólny poziom podziału pracy określa możli­wości rozwoju ról politycznych.

Rozwój ról politycznych w aspekcie społecznego podziału pracy może być analizowany w dwóch wymiarach. Wraz ze wzrostem złożoności zadań, które muszą być rozwiązywane przez ośrodki władzy politycznej, wzrasta rola racjonalnej wiedzy, specjalistycznych umiejętności i przysposobienia jedno­stek pełniących role polityczne - a zmniejsza się rola przypadkowego powo­dzenia i myślenia magicznego. Jest to aspekt profesjonalizacji ról polity­cznych. Dopóki dobór przywódców odbywa się przede wszystkim w oparciu o kryteria związków rodzinnych, które nie gwarantują automatycznie wystar­czających kompetencji, konieczne umiejętności reprezentowane być mogą przez zespół wspomagający władzę (rada starszych, najemny dowódca woj­skowy, szaman, doradca polityczny itp.). Wymogi profesjonalizacji pociągają rozwój instytucji przysposabiających kandydata na wodza - kompetentnych nauczycieli, wypraw wojennych mających podnieść kwalifikacje przywódcze itp.

Drugi wymiar analizy to aspekt dyferencjacji funkcjonalnej ról polity­cznych. Rozwój władzy politycznej wiąże się z autonomizacją poszczegól­nych funkcji władzy centralnej i specjalizacją ról. Czynności (funkcje), które początkowo wypełnia jeden człowiek - obowiązki przywódcy wojskowego, sędziego, kontrolera strategicznych zapasów żywności, koordynatora działal­ności ekonomicznej (polowań, zbieractwa) - ulegają rozdzieleniu w obrębie tworzących się kolektywnych instytucji politycznych. Pojawia się i rozwija hierarchia zależności wewnątrz aparatów władzy. Prowadzi to do rozwoju warstw politycznych, czyli grup ludzi w różny sposób umiejscowionych w systemie sprawowania władzy, dla których dzia­łalność w tym systemie stanowi podstawowe źródło utrzymania. Jest to klasotwórczy efekt rozwoju ról politycznych.

Trzecią przesłanką rozwoju władzy politycznej jest poszerzenie obie­ktywnych możliwości narzucania i egzekwowania decyzji. Najbardziej uniwersalną podstawą władzy politycznej w społeczeństwach tradycyjnych stanowi zorganizowany przymus. Nie jest to jednak podstawa jedyna, ani z historycznego punktu widzenia najwcześniejsza.

Obok środków przymusu istniej także inne zasoby, które mogą być źródłem władzy. Zasoby „utylitarne” to dobra, usługi i inne atrakcyjne wartości, w zamian za które jednostka godzi się podporządkować zewnętrznej woli. Zasoby „normatywne” natomiast to symbole i ideologie (posiadające najczęściej materialny wymiar, takie jak medale, sztandary, insygnia królewskie, prestiżowe emblematy itp.), za po­mocą których można oddziaływać na sentymenty, przekonania lub uczucia jednostki w celu skłonienia jej do podporządkowania się.

W społeczeństwach przedindustrialnych można wskazać kilka podstawo­wych typów struktur politycznych. Różnią się one między sobą stopniem wyodrębnienia i specjalizacji ról politycznych, zakresem i podstawą władzy ośrodków decyzyjnych, mechanizmem doboru na funkcje przywódcze, ogól­nospołecznymi zadaniami, jakie wypełnia władza centralna, formami przechwytywania przez grupy przywódcze wypracowanej społecznie nadwyżki, czynnikami dynamizującymi struktury polityczne. Istnieją liczne przykłady ewolucyjnego przechodzenia od jednego typu do drugiego, ale też przykłady rozpadu lub braku jakiejkolwiek dynamiki.

Najstarszym typem struktury społecznej jest niezinstytucjonalizowane przywództwo plemienne zorientowane zadaniowo. Jest to typ przywództwa charakterystyczny dla niewielkich plemion ko­czowniczych, zajmujących się łowiectwem lub zbieractwem. Stanowi najpro­stszą strukturę polityczną, całkowicie podporządkowaną wymogom przetrwa­nia społeczności plemiennej. Role przywódcze - słabo wyodrębnione - sprawo­wane są najczęściej okresowo, w zależności od fazy cyklu życia społecznego plemienia, na przykład w okresie zbiorowych polowań lub wojen o tereny łowieckie. Zakres przywództwa jest podporządkowany wymogom zadaniowej organizacji plemienia i regulowany przez normy tradycji. Brak jest aparatu przymusu, który wzmacniałby władzę wodza. Musi on polegać na własnych umiejętnościach i uznaniu ich przez społeczność. Konsekwencją niepowo­dzeń jest zmiana przywódcy. Nagrodą w wyniku powodzenia - raczej wzrost prestiżu niż gratyfikacje materialne. Funkcje przywódcze są wyspecjalizowa­ne. Kto inny może pełnić rolę wodza wyprawy wojennej, kto inny wyprawy łowieckiej.

Kolejnym etapem kształtowania się struktur państwa jest protopaństwo - system wodzostwa oparty na hierachii klanu stożkowego, które niektórzy badacze uważają za formę przej­ściową pomiędzy przedpaństwowymi i państwowymi strukturami organizacji politycznej. Rozwija się w społecznościach osiadłych, o stosunkowo dużej gęstości zaludnienia, zajmujących się głównie rolnictwem. Wspólnota polity­czna składa się z szeregu grup terytorialno - rodowych, które posiadają lokal­nych przywódców. Przywódcy dobierani są na zasadzie związków rodowych, ich hierarchię wyznacza genealogiczne oddalenie od głównej linii czołowego przywódcy. Kryterium to określa prestiż i zakres władzy poszczególnych przy­wódców, a także pozycje lokalnych wspólnot, na czele których stoją. Jednak w sytuacji rywalizacji wspólnot i ich wodzów hierarchiczny układ ukształtowany na tej podstawie może okazać się mało stabilny. Sukcesją rządzi skompliko­wany zazwyczaj klucz ustalania hierarchii więzów krwi, który może być uzu­pełniony - w sytuacjach wątpliwych - przez kryterium pojedynku, zasług wojennych, poparcia starszych rodu lub wartości rozdawanych przy tej okazji podarków. Władza centralna, reprezentowana przez głównego wodza jest, w skali całej wspólnoty, relatywnie słaba, a tendencje poszczególnych grup terytorialno-rodowych do autonomii - najczęściej silne.

Główną funkcją cen­trum jest administrowanie i gospodarcza koordynacja. Coraz większa część nadwyżki zaczyna być zagarniana przez wodzów, chociaż sporo dóbr wspól­nie wygospodarowanych podlega rozdawnictwu lub przeznaczanych jest na zapasy.

Najczęściej spotykanym sposobem umacniania władzy wiodącej linii przywódczego rodu jest jej sakralizacja. Przywódca „centralny” staje się no­sicielem łaski bogów, pośrednikiem między światem żywych a przodkami plemienia, głównym kapłanem itp. Wynika to nie tyle z ambicji wodzów, ile z konieczności zagwarantowania posłuchu w sytuacji braku formalnego prawa i monopolu środków przymusu. Sakralizacja władzy wodza „centralnego” do­datkowo osłabia separatystyczne dążenia poszczególnych wspólnot, a więc utrwala związki ponadlokalne.

Istnieje ciągłość pomiędzy protopaństwem opartym na hierarchii klanu stożkowego a państwem feudalnym. To ostatnie jest jedną z możliwych linii rozwojowych struktur protopaństwowych. Jej aktualizacja uzależniona jest jednak od rozwoju stosunków agrarnych charakterystycznych dla feudalizmu.

Polityczna nadbudowa feudalizmu jest efektem hierarchicznego systemu wasalnych powinności i podporządkowań. Stabilność dynastycznej władzy centralnej oparta jest na wasalnej służbie wojskowej i rencie feudalnej. W praktyce system wasalny prowadzi do decentralizacji władzy i dużej niezależ­ności lokalnych możnowładców. Dynamikę systemu politycznego wyznaczają wojny pomiędzy władcami, które stanowią raison d'etre feudalnych grup przy­wódczych. W porównaniu z systemami protopaństwowymi istotną cechą jest zamknięcie dostępu do działań politycznych w obrębie jednego stanu urodze­nia (rycerstwa) i minimalizacja funkcji gospodarczych władzy centralnej.

Należy dodać, że w ramach społeczeństwa feudalnego, ponad dominu­jącymi strukturami politycznymi, rozwijały się ośrodki władzy dysponujące dużym zakresem niezależności i scentralizowanymi aparatami administracyjno - militarnymi. Głównie chodzi tu o Kościół katolicki, w mniejszym stopniu o korporacje miejskie.

Specyficzną formą struktury państwowej są systemy imperialne. Powstanie tego typu struktury politycznej jest efektem pojawienia się szczególnych problemów, które muszą być rozwiązywane w dużej skali przez władzę centralną. Najczęściej podawany przykład to konieczność budowy i konserwacji systemu irygacyjnego, stanowiącego podstawę gospodarki rolnej na rozległym obszarze (Egipt, Chiny). Powstająca silnie scentralizowana wła­dza państwowa opiera się na rozbudowanym aparacie administracyjno - militarnym. Siła tego aparatu wynika z funkcji organizowania na szeroką skalę robót publicznych, ściągania podatków potrzebnych dla utrzymania admini­stracji i obrony zewnętrznej. Do charakterystycznych cech imperium biuro­kratycznego zaliczyć należy:

• Istnienie bardzo licznej zorganizowanej hierarchicznie elity wojskowo-administracyjnej, która posiada wyjątkowo szeroką władzę, możli­wość kontroli różnych aspektów życia codziennego mieszkańców i prawie nieograniczonego ich wyzysku. O ile ciągłość władzy central­nej opiera się na prawach dynastycznych, o tyle aparaty biurokratycz­ne są w jakimś stopniu otwarte dla zdolnych jednostek wywodzących się z klas podporządkowanych. Wynika to z konieczności sprawnego działania aparatu państwowego, czemu nie sprzyja wysoki stopień ekskluzywności biurokratycznych elit.

• Wraz z rozwojem administracji rozwija się także sformalizowane pra­wo, racjonalna wiedza i instytucje jej przekazywania, systemy podat­kowe, systemy łączności pomiędzy centrum i prowincjami (poczta, drogi publiczne), także liczne zawody związane z administrowaniem.

• Przeciwwagą siły aparatów państwowych jest daleko posunięta sa­kralizacja panującej dynastii. Jedną z istotnych funkcji mitu boskości władcy i wyrafinowanej etykiety dworskiej jest ochrona rodziny panu­jącej przez naciskami ze strony biurokratycznych elit.

• W przeciwieństwie do systemu feudalnego scentralizowane życie publiczne imperiów sprzyja rozwojowi miast.

• Polityczną dynamikę imperium biurokratycznego wyznaczają konflikty pomiędzy różnymi warstwami aparatu władzy, konflikty sukcesyjne, odśrodkowe tendencje peryferyjnych prowincji lub autonomizacja wła­dzy aparatów administracyjnych.

Nowoczesne struktury władzy ukształtowaly się w społeczeństwach przemysłowych w okresie XVII - XX wieku. Rewolucja przemysłowa, zapoczątkowana w siedemnastowiecznej An­glii, rodzi całkowicie nowy typ społeczeństwa. Do jego podstawowych cech zaliczyć należy:

 stosunki wytwórcze oparte na produkcji maszynowej, kompleksowej technice i lawinowo następujących innowacjach technologicznych;

 wyparcie sztywnych struktur stanowych przez system klasowy oparty na kryterium własności i zawodowych kwalifikacji;

 rozwój wolności jednostki, indywidualizmu i racjonalnych orientacji;

 rozwój mobilności społecznej we wszystkich wymiarach: klasowym, kulturowym, edukacyjnym;

 zmniejszenie się znaczenia tradycji i religii; oparcie podstawowych układów instytucjonalnych życia społecznego na racjonalnej wiedzy i wierze w postęp społeczny;

 rozwój masowych organizacji formalnych we wszystkich sferach życia człowieka;

 powstanie wielkich aglomeracji miejskich i ekspansja związanego z nimi stylu życia;

 rozwój środków społecznej komunikacji w skali - początkowo - ogól­nonarodowej, później międzynarodowej.

Równolegle wykształca się charakterystyczny dla społeczeństw przmy­słowych system polityczny, którego podstawą są:

 zintegrowana narodowa wspólnota polityczna;

 prawa obywatelskie i związany z nimi partycypacyjny typ kultury po­litycznej;

 nowoczesna administracja państwowa oparta na zasadach kompe­tencji, specjalizacji i podporządkowania instytucjom przedstawiciel­skim;

 instytucje parlamentarne;

 nowoczesne wzory legitymizacji władzy i przywództwa politycznego;

 masowe partie polityczne.

Należy zaznaczyć, że modernizacja społeczeństw przechodzących pro­ces uprzemysłowienia postępuje według różnych wzorów, będących wynikiem całego splotu okoliczności historycznych i warunków kulturowych. W wielu krajach, szczególnie tych, które stosunkowo późno wchodzą na drogę indu­strializacji, sprzeczności powodowane przez ten proces sprzyjają zahamowa­niom, a nawet regresowi przeobrażeń politycznych. Wiek XIX i XX to epoka licznych załamań systemów demokratycznych, zrywów rewolucyjnych, walk klasowych i politycznej dyskryminacji. Co więcej, jest to także epoka kryzysów gospodarczych i nierównomiernego rozwoju, które rodzą dwa niezwykle brze­mienne w skutki zjawiska: systemy totalitarne i kolonializm. Doświadczenia końca XX wieku pozwalają jednak z całą pewnością sformułować wniosek o uniwersalnym znaczeniu struktur i instytucji politycznych, na których zbudo­wana została stabilność demokracji krajów najwyżej rozwiniętych.

W XIX wieku ukształtowało się także pojęcie narodu nie tylko jako wspólnoty etnicznej, lecz także, a może przede wszystkim jako wspólnota polityczna. Sposób rozumienia tego pojęcia wywarło ogromy wpływ na życie polityczne XX wieku.

W teoriach naukowych i myśli społecznej występują dwie odmienne kon­cepcje narodu: antropologiczna i politologiczna.

Koncepcja antropologiczna akcentuje rolę czynników kulturowych w inte­gracji narodowej grup etnicznych. Wedle tej koncepcji naród jest etniczną wspólnotą kulturową. W poszczególnych teoriach i ujęciach narodu należą­cych do grupy koncepcji antropologicznych wyróżnia się różnorodne czynniki narodotwórcze o charakterze kulturowym. Wśród nich wymienia się najczę­ściej: język ojczysty, tradycję narodową, świadomość historyczną, charakter narodowy, religię, reprezentacyjną kulturę narodu, utrwalone w codziennych nawykach poczucie małej ojczyzny.

Politologiczna koncepcja narodu nacisk kładzie na rolę czynników polity­cznych w integracji narodowej grup etnicznych. Naród w tym ujęciu stanowi etniczną wspólnotę polityczną. Najdonioślejszym czynnikiem narodotwórczym należącym do sfery polityki jest państwo. Na gruncie koncepcji politologicznej odróżnia się naród od narodowości. Naród jest bowiem grupą etniczną osią­gającą szczebel integracji politycznej typu państwowego. Innymi słowy, naród jest grupą etniczną mającą swoje państwo broniące jego suwerenności i niepodległego bytu lub przejawiającą aspiracje państwowotwórcze. Narodowość natomiast to grupa etniczna nie zorganizowana w państwo, ani nie dążąca do utworzenia własnego państwa. Procesy narodotwórcze przebiega­jące w Europie wykazują, że naród ma charakter pierwotny wobec państwa. Zależności te nie mają jednak charakteru uniwersalnego. W innych rejonach naszego globu, na przykład w Afryce czy Ameryce, procesy narodotwórcze podlegają odmiennym prawidłowościom. Państwo stymuluje procesy narodo­twórcze wśród pokrewnych, ale niezintegrowanych grup etnicznych. W tym sensie państwo jest pierwotne wobec narodu.

W ramach politologicznej koncepcji narodu rozważany jest wpływ czyn­ników gospodarczych na tworzenie się polityczno - ekonomicznych wspólnot narodowych. Do nich należy zaliczyć przede wszystkim narodowy rynek i system bankowy mające zapewnić równowagę życia gospodarczego narodu.

Istotnym czynnikiem jednoczącym narodowości jest więc wspólnota polityczna, rozumiana jako każda grupa społeczna, która na bazie różnego typu więzi spajających ją wewnętrznie wytwarza wśród swoich człon­ków trwałą chęć politycznej kooperacji i podtrzymywania wspólnych instytucji politycznych.

Wspólnotę polityczną mogą tworzyć społeczności plemienne lub wczesne organizmy państwowe - o ile ich istnienie nie jest oparte na przemocy (lub nie wyłącznie na przemocy), lecz ponadlokalnej gotowości do politycznej współpracy pomiędzy jednostkami, bez względu na to, czy jest ona powodo­wana tradycją, obyczajem religijnym, więzami krwi czy zrozumieniem wspól­nych korzyści.

W wypadku współczesnych społeczeństw ramy wspólnoty politycz­nej tworzy proces kształtowania się i integracji narodu. Jednym z jego podstawowych elementów jest wytworzenie wśród wszystkich grup - bez względu na ich usytuowanie w strukturze społecznej - poczucia tożsamości państwowej. Wynika z tego, że rozwój więzi narodowej, jak również narodo­wych struktur państwowych, należy zaliczyć do podstawowych - aczkolwiek nie wystarczających - warunków modernizacji każdego systemu politycznego. W sumie więc państwo odegrało istotna rolę w procesie formowania się narodów, do głównych czynników można zaliczyć:

• tworzenie ram, w których dokonywały się procesy integracji kulturowej, językowej i etnicznej;

• tworzenie wspólnoty losów historycznych, w szczególności w stosunkach z obcymi;

• wytwarzanie ideologii państwowych, odwołujących się do treści i symbo­liki narodowej;

• popieranie działalności kulturalnej funkcjonalnej wobec procesów naro-dotwórczych (narodowa literatura, szkolnictwo itp.);

• wspieranie powstawania religii narodowej (np. kościół anglikański).

Odrębnym zjawiskiem są wielonarodowe wspólnoty polityczne, powstałe bądź jako efekt procesów kolonizacyjnych (np. Rosja), bądź z potrzeby utworzenia silniejszych organizmów państwowych umożliwiających obronę przed silniejszymi sąsiadami (np. Czechosłowacja, Jugosławia).

Rozwój nowoczesnych wspólnot politycznych oznacza, że grupy wchodzące w ich skład - grupy o odmiennych interesach ekonomicznych, stylach życia, identyfikacjach religijnych, progra­mach politycznych:

a) są skłonne ponosić koszty związane z utrzymaniem wspólnoty (płacić podatki, odbywać służbę wojskową itp.);

b) dostrzegają korzyści płynące dla wszystkich członków wspólnoty z jej istnienia;

c) chcą opierać się na pokojowych sposobach rozstrzygania wewnętrz­nych konfliktów i godzą się podporządkować wspólnym autorytetom zwie­rzchnim.

1

33

---