Doktryny Kryminologiczne
Rozwój kierunku biologicznego
Rozwój współczesnej kryminologii związany jest z nazwiskiem włoskiego psychiatry i antropologa Cesare Lombroso (którego znacie już z historii resocjalizacji i opieki nad dzieckiem). Historycznie pierwszą pracą zmierzającą do objaśnienia czynników kryminogennych za pomocą empirycznych i naukowych dociekań jest publikacja, Pt. Człowiek zbrodniarz w stosunku do antropologii, jurysprudencji i dyscypliny więziennej, która wydana została w roku 1876.Od tej daty nastąpił bujny rozwój kryminologii i kształtowanie się jej jako odrębnej nauki.
Na podstawie badań psychiatrycznych i antropologicznych Lombroso wyprowadza wniosek, że czyn przestępczy to zjawisko przyrodnicze i biologiczne, uwarunkowane właściwościami fizycznymi i psychicznymi sprawcy tego czynu. Niektóre cechy fizyczne, zwłaszcza dotyczące czaszki, przypisywał określonym kategoriom przestępców, m.in.: Mordercy odznaczają się objętością żuchwy, wydatnymi policzkami, włosami czarnymi
i gęstymi, rzadkim zarostem, bladą twarzą. Gwałtownicy długimi rękami, krótkogłowością
i względna szerokością czoła. Gwałciciele mają ręce krótkie, czoło wysokie, często zdarzają się u nich włosy blond oraz anomalie nosa i organów płciowych. Wśród rabusiów i złodziei
z włamaniem rzadko spotykamy zniekształcenia w wymiarach czaszki, włosy mają gęste
i zarost rzadki. Podpalacze mają wagę mniejszą, kończyny dłuższe, głowę anormalną. Oszuści odznaczają się dużymi żuchwami i wydatnymi policzkami, znaczną wagą, twarzą bladą, często dotkniętą niedowładem. Rzezimieszki mają ręce długie, wzrost dość wysoki, włosy często czarne, zarost rzadki.
W ogólności więc Lombroso twierdził, że przestępcy przedstawiają antropologicznie typy, a około 40% skazanych to przestępcy z urodzenia.
„Człowiek zbrodniarz” to jednostka, która zachowała atawistyczne cechy człowieka przedhistorycznego i właściwe mu okrucieństwo oraz brak uczuć moralnych. Jednostka ta jest skazana na to, a by stać się przestępcą, ponieważ nie może uwolnić się od wrodzonych właściwości. Lombroso powoływał się na to, że w całej przyrodzie - wśród zwierząt a nawet roślin - takie przestępstwa jak: kradzież, rozbój, zabójstwo, przestępstwo seksualne są zjawiskiem powszechnym. Należy jednak zaznaczyć, że oprócz przestępców urodzonych Lombroso dostrzegał przestępców nałogowych, a także działających pod wpływem afektu oraz przestępców przypadkowych (pseudoprzestępców).
Lombroso miał wielu zwolenników, między innymi w USA - Rafaele Garofalo, który sformułował teorię przestępstwa naturalnego i sztucznego oraz niezmienności natury ludzkiej. Przestępstwo naturalne wiązał z naruszeniem jednego z dwóch podstawowych uczuć: wstrętu do zadawania innym ludziom cierpień oraz poszanowania cudzego prawa własności. Podzielał pogląd Lombrosa o istnieniu przestępców z urodzenia wykazujących cechy ludzi dzikich i niedorozwój umysłowy.
Niektórzy autorzy ze szkoły antropologicznej modyfikowali jej podstawowe założenia wprowadzając nowe elementy zapożyczone nawet ze szkoły socjologiczno - kryminalnej. Teorie zaś, która genezę przestępczości próbują wyjaśnić na podstawie pewnego zespołu różnorodnych przyczyn, określane są mianem elektycznych. Franciszek Liszt, uważany za jednego z twórców kryminologii, przedstawiciel doktryn elektycznych, ukazał panoramę problemów tej nauki, przez wykorzystanie socjologicznej metody badawczej i powiązanie swojego przedmiotu zainteresowań z innymi dyscyplinami naukowymi, stworzył podstawy traktowania kryminologii jako samodzielnej gałęzi nauki. Rozwiązanie zagadnienia etiologii przestępczości było i jest jednym z najważniejszych problemów stawianych przed kryminologią i dlatego warto przytoczyć pogląd Liszta w tym zakresie: „Przestępstwo jest produktem osobliwych właściwości przestępcy z jednej strony oraz stosunków społecznych otaczających przestępcę w chwili czynu z drugiej strony”. Właśnie takie ujęcie zagadnienia pozwoliło na rozszerzenie zakresu analizy i otworzyło przed uczonymi nowe, niezbadane dotąd problemy.
Oprócz zwolenników Lombroso miał także krytyków, między innymi Adam Ettinger, który wskazywał między innymi bezzasadność tezy antropologów o dziedziczności cech przestępczych; pisał on: „Jednostka jest wytworem społeczeństwa, a przestępstwo zjawiskiem historycznym, uwarunkowanym czynnikami - ekonomicznym, społecznym i politycznym”. Zarzucał on antropologom niedostrzeganie oddziaływania czynników społecznych. Również Stanisław Batawia zwalczał tezę o dziedziczności cech przestępczych. Pisze on między innymi: „Zagadnienie chronicznej przestępczości może być rozwiązane, ale jedynie przy pomocy reform społecznych i polityczno - kryminalnych. Za dzisiejszy, wysoce opłakany stan rzeczy odpowiedzialna jest przede wszystkim dotychczasowa polityka kryminalna, nie zaś dziedziczność, konstytucja i psychopatia przestępców. Władysław Wolter krytykował pojęcie przestępcy zawodowego i notorycznego. Wskazywał on między innymi: „Zagadnienie niepoprawności jest, jak każde zagadnienie prawa karnego, w ostateczności problemem normatywnym”. Wychodząc z pozycji nauki prawa twierdził, że przestępstwo nie jest wyłącznie zdarzeniem przyrodniczym czy społecznym, że jest ono takim dopiero
w zależności normy prawnej, wobec czego badania antropologiczne mogą dowieść tylko tego, że istnieją antropologiczne typy ludzi a nie typy przestępców.
Rozwój nauk medycznych skierował uwagę uczonych na rolę gruczołów dokrewnych, a w szczególności na skutki ich nieprawidłowego funkcjonowania. Przeprowadzając badania stwierdzono że 1/3 przestępców wykazuje zaburzenia w funkcjonowaniu wydzielania wewnętrznego co prowadzi do destabilizacji emocjonalnej. W obecnym stanie wiedzy w zakresie można mówić tylko o tym, że skutki niektórych zaburzeń w działalności gruczołów mogą przejawiać się m.in. w agresywności, niezdolności do osiągania pożądanej pozycji społecznej co może mieć pewien wpływ na zachowania przestępcze
W latach 1920-1930 zastosowano po raz pierwszy w badaniach nad wpływem dziedziczności metodę gemeliologiczną, polegającą na wszechstronnych analizach zachowania się bliźniąt jednojajowych i dwujajowych. W tym przedmiocie duży rozgłos zyskały prace Langego, Kranza oraz Stumpfa, którzy twierdzili, że osobnicy z grup bliźniaczych jednojajowych wykazują znaczną zgodność pod względem karalności ok. 70% natomiast z grup dwujajowych ta zgodność dotyczy tylko 30% zbadanych par. Badania nad tym zagadnieniem są w dalszym ciągu prowadzone w wielu krajach, należy więc oczekiwać dalszych wyników tych badań, gdyż mogą się okazać przydatne w kryminologii.
Psychologiczne teorie zachowań agresywnych
Zachowania agresywne są przedmiotem badań, obserwacji i analiz specjalistów z wielu dziedzin naukowych. Interesują się tym zjawiskiem psychologowie, biologowie, socjologowie, pedagodzy i organizatorzy życia społecznego. Najwięcej zainteresowania wywołuje problem genezy zachowań agresywnych. Jakie jest pierwotne źródło tych zachowań, gdzie należy szukać przyczyny tego, że ludzie stosują przemoc, wykazują okrucieństwo, czy istnieją takie przyczyny, a jeśli tak - to jakie są możliwości oddziaływania na nie. Od wyjaśnienia tych przyczyn zależy nie tylko zrozumienie występujących obecnie zachowań agresywnych, ale także wskazówki co do prób wyeliminowania tych zachowań z kontaktów między ludzkich i oczywiście z życia społeczeństw.
Definicje agresji
Według Ryszarda Stach zachowaniem agresywnym nazwiemy czynności, których celem jest zadanie innemu człowiekowi lub ludziom cierpienia fizycznego lub psychicznego a także spowodowanie szkody lub straty cenionych przez niego wartości.
Inną definicję podaje Jeno Ranschburg: „Agresją nazywamy zamierzone działanie w formie otwartej lub symbolicznej - mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty, bólu. Adam Frączek z kolei nazywa agresję: „Czynnościami mającymi na celu zrobienie szkody i spowodowanie straty cenionych społecznie wartości, zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi”.
2. Antropogeneza i funkcja zachowań agresywnych we wczesnych stadiach rozwoju ludzkości
Jeżeli chcemy próbować rozumieć istotę ludzkich zachowań agresywnych powinniśmy cofnąć się w naszych rozważaniach wiele milionów lat do czasów, kiedy człowiek stawał się sobą, uzyskiwał dominację nad przyrodą. Rozkwit zachowań agresywnych nastąpił już w świecie zwierząt przedczłowieczych. Była to walka o byt i przetrwanie. Aby utrzymać się przy życiu i zapewnić warunki do wychowania potomstwa, zwierzęta musiały zdobywać pokarm, musiały bronić się przed atakami drapieżców. Zdobywanie pokarmu prawie zawsze łączyło się z walką.
Walka międzygatunkowa, służąca zdobywaniu pokarmu lub zapewnianiu bezpieczeństwa, stała się czymś innym niż walka wewnętrzna społeczności. Walki wewnętrzne przestały być konieczne, gdyż istniała rola przywódcy i dlatego możemy je nazwać zachowaniami agresywnymi. W późniejszym czasie przyczyną takich zachowań stały się procesy ekonomiczno - społeczne. Człowiek zaczął królować w przyrodzie. Zrodziły się tendencje do zhierarchizowania społeczeństwa. Zaczęły też dawać o sobie znać indywidualne różnice w rozwoju. To spowodowało, że cześć społeczności traciła na znaczeniu spychana w dół tworzącej się hierarchii. Był to jeden z dwóch hipotetycznych procesów ekonomiczno - społecznych wyznaczających wzrost zachowań agresywnych.
Drugi proces był także skutkiem sukcesów partnerskiej współpracy. W wyniku tej współpracy powstała taka ilość dóbr, która nie tylko zapewniła minimum egzystencji, ale pozwalała zgromadzić pewną nadwyżkę. Komu więc przekazać tę nadwyżkę, komu poprawić egzystencję i kto tego dokona? Proces ten spleciony z poprzednio podanym pogłębił rozwarstwienie społeczeństwa. Zaczęła rodzić się elita. Taka sytuacja musiała z kolei wywołać dezaprobatę tej części społeczeństwa, która znalazła się w mniej dla siebie korzystnym położeniu. Dezaprobata wyrażała się prawdopodobnie w formie zachowań agresywnych. Elita, pragnąc obronić swoje przywileje, odpowiada także zachowaniem agresywnym i odnosi sukces, co pogłębia rozwarstwienie społeczeństwa. Zachowania agresywne znów stają się nagradzające, znowu „opłaca się” być agresywnym. Nadchodziły epoki, w których zachowania agresywne, przemoc i gwałt stawały się ideałem, wzorem do naśladowania.
3. Gniew i agresja
Agresja powstaje w sposób naturalny i wrodzony w chwili, gdy dziecko napotyka przeszkody w osiągnięciu swojego celu. Do około drugiego roku życia większość reakcji gniewu dziecka jest nie ukierunkowana, nie ma celu. Jest to tylko emocjonalne wyładowanie objawiające się płaczem, kopaniem, krzykiem, odzwierciedlające rozpacz dziecka z powodu bezradności, nie ma ono na celu sprawienia przykrości czy bólu temu, kto te przeszkodę postawił.
Według Dollarda i jego współpracowników, zgodnie z głoszoną przez nich teorią frustracji - agresji, frustracja nieuchronnie prowadzi do tendencji agresywnej a gniew pojawia się wtedy, kiedy nie ma możliwości otwartej agresji. Sytuacja ,w której występuje gniew i agresja, jest sytuacją frustracyjną. Frustracja jest następstwem uniemożliwienia lub opóźnienia celowego działania. Nie każda przeszkoda działa na dziecko frustracyjnie, dziecko frustruje tylko ta przeszkoda, której po wpływem cech własnej osobowości przypisuje większe znaczenie. Silne, powtarzające się systematyczne frustracje mogą spowodować obniżenie progu frustracyjnego i w innych dziedzinach. Również pewne stany fizyczne lub sytuacje towarzyskie mogą przejściowo spowodować, że dziecko z nieważnej sprawy będzie robiło „problem i reagowało gniewem oraz tendencją agresyjną.
4. Rozwój reakcji agresywnych
Forma agresji dziecka jest uwarunkowana formami przeciw akcji rodziców i poziomem ich wrażliwości. Większość rodziców nie toleruje otwartej agresji w wyniku czego u dzieci już w wieku dwóch lat pojawiają się jej symboliczne formy: narzekanie, dąsanie się, mrukliwość, zły humor. W pierwszych dwóch latach dziecka, próbują ułagodzić dziecko, później coraz częściej uciekają się do gróźb, bicia i izolacji. W wieku przedszkolnym zdarza się często, że agresja wymierzana przeciw rodzicom objawia się nieprzestrzeganiem niedawno wyuczonych norm higienicznych - agresja analna. W wieku szkolnym również możemy odkryć w zachowaniu dziecka szereg akcji odwetowych, najczęściej strajk głodowy (głodówka bez świadomości dziecka). Nie należy jednak zapominać, że nie każda agresja ma charakter negatywny. W sprawach dotyczących agresji społeczne uczenie się najsilniej objawia się właśnie tym, że dziecko uczy się wyrażać swoją agresję w pewnych formach, np. uczy się bronić swoich argumentów, ale już nie poprzez atak na przeciwnika. Istnieją więc warunki w których pewne formy agresji są nie tylko formami akceptowanymi ale i koniecznymi.
5. Teoria Freuda
Według Freuda siłami napędowymi ludzkich poczynań są nieuświadomione ludzkie popędy i instynkty (energia). Według niego człowiek rodzi się z dwoma rodzajami instynktu. Pierwszy to instynkt życia i miłości - Eros, drugi to instynkt śmierci - jego działanie skierowane jest przeciwko organizmowi i dąży do unicestwienia jednostki. Energia związana z instynktem śmierci gromadzi się w organizmie i musi zostać rozładowana, a więc musi przejawiać zachowania agresywne niezależnie od sytuacji zewnętrznej, w jakiej się znalazł - zdaniem Freuda zachowania te są częścią naszego biologicznego wyposażenia. Istnieje możliwość przemieszczenia energii i instynktu śmierci na inne formy aktywności człowieka np. na twórczość. Nie zmienia to jednak zasadniczej prawdy o nieuchronności przejawiania zachowań agresywnych.
6. Teoria Lorenza
Konrad Lorenz wprowadził precyzyjne obserwacje zachowania zwierząt. Jego zdaniem siłą napędową ewolucji gatunków stanowią 4 instynkty: seksualny, głodu, agresji, ucieczki. Za pojawienie się zachowań agresywnych jest odpowiedzialny instynkt agresji. Zachowania agresywne wywołane przez instynkt agresji są zdaniem Lorenza, spontaniczne w tym sensie, że do ich ujawnienia się nie jest konieczna jakaś określona sytuacja zewnętrzna. Dzieje się tak, ponieważ energia związana z instynktem agresji gromadzi się w centralnych ośrodkach nerwowych i wymaga rozładowania.
7. Teoria frustracji - agresji
Dollard sformułował teorię, w myśl której przyczyną zachowań agresywnych jest doznawany stan frustracji. Doznana frustracja pobudza do zachowania agresywnego, a siła tego pobudzenia jest wprost proporcjonalna do wielkości doświadczonej frustracji. Im silniej dążymy do jakiegoś celu, tym frustracja będzie wyższa. O wielkości frustracji decyduje także to, czy niepowodzenie powodujące ją jest pojedyncze czy któreś z kolei. Im więcej niepowodzeń tym większa frustracja.
8. Teoria Berkowitza
Frustracja zdaniem Berkowitza, wywołuje gniew - emocje specyficzną dla agresji. Reakcja emocjonalna - gniew wywołuje stan gotowości do zachowań agresywnych. Stan ten prowadzi do agresji automatycznie. Aby się ona przejawiła, musi wystąpić dostrzeżenie w sytuacji sygnałów wywołujących zachowania agresywne. Stan gotowości do zachowań agresywnych może być wywołany nie tylko przez frustrację, może go także wywołać utrwalony nawyk reagowania agresywnego. O nasileniu zachowań agresywnych decydować będzie:
- stopień gotowości do zachowań
- siła bodźców sytuacyjnych
9. Teoria Fromma
Charakterystyczną cechą tej teorii jest próba uporządkowania i zrozumienia wszystkich aspektów zachowań agresywnych. Obserwowane u ludzi zachowania agresywne Fromm dzieli na:
- obronne zachowania agresywne służące obronie istotnych wartości życia jednostki
- biologiczne dezadaptacyjne zachowania agresywne określane jako destruktywność i okrucieństwo
Godne podkreślenia w teorii Fromma jest jego przekonanie o tym, że zachowania agresywne zarówno obronne, jak i dezadaptacyjne, okrucieństwo i destrukcja są wywołane przez sytuację zewnętrzną