Drama jako metoda nauczania i wychowania.
Data: 17-06-2007 o godz. 10:14:25
Temat: Inne publikacje
Drama w Polsce zaczęła mieć początki w połowie lat osiemdziesiątych, dzięki angielskiemu teatrowi edukacyjnemu. Pierwszą osobą wprowadzającą dramę była Halina Machulska, która to zorganizowała pierwsze warsztaty dramowe dla nauczycieli polskich. W tym też czasie, a więc dokładnie w 1985 roku drama znalazła swoje miejsce na wydziale pedagogicznym Uniwersytetu Warszawskiego.
Drama w Polsce zaczęła mieć początki w połowie lat osiemdziesiątych, dzięki angielskiemu teatrowi edukacyjnemu. Pierwszą osobą wprowadzającą dramę była Halina Machulska, która to zorganizowała pierwsze warsztaty dramowe dla nauczycieli polskich. W tym też czasie, a więc dokładnie w 1985 roku drama znalazła swoje miejsce na wydziale pedagogicznym Uniwersytetu Warszawskiego. Teorią i praktyką poświęconą dramie zajmuje się Krystyna Pankowska. Od 1991 roku ukazuje się kwartalnik " Drama". Ukazały się do tej pory liczne publikacje książkowe na temat dramy. Najważniejsze w rozwoju dramy w Polsce jest zainteresowanie tą formą pracy nauczycieli na co dzień pracującymi z dziećmi. Wielu z nich ćwiczenia dramowe włącza do swoich lekcji czy też zajęć z dziećmi, wiadomo przecież, że to właśnie taki nauczyciel potrafi najlepiej w najbardziej sprawiedliwy i racjonalny sposób ocenić przydatność dramy i jej wartości w pracy z dziećmi.
Pisząc o dramie należy sprecyzować czym ona dokładnie jest. Jest to edukacja przez działanie angażująca wyobraźnię i emocje. Jest to forma pogłębiania, zdobywania, utrwalania wiadomości dzięki wykorzystaniu podstawowej właściwości, którą posiadają dzieci - a więc umiejętność wchodzenia w rolę. Drama poszerza pole doświadczeń człowieka, wzbogaca doznania, ma liczne, określone zadania wychowawcze, wzmacnia kontakty międzyludzkie, rozładowuje napięcie psychiczne, pobudza wiarę we własne siły.
Istota dramy wiąże się z jednej strony z takimi pojęciami jak wyobraźnia i ekspresja twórcza - z drugiej z zabawą. Wyobraźnia to według psychologii proces psychologiczny, polegający na tworzeniu nowych obrazów zjawisk, rzeczy, na podstawie elementów dawnych spostrzeżeń. Jest to przekraczanie w jakimś sensie granic tego, co doświadczyliśmy wcześniej. Zadaniem nauczyciela jest praktyczne kształcenie wyobraźni uczniów i przekazywanie określonej wiedzy. Jeżeli chodzi o wyobraźnię to mało kto zdaje sobie sprawę, jak istotne powinno być jej kształcenie. Człowiek bez wyobraźni nie potrafi dostrzec całego kolorytu otaczającego go życia. "Wyobraźnia jest jak słońce, jak gwiazda. Jeśli człowiek wyobrazi sobie ogień, powstanie ogień, jeśli wojnę, będzie wojna. Wyobraźnia jest najważniejsza... Śmiała wyobraźnia może dokonać każdej rzeczy" - pisał Paracelsus.
Szkoła, czy przedszkole nie powinny ograniczać swoich funkcji do przekazywania wiadomości - powinny być pomocne w rozwoju ciekawości badawczej dziecka, wyzwalać ekspresję twórczą. Wszyscy rodzimy się obdarzeni zadatkami wyobraźni, jednak nie każdy może tę cechę w sobie rozwijać i pielęgnować. Zaduszenie tego co wyobrażają sobie inni, to jeden z najważniejszych błędów jakie może popełnić nauczyciel nawet już w przedszkolu. Przecież od dawna wiadomo, że to właśnie wyobraźnia ludzka poparta praktyką, doświadczeniem zmienia naszą rzeczywistość. "Człowiek składa się z ciała, umysłu i wyobraźni - powiedział John Mansfield - jego ciało jest niedoskonałe i jego umysł zawodny, ale jego wyobraźnia uczyniła go znakomitym".
Ekspresja twórcza pozostaje w bezpośrednim związku z wyobraźnią. Ekspresja twórcza to inaczej rozumiane uprawianie sztuki, we współczesnym wychowaniu estetycznym mówi się o rozszerzeniu twórczości ekspresyjnej z dziedzin typowo artystycznych na inne. Twórczość człowieka, podobnie jak wyobraźnia mogą i powinny być rozwijane. Twórczość jest niezbędnym warunkiem doskonalenia zmian w każdej niemal dziedzinie życia człowieka. Nie jest to takie proste do realizacji, gdyż sprawdza się reguła, że to co znane, to dobre, coś nowego jest niewiadomą, a poznanie tego wymaga większego ryzyka i wysiłku. Wyobraźnia, ekspresja twórcza często wiążą się z zabawą.
Zabawa może spełniać liczne funkcje, może zaspokajać potrzeby i zainteresowania indywidualne, pomagać w poznawaniu świata, ułatwia nawiązywanie kontaktów. Umiejętność prawidłowej zabawy jest warunkiem prawidłowego psychospołecznego rozwoju dziecka. Dziecko w czasie zabawy naśladuje dorosłych, przywołuje fakty, różne obserwacje. Uzyskuje przez to materiał, który następnie przetwarza w konkretnym działaniu. Zdobywa przez to doświadczenia i umiejętności. Charakterystyczne jest, że życie, świat, czynności ludzi dorosłych wydają się dzieciom ciekawe, a odgrywanie ról osób jest dla nich ważne i stanowi pewien bodziec. Drama jest więc konsekwencją, następstwem sposobu przyswajania świata przez dziecko.
Zabawy dziecka to gra wyobraźni, a im jest ona bardziej rozwinięta, tym zabawa ciekawsza, wzbogaca ciągle o nowe szczegóły. Zabawa posiada ogromne walory edukacyjne. Małe dziecko zdobywa wiedzę o świecie przede wszystkim przez doświadczenie rzeczy i zjawisk. Badania wykazują, że najwięcej wiadomości dzieci zdobywają w zabawach w granie ról. Rola daje możliwość tworzenia kombinacji sytuacji, osób. Zdobywanie wiedzy to nie wszystko, ważna jest także umiejętność posługiwania się nią w odgrywanych sytuacjach. Bardzo istotną funkcją zabawy jest doskonalenie przez dziecko umiejętności mówienia, widzenia, czucia. Bez rozwinięcia tych procesów i zdolności dzieci nie byłyby zdolne do podjęcia nauki w szkole.
Zabawa daje dziecku podstawy do twórczego myślenia i działania. Jest jedną z najważniejszych możliwości odnalezienia się we współczesnym życiu. Drama nie jest ani teatrem, ani spektaklem, ani też aktorstwem. W dramie nie ma podziałów na widzów, aktorów, wszyscy uczestnicy są zjednoczeni we wspólnej akcji, natomiast prezentacja efektów pracy ma jedynie wzbogacić działania. Drama to nie spektakl, chociaż wykorzystujemy w niej: gest, słowo, ruch czy rekwizyt. W dramie nie chodzi też o uzyskanie efektów artystycznych. Niekiedy bowiem, mało efektownie odegrana rola jest silnie przeżywana przez dziecko i przynosi efekty. Drama to nie aktorstwo - udział w dramie jest możliwy dla wszystkich, niezależnie od ich talentu. Warunkiem uczestnictwa jest emocjonalne wczucie się w rolę. Uczestnik dramy nie gra kogoś, lecz jest sobą w nowych sytuacjach. W dramie wszystko dzieje się jedyny raz i jest wynikiem akcji improwizowanej.
W dramie ważne są efekty uzyskiwane, ważny jest sam proces, nie efekt końcowy w postaci przedstawienia teatralnego. "Zabawy dzieci nie są widowiskiem dla publiczności - pisze Stefan Szuman - a naiwna, samorodna - bardzo ważna i kształcąca estetycznie - zabawa tematyczna dzieci, nie powinna pod żadnym pozorem, stać się pokazem i popisem teatralnym. W momencie, kiedy dziecko zaczyna grać dla publiczności, zabawa taka dla niego samego może stać się niebezpieczna. Gdy zaczyna ono popisywać się swoją grą aktorską rodzi się i rozkrzewia ujemny dyletantyzm - ostrzega Stefan Szuman.
Techniki dramowe
Drama jest sposobem poznawania świata za pomocą działania. Opiera się na naturalnej skłonności człowieka do naśladowania i zabawy oraz umiejętności życia fikcją literacką. Ta umowna fikcja dramy, pozwala na otwarcie się, sprzyja poznaniu i rozwijaniu swoich możliwości. Wdraża do samodzielności i aktywności, rozwija wyobraźnię, fantazję, wrażliwość emocjonalną, a także plastykę ciała. Celem metod dramowych nie jest sama gra, ale zrozumienie motywów jakimi kierują się ludzie w postępowaniu. Inaczej mówiąc, chodzi oto, aby za pomocą dramy łatwiej było zrozumieć rzeczywistość.
Uczenie i wychowanie przez dramę rozpocząć należy od tego, co daje dziecku najwięcej zadowolenia. W pracy z małymi dziećmi można wprowadzić jakąś niespodziankę, zagadkę, elementy tajemniczości, niezwykłości. W pracy tej można zastosować różne techniki dramowe:
Ćwiczenia wstępne - włączone do dramy jako wstępne kroki prowadzące do jej istoty. Są użyteczne jako wstępny sondaż opinii do dalszego prowadzenia dramy.
Dokumentowanie - zbieranie materiałów (informacji) na określony temat. Zawiera elementy innych technik tj.: wywiady, rysowanie, pisanie tekstów itp., cenna jako metoda dydaktyczna.
Elementy pantomimy - swobodna, spontaniczna forma wymagająca precyzji, szczególnie lubiana przez dzieci. To forma komunikowania się. Uczy oszczędnej ekspresji i operowania symbolem, silnie pobudza emocjonalne.
Etiudy dramowe - polegają na pracy w grupach na zadany temat, np. wymyślanie akcji dramowej do tematu "wycieczka". Wymagają samodzielnej pracy zespołu. Rozwijają kreatywność, dają przedsmak pracy artystycznej. Etiudy służą do podsumowania umiejętności osiągniętych w trakcie zajęć dramowych.
Gry, zabawy - służą do integracji, przełamania lodów, dodania odwagi do działania. Są obwarowane określonymi regułami, poza które nie należy wychodzić.
Improwizacja rozwinięta - to forma pracy najbliższa autentycznemu doświadczeniu. Udział bierze cała grupa wraz z nauczycielem, który także występuje " w roli " i kontroluje sytuację " od wewnątrz". Improwizacja angażuje wszystkich jednocześnie i wymaga stawiania czoła sytuacją " tu i teraz ".
Rozgrzewka - ma na celu uelastycznienie psychofizyczne uczestników, uwolnienie ich od napięć, wykorzystanie nagromadzonej energii.
Rysowanie, pisanie - w trakcie dramy (nie przed czy po), to ciche, medytacyjne ćwiczenia, wymagające koncentracji i odpowiedniej ilości czasu dla osób pracujących w różnym tempie.
Stop - klatka - obraz zatrzymany w ruchu - polega na zatrzymaniu akcji, zastygnięciu w bezruchu. Skupia uwagę na jakimś ważnym aspekcie tematu, dając czas na jego analizę, refleksję.
Sytuacje stymulowane - to ścisłe określenie ról i sytuacji do odegrania, motywują do otwartego wypowiadania się, są dobrym sposobem do zderzenia różnych punktów widzenia, nie wykluczając kreowania sytuacji negatywnych, oraz do rozpoczynania dyskusji w poszukiwaniu słuszności i prawdy.
"Tworzenie pomników " - polega na uplastycznieniu sytuacji, jako tworzywa do uformowania " rzeźby " służą członkowie grup, w których jedna osoba (lub więcej) występuje w roli rzeźbiarza. Zadaniem pozostałych uczestników jest następnie określenie czy nazwanie "pomnika".
Wywiady, rozmowy - wymagają stawiania odpowiednich pytań i udzielania na nie odpowiedzi. W pracy w parach aktywizuje i angażuje obie strony. Wywołuje kontrastujące punkty widzenia oraz daje możliwość dłuższej kontynuacji tematu.
Zebrania - spotkania - są organizowane w celu wymiany informacji, wyrażenia protestu, wywołania interwencji w trudnych sytuacjach lokalnej społeczności. Nauczyciel może wejść w rolę przewodniczącego zebrania i kontrolować jego przebieg.
Klasyfikacja dramy
Drama pozwala zerwać ze schematyzmem lekcji. Budzi zainteresowanie zaangażowanie, chęć poznania czegoś nowego. W literaturze przedmiotu akcentuje się rolę dramy w pedagogice jako metody stosowanej do rozwiązywania problemów wychowawczych. Drama to sposób na bierną postawę ucznia, to sposób na nadaktywnego nauczyciela i milczącego ucznia.
Drama "rozgrywa się" w specyficznym klimacie, dziecko czuje się bezpiecznie. Może w każdej chwili odmówić uczestnictwa i nie ponosi żadnych konsekwencji. Uczenie i wychowanie przez dramę należy rozpocząć od najprostszych technik, które rozwijają wrażliwość zmysłów: słuchu, wzroku, dotyku i węchu. Halina Machulska na łamach poradnika "Drama" przedstawia klasyfikację dramy wg Gavina Boltona, który wyróżnia cztery zasadnicze grupy zajęć z młodzieżą i dziećmi. Są to:
proste doświadczenia: wprawki dramatyczne i ćwiczenia dramowe, gry i inne formy artystyczne;
gry dramowe;
teatr;
drama właściwa.
Proste doświadczenia - są szczególnie przydatne na poziomie nauczania przedszkolnego i w pierwszych latach nauczania początkowego. Są ćwiczeniami rozwijającymi wrażliwość zmysłów i słuchu, wzroku, dotyku, węchu. Można tutaj wymienić takie proste doświadczenia jak: pójście do ciemnej piwnicy, słuchanie dźwięków dochodzących z zewnątrz, szukanie różnorakich dźwięków. Pierwszą grupę stanowią ćwiczenia rozluźniające, czy koncentrujące - rozwijające wrażliwość słuchową tj. słuchanie dźwięków dobiegających z ulicy, korytarza, podwórka, placu zabaw. Uczniowie (dzieci) mogą rozpoznawać dźwięki, które usłyszą, mogą wybierać określone dźwięki, łączyć je z osobami czy rzeczami. Ćwiczenia te rozwijają wyobraźnie. Do grupy ćwiczeń słuchowych zaliczamy również słuchanie dźwięków muzycznych. Dzieci zapamiętują dźwięki, powtarzają je w usłyszanej kolejności.
Do grupy prostych doświadczeń zaliczamy ćwiczenia rozwijające wrażliwość wzrokową - patrzenie. Może to być: obserwacja przedmiotów ułożonych na stole, obserwacja zdjęcia, wymienianie szczegółów różniących dwa rysunki zbliżone do siebie treścią. Obserwacja ćwiczeń ruchowych - np. jedno dziecko wykonuje zestaw ruchów z użyciem rąk lub całego ciała, a drugie próbuje odtworzyć kolejność ćwiczeń (praca w parach). Proste doświadczenia to także ćwiczenia rozwijające wrażliwość dotykową dzieci. Dzieci mogą dotykać różnych powierzchni o odmiennej fakturze: szkła, tkanin, metalu, papieru. Uczestnicy zabaw zapamiętują doznania dotykowe - chropowatość powierzchni, ciepłotę, fakturę. Ćwiczenia rozwijające wrażliwość smakową i węchową - zaliczamy również do grupy prostych doświadczeń. Wymienić tu należy: rozpoznawanie po zapachu pokarmów, rozpoznawanie pokarmów za pomocą smakowania, zasłanianie oczu, przytykanie nosa pozwalają wykluczyć uczestnictwo wzroku, węchu i skupienia uwagi dzieci na doznaniach smakowych.
Do prostych doświadczeń wg Haliny Machulskiej zaliczamy wprawki dramatyczne. Wymienić tu można - przypominanie wrażeń smakowych i węchowych, np. zapach truskawek w ogródku, ćwiczenia intonacyjne, językowe, stylistyczne, ruchowe np. idziemy pod górę, mimiczne, w odróżnieniu od prostych doświadczeń, nie ma już bezpośredniego oddziaływania bodźców na analizatory.
Do prostych doświadczeń zaliczamy także gry. Są to zabawy służące integracji, koncentracji, pobudzeniu do aktywności. W wychowaniu przedszkolnym i nauczaniu początkowym mają one szczególne zastosowanie, gdyż dzieci w tym wieku dopiero uczą się współżycia i współdziałania w grupie. Gry mogą być wyobrażonymi przedmiotami, gry w wyobrażonych sytuacjach, w wyobrażonej przestrzeni, powstawanie z niczego.
Do innych form artystycznych zaliczamy:
układanie opowiadań,
tworzenie melodii do tekstów,
ilustrowanie zwrotek wiersza wytworami plastycznymi,
tworzenie tekstów do melodii,
malowanie obrazów słowami (dziecko zamiast typowej ilustracji maluje obraz za pomocą słów),
swobodny tekst,
tworzenie opowiadań do melodii - melodię odbieramy tak, by wystąpił punkt kulminacyjny, a następnie wyciszenie,
ilustrowanie muzyką opowiadania nauczyciela
Ćwiczenia dramowe znajdują szerokie zastosowanie w nauczaniu początkowym. Do często stosowanych wymienić należy ćwiczenia typu:
Dokończ opowiadanie, uczniowie podejmują opowieści, wprowadzając niezwykłe wydarzenia, układają zakończenie.
Zmień zakończenie opowiadania. Ćwiczenie tego rodzaju stosuje się najczęściej w sytuacjach, kiedy chcemy zmienić zakończenie utworu o tragicznym finale na optymistyczne.
Praca w parach. Przykładem może być sytuacja, kiedy uczniowie podzieleni na pary, wzajemnie przekonują się o swoich racjach.
Scenki i sytuacje improwizowane np. odtworzenie zajścia na placu zabaw, czy próby rozwiązania konfliktów rodzinnych.
Inscenizacje improwizowane, nie wymagające scenariusza. Uczniowie po zapoznaniu się z tekstem wchodzą w role, wypowiadają się własnymi słowami.
Gry dramowe - to druga grupa w klasyfikacji dramy są. Grupa ta jest najbliższa dramie właściwej. Gry dramowe mają swoje miejsce akcji. Mają sytuację wyjściową. Uczestnicy akcji wchodzą w role. Wszystko ma charakter dramowy.
Teatr - pojęcie to występuje w klasyfikacji dramy między podziałem na gry dramowe i dramę właściwą. Podstawą dramy jest wchodzenie w role, odgrywanie określonych sytuacji. Na pierwszy rzut oka wydawać by się mogło, że jest forma pracy, mająca wiele wspólnego z teatrem. Jednak drama nie jest teatrem, ponieważ teatr jest formą komunikacji między widzem a aktorem. W dramie nie ma podziału na widzów, aktorów, wszyscy uczestnicy zjednoczeni są we wspólnej akcji. Drama to nie spektakl - mimo, że wykorzystuje słowo, gest rekwizyty, ruch. W dramie nie chodzi o uzyskanie efektów artystycznych dla nich samych, często natomiast to, co najważniejsze, jest niewidoczne dla oka. Czasami bywa, że mało efektownie odegrana rola jest silnie przeżywana, przynosi efekty wychowawcze. Drama nie jest aktorstwem. Udział w dramie jest możliwy dla wszystkich widzów, jedynym bowiem warunkiem jest emocjonalne wczucie się w rolę. Uczestnik dramy nie gra kogoś, lecz jest sobą w nowych sytuacjach. W dramie nie istnieje pojęcie prób w sensie teatralnym. Wszystko dzieje się jedyny raz i jest wynikiem akcji improwizacyjnej.
Drama właściwa: zdarzenie, w skład którego wchodzą w/w trzy zajęcia. Jej celem jest zmiana nastawień i przekonań życiowych uczestników w wyniku odkrycia prawdy zawartej w sytuacjach improwizowanych.
Głównym celem pracy nauczyciela jest pomóc uczniom klas I-III w rozwijaniu postawy twórczej. Do realizacji tego celu służą ćwiczenia o charakterze dramowym, rozwijające zdolności spontanicznego wyrażania myśli, uczuć i pomysłów poprzez gest, mimikę pantomimikę oraz mowę.
Na poziomie nauczania początkowego szczególnie przydatne są proste ćwiczenia dramowe:
Ćwiczenia rozwijające wrażliwość słuchową. Uczniowie rozpoznają usłyszane dźwięki dochodzące z ulicy, podwórka, korytarza.
Słuchanie dźwięków muzycznych
Ćwiczenia intonacyjne, w których dzieci mają za zadanie głosem wyrazić zdumienie, radość.
Ćwiczenia ruchowe
Ćwiczenia mimiczne
Scenki i sytuacje improwizowane, które nie wymagają scenariusza. Uczniowie po zapoznaniu się z tekstem, wchodzą w role i wypowiadają się własnymi słowami.
Gry z wyobrażonymi przedmiotami
Gry w wyobrażonych sytuacjach i wyobrażonej przestrzeni
Rozmowa polegająca na dawaniu i przyjmowaniu odpowiedzi
Żywe obrazy "Stop-klatka"
"Płaszcz eksperta" - ekspert, to specjalista, np. lekarz, architekt, który zastanawia się nad rozwiązaniem problemu.
Opowiadanie improwizowane
Wywiad
Warunkiem prawidłowego funkcjonowania dziecka jest zaspokojenie jego potrzeb. Dlatego celem nauczyciela powinno być stworzenie takich warunków, w których potrzeby dziecka będą zaspokojone. Jedną z form jest drama, która zapewni dziecku:
potrzebę bezpieczeństwa
potrzebę uznania
pozytywne kontakty emocjonalne z innymi
potrzebę dodatniej samooceny
potrzebę samorealizacji
Ćwiczenia dramowe pobudzają zarówno wyobraźnię, jak i ekspresję ruchowo-mimiczną oraz ekspresję werbalną. Ćwiczenia dramowe w młodszych klasach mają na celu m.in. niwelowanie lęku i obaw przed ,,byciem w roli”, uczenie współpracy w grupie, pomoc w odreagowaniu nagromadzonych napięć. Dzieci w tym wieku mają charakterystyczną dla tego okresu chęć naśladownictwa oraz zabaw tematycznych, dlatego też powinniśmy wykorzystywać techniki dramowe, które angażują całą osobowość małego dziecka.
Drama jest metodą pedagogiczną, która ułatwia i przyspiesza naukę oraz wszechstronne dojrzewanie dziecka do społecznego i twórczego życia. Aktywizując nauczyciela i ucznia przez dramę, sprawiamy, że chcą się nawzajem słuchać i poznawać. Wtedy odbywa się proces wzajemnej informacji, który jest konieczny dla kształcenia, a więc do rozwoju. Bowiem drama stwarza szansę łatwej informacji zwrotnej. Nauczyciel wie, co myślą, czują i czego się uczą(lub nie) jego uczniowie. A jest to możliwe, ponieważ drama wykorzystuje posiadany przez człowieka instynkt teatralny - zdolność życia fikcyjnego. Uczestnik, który wchodzi w rolę staje przed problemem, przed którym stanęli wcześniej (czy stają) inni ludzie. Jest to rodzaj uczenia się przez działanie, stanowi jakąś formę doświadczenia. Pozwala wniknąć w problem, który może pojawić się w realnym życiu. Sytuacja wyjściowa w dramie ma zawsze charakter otwarty. Nie ma gotowego scenariusza dalszego rozwoju sytuacji. To osoba, grupa tworzą scenariusz, własną wersję dalszego biegu wydarzeń, stosując i wykorzystując różne techniki dramowe.
BIBLIGRAFIA
S. Szuman, "O sztuce i wychowaniu estetycznym" WS i P, W - wa 1962, s.50
M. A. Szymańska, "Drama w nauczaniu początkowym" JUKA, Łódź 1996, s.11.
K. Pankowska, "Edukacja przez dramę", WS i P, W - wa 1997, s. 30 - 31.
A. Dziedzic, Drama a wychowanie, Warszawa 1999
H. Machulska, A. Pruszkowska, I. Tatarowicz, Drama w szkole podstawowej, Warszawa 1997
Beata Zawadzka