17.

a)poetyka misterium na przykładzie Historyji o chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka

• Przypuszcza się, że wywodzi się z dramatu liturgicznego, ale rozwijało się niezależnie i obok

• Historyja… - pierwsze znane misterium polskie

• Najczęściej j. narodowy

• Nie 1 ale kilka wybranych scen z Pisma Św.

• Z elementami kultury ludycznej

• Misterium=lac. Ministerium= ćw., posługa, urząd - określenie przedstawień religijnych oraz pantomimy i żywe obrazy urządzane z okazji uroczystości świeckich

• Dramat misteryjny nie miał ściśle określonych reguł gatunkowych żadnej poetyki sformułowanej, laickość

• Cechy misterium, kt. zawiera Historyja..: zamiłowanie do szczegółu obyczajowego, kreowanie postaci w oparciu o model potocznego doświadczenia, koloryt lokalny tu polski), wzniosłość zderzona z rubasznością.

• Połączenie sacrum i profanum: sceny codzienne, kłótnie strażników, przetargi Kaplanów z Judaszem, zakup olejków przez Marie, wymyślania diabłów - stałe wątki europejskiego misterium (składnik gat. Związany z jego genezą średniowieczną)

• Scena terencjuszowska- scena wraz z widownią w zamkniętym pomieszczeniu, scena to podium z celkami w tylnej części, kt. Były łukami. Ich wnętrze zasłonięte zasłonami. Potem zamiast celek i mansjonów z tyłu sceny płaskie malowane tło, a jeszcze później 2 boczne dekoracje- Scena sukcesywna (wczesno humanistyczny teatr szkolny).

• Historyja… wystawiona w konwencji sceny symultanicznej (mansjony)

b) Średniowieczne tradycje dramatu liturgicznego

• Towarzyszył obrzędowi mszy

• Inscenizacje fragmentów Pisma św. Odgrywane w kościele lub na placu przykościelnym

• Krótkie przedstawienie w j. łac.

• Z czasem w j. narodowym, epizody rodzajowo-komiczne, więc kościół zakazał ich wystawiania

c) Kupiec Mikołaja Reja jako moralitet reformacyjny opowiedzenie się za Kalwinem. Priorytet pisma św. W sprawach wiary a nie kościół, przeznaczenie duszy człowieka z góry na potępienie lub zbawienie. W Kupcu komentarze do tekstów biblijnych. Luteraninem wg. Biskupa Czart, kt. mowi, że jak nie wierzy to już jest z góry skazany.

• Moralitet w średniowieczu to utw. Moralizująco-dydaktyczny, posługujący się alegorią i personifikacją, elementy dialogowe i dramatyczne (wprowadzone przez spór upersonifikowanych pojęć dobra i zła). Gł. Bohaterem Każdy - czł. Poddany pokusom zła i perswazjom dobra.

• Reformacja spowodowała, że Pod pojęciami typy i charaktery ludzkie (tak np. Kupiec). Po wybuchu reformacji moralitet sposobnym narzędziem walki

• Kupiec tytułowy - każdy, kto dokonuje rozrachunku, staje przed Sądem Pana.

• Utw. Adaptacja Mercatora Naogeorga - Niemiec.

18.

• 1543 r., podpisana Ambroży Korczbok Rożek

• Poruszane aktualne problemy: polityczno-ustrojowe, religijne i obyczajowe.

• Pleban - urzędy świeckie: starostwa, myta, sejm, posłowie - krytyka.

• Wójt - czynsze, świadczenia wojenne, dziesięciny.

• Pan - ciężary ponoszone przez szlachtę, skarga na sądownictwo i pospolite ruszenie.

• Skarga na przekupne sadownictwo, nadużycie przy eksploatacji żup solnych, brak stałego systemu obronnego kraju (szczególnie granicy południowo-wschodniej), fundusze przetrzymywane w rękach magnackich.

19.

• Wśród wzorców propagowanych przez literaturę renesansu znajdziemy też ideał patrioty. Taki wzorcowy obywatel spełnia swe powinności wobec państwa, kocha ojczyznę, stawia jej dobro ponad prywatę. Dla ojczyzny oddałby wszelkie starania, dobra materialne, a nawet życie. Z takim modelem wzorca osobowego spotkamy się w pieśniach patriotycznych Kochanowskiego, w dziełach A. Frycza Modrzewskiego, w kazaniach Piotra Skargi, a przede wszystkim w Odprawie posłów greckich (Antenor).Pozostał jeszcze jeden wzorzec, bardzo dla epoki charakterystyczny - poeta doctus - czyli typ renesansowego twórcy. Jest to człowiek wszechstronny, który nie ogranicza się tylko do jednej dziedziny tworzenia, oprócz talentu posiada rozległą wiedzę, wykształcenie, znajomość języków. Ideał taki własną biografią realizują: Jan Kochanowski, Klemens Janicki, Andrzej Frycz Modrzewski, Mikołaj Sęp-Szarzyński i inni.

• „Żywot czł poczciwego” w „Zwierciadło” - dzieło polskiej parenetyki

• Ważne wychowanie religijne, umiejętność pisania, czytania, odrzucenie nauk wyzwolonych: gramatyki, odrzucenie nauki, wystarczą cnoty: sprawiedliwość, stałość, roztropność, umiar, ważne czytanie teksty mędrców starożytnych i tekstów biblijnych, pochwała wsi, ważny ożenek, życie rodzinne, postuluje wyjazdy na zagraniczne studia, opisuje życie od narodzin do starości.

• Mikołaj Rej proponuje wzór poczciwego ziemianina, poucza jakie życie powinien wieść szlachcic ziemski, gospodarz swojej majętności. Wskazówki zawarte są w Żywocie człowieka poczciwego. Wzorowy ziemianin żyje spokojnie w zgodzie z naturą rozkoszując się jej darami w każdej porze roku, dbając jednocześnie o zachowanie harmonii między wypełnianiem obowiązków a rozrywką. Nie jest zbyt uczony, lecz szczęśliwy, niestraszna mu ani starość, ani śmierć. Cechują go gospodarność, zapobiegliwość, umiar, cnotliwe życie według rozumu i w bliskości z naturą. (też tak u: Kochanowski świętojańskie pieśń o Sobótce)

• „Dworzanin polski” Górnicki, dzieło polskiej parenetyki

• Jaki powinien być dworzanin, dyskusja, an dworze biskupa w Prądniku

• Dobry dworzanin ma być szlachcicem, co jest gwarancją prawdomówności, ma miłować swojego pana, powinien być wzorem do naśladowania, mieć piękną twarz i kształt w ciele, elegancję, wdźęk, ekspresję, wykształcenie: znajomość łaciny i greki, rozumienie niemieckiego, włoskiego, francuskiego, hiszpańskiego, powinien dobrze znać lit starożytną, musi umieć pisać list, dopuszczalne jest używanie słów łac w piśmie. Jest to człowiek rycerski, szanujący swoje szlachectwo, wykształcony, dbały o wytworne maniery i piękno mowy, także znający sztukę i muzykę.

20.

• „Fraszki” 1584 Kraków

• Fraszka to drobiazg, rzecz niepoważna, błahostka (O żywocie ludzkim, Do gościa)

• Myśl we fraszkach: życie czł to daremne staranie i daremna walka ze zmienną Fortuną

• Topos „świat jako teatr”, czł jako aktor odgrywa role i schodzi ze sceny

• Fraszki pisał przez całe życie

• Fraszki posługują się anegdotami, notują nazwiska bohaterów zdarzeń i adresatów, dlatego można w przybliżeniu określić czas ich powstania. Przeżycia współtworzyłem refleksji.

• Poglądy religijne zawarte we fraszkach nie są odzwierciedleniem poglądów Kochanowskiego: antyklerykalne (O kapelanie, O kaznodziei, O księdzu) nie poważne, ale żartobliwe, dowcipy z Księzy nie są równoznaczne ze stanowiskiem antykatolickim - to objawia się niechęć Kochanowskiego do sporów religijnych.

• Autobiograficzne fraszki „Na dom w czarnolesie”, „Do gór i lasów”, Na Lipę”

• I fraszki o społeczeństwie polskim, krytyka wad.

• Pieśni. Używanie m.in. strofy stafickiej (5 + 6 aa, 5 + 6b, 5b) - jak w liryce rzymskiej, greckiej i średniowiecznej pieśni religijnej

• Wzory fraszek z epigramatów starożytnych - „Antologia grecka”.

• „pieśni.. Księgi dwoje”

• Pieśni czyli carmen wzorowanie się na horacjańskim utworze opiewającym.

• Konstrukcja podmiotu lir w pieśniach - pośrednia: 3 os., na I planie nie pod lir, ale inne elementy świata przedst., refleksja bezosobowa i inwokacyjna w pieśni XXIII, koncepcja poety ofrejska - poeta jako czł wyjątkowy, obdarzony mandatem prawie boskim, dawca nieśmiertelnej salwy, ale śmiertelny i cierpiący na skutek kaprysów i przypadków zewnętrznej Fortuny, bezpośrednia w Pieśni Świętojańskiej o Sobótce; w fraszkach pośrednia.

• Przekład psałterza: mieszanie wyobrażeń o Bogu - starotestamentowe, chrześcijańskie oraz greckie,

• Wzór biblijny: tłumaczenie wers po wersecie, brak zmian układu i konstrukcji, zmiana semantyczna tylko, dodanie rymów, kt w j hebrajskim nie ma, przerzutnie

• Wzory antyczne: epitety zaprzeczone (Arystoteles, np. „piekielne wody”)

• Konwencje biblijne i antyczne tworzą harmonijną całość

• W psałterzu liryka roli - roli Dawida poety - koncepcja uwikłanego w sieć konfliktów z Bogiem, ludźmi i samym sobą, dumnego i pokornego zarazem, zagrożonego od zewnątrz i od wewnątrz, cierpiącego od nieprzyjaciół, zagrożonego skutkiem własnych słabości

• Elegie padewskie to przede wszystkim liryki skierowane do Lidii lub opiewające kochankę skryta pod tym imieniem. Opisywał w nich własne przeżycie, ale nie wiadomo czy wszystkie przeżycia są autentyczne, mogły być opisem tego co by się mogło wydarzyć.

• Kochanowski nadał nowe wyznaczniki trenów, ukształtował fraszkę

21.

• Rozważa moralno-polityczne problemy istnienia i funkcjonowania państwa.

• Antenor o problemie moralnym wojny i pokoju. Rozróżnianie wojen sprawiedliwych i niespr. Wojen zaczepnych i obronnych. Pogląd, że najpierw trzeba wyczerpać wszystkie środki pokojowe, by nie dopuścić do wojny, ale jak się stanie ona nieunikniona należy stosowac taktykę zarówno obronna, jak i ofensywną.

• Odwołanie do wątku Troi i Heleny nadawało utw. Charakter uniwersalny: tak giną państwa, kt. nad poczucie sprawiedliwości górę bierze prywata. Rada przedstawiona jak polski sej, ale nie ma epizodów czy postaci alegorycznych.

• Oryginalność: brak bezpośredniego wzoru utw. Inspiracją motyw trojański Homera, tragicy greccy = oczytanie autora. Odprawa o nieszczęściu zawinionym, kt. można było uniknąć.

• Zamiar stworzenie tragedii regularnej

• Kompozycja wg. Klasycznej kompozycji tragedii antycznej:

• Monolog Antenora, kt informuje reakcji, lądowaniu Greków domagających się zwroty Heleny - prolog

• Rozmowa Aleksandra z Antenorem - I epejsodion

• Rymowany stroficzny wiersz - I stasimon

• Monolog Heleny i dialog Heleny z Panią Starą - II epejsodion

• Pieśń chóru ze zbiory Pieśni „Wy kt pospolitą rzeczą władacie” - II stasimon

• Poseł powiadamia Helenę o przebiegu Rady i o decyzji pozostawienia Heleny w Troi - III epejsodion

• 4 wersowy tekst

• Dialog Ulissesa z Menelausem - IV epejsodion

• Pieśń chóru chóru - III stasimon

• Antenor, Priam, Kasandra - V epejsodion

• Rotmistrz i Więzień - epilog

• Brak sceny Rady - klasyczna zasada mniej niż 3 aktorów na scenie

• Postaci reprezentują cech społeczne, model obrazowy polskiego społeczeństwa

• Aleksander - prywata, Antenor - polityczna mądrość i szlachetność, Priam - słabość i niezdecydowanie monarchy

• Brak kontaktu chóru z postaciami, prócz Kasandry

• Idea główna - polityczno-obywateska przestroga

• List dedykacyjny do Zamoyskiego

23.

• Wieszczy upadek państwa, rozpad sojuszu Polski z 2 państwami (Kazanie 3)

• Stosował Skarga stylizacje biblijną. Wzorował się, autorytetem dla Kazań były Księgi Izajasza i Treny Jeremiasza, źródło przekonania, że wydarzenia w Piśmie św. Przewidują wydarzenia późniejsze.

• Kazań jest 8. Ich ukł jest wyraźnym programem politycznym, koncepcja absolutycznego silnego władcy katolickiego, prymat Kościoła. Postulował autor ograniczenie roli sejmu na rzecz senatu, konieczność nierówności społ w RP, na podobieństwo członków ciała ludzkiego (5 stanów), duchowieństwo katolickie pierwszym stanem w Polsce, więc musi być katolicyzm.

• Program:

• patriotyzm i zwalczanie nieżyczliwości ku ojczyźnie

• niezgoda wewnątrz państwa - choroba 2

• naruszenie religii kat i herezje -3

• katolicka wiara buduje szczęcie, a herezje je burzą

• władza monarchy najważniejsza, a szlachta ją zniszczy

• niesprawiedliwe prawa

• Stylizacja biblijna: frazeologia z Biblii, zd rozpoczynające się od i, a, krótkie zd współrzędne, obrazowe porównania, przypowieści.

• Narrator: połączenie zasady retoryki ze stylizacją biblijną, przekonuje do własnych racji (retoryka), prorocza groźba.

---