Pojęcia
Akumulacja Pierwotna, proces historyczny, występujący w Europie w XVI i XVII w., stwarzający warunki rozwoju kapitalizmu, polegający na oddzieleniu bezpośrednich producentów (chłopów, rzemieślników) od środków produkcji przez ich wywłaszczanie oraz na nagromadzeniu przy pomocy państwa środków kapitałowych; akumulacja pierwotna została w ten sposób opisana przez K. Marksa.
Samowystarczalność gospodarcza, Autarkia, cel realizowanej przez państwo lub grupę państw polityki gosp.; dążenie do samowystarczalności gospodarczej występuje w okresach kryzysów ekon. (np. w okresie międzywojennym tendencje te przejawiały USA, Austria, Czechosłowacja i inne kraje eur.) oraz przygotowywania i prowadzenia wojen (np. Niemcy, Włochy, Japonia bezpośrednio przed i podczas II wojny świat.); niekiedy może być ona narzucona przez dyskryminację danego kraju ze strony partnerów zagr. (przykład ZSRR po rewolucji październikowej); samowystarczalność gospodarcza jest przeciwieństwem międzynar. podziału pracy i powoduje zmniejszenie efektywności gosp.; współcześnie stan s.g. wydaje się niemożliwy do osiągnięcia.
Barter wymiana bezpośrednia: towar za towar bez udziału pieniądza; najstarsza forma wymiany.
„Czarny czwartek” - II poł. Lat 20-tych to okres światowej koniunktury gospodarczej, której gwałtowne załamanie się nastapiło jesienią 1929r. Pierwszym objawem wielkiego światowego kryzysu ekonomicznego był krach na giełdzie nowojorskiej w „Czarny czwartek” 24 X 1929, który przyniósł spadek wartości akcji większości przedsiębiorstw. Przesłanki tego kryzysu stworzyła błędna polityka finansowa centralnych banków amerykańskich i angielskich. Skończył się w 1933 w krajach rozwiniętych słabo uprzemysłowionych i rolniczych. Wielki Kryzys dotkął przemysł (produkcja spadła o 33%), rolnictwo (spadek cen o 30-60%), bezrobocie objęło 26 mln osób.
Dumping - sprzedaż towarów na rynku zagranicznym po cenach niższych od cen na rynku krajowym, nawet poniżej kosztów własnych; cele dumpingu: 1) ułatwienie ekspansji na nowe rynki i obrona pozycji danego kraju na rynkach zagranicznych przez ograniczenie konkurencji, 2) przeciwdziałanie nadmiernej podaży towarów w kraju, prowadzącej do obniżki cen i w jej wyniku do zmniejszenia dochodów producentów. Dumping może występować w dłuższych okresach, może też mieć charakter chwilowy, sporadyczny. Dumping wywołuje szkodliwe skutki: w kraju eksportera — dla konsumentów, którzy, płacąc wysokie ceny, pokrywają straty wynikłe z niskich cen dumpingowych; w kraju importera — hamuje produkcję krajową (wywołuje wzrost bezrobocia) w wyniku nieopłacalności tej produkcji wobec tańszych produktów importowanych; dumping jest uważany za środek nieuczciwej konkurencji.
Deflacja - zmniejszanie się obiegu pieniężnego samoczynne (w następstwie zastoju lub recesji gosp.), bądź dokonane przez władze monetarne w celu przeciwdziałania inflacji. Zazwyczaj deflacja powoduje spadek ogólnego poziomu cen, często produkcji i zatrudnienia; wzrasta siła nabywcza jednostki pieniężnej i kurs giełdowy waluty krajowej, w rezultacie maleje zadłużenie zagr. w przeliczeniu na tę walutę. Polityka deflacyjna bywa stosowana do celów wewn. (przeciwdziałanie wzwyżce cen i przywracanie równowagi rynkowej) lub zewn. (obrona bądź przywrócenie wartości jednostki pieniężnej w stosunku do walut zagr.). Ujemną stroną deflacji jest m.in. wzrost cen produktów krajowych na rynkach zagr. i malejący eksport oraz wzrost importu (zniżka cen produktów zagr. w przeliczeniu na walutę krajową).
Demonetyzacja złota - oderwanie systemu walutowego od choćby teoretycznego związku ze złotem i rezygnacja z prkatyki określania parytetów walut w złocie. Decyzja podjęta przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy w 1976 podczas Konferencji w Kingston.
Dostawy Obowiązkowe - państwowy skup głównie produktów rolnych po cenach stałych, zwykle niższych niż wolnorynkowe, ze wszystkich gospodarstw rolnych, w ilości zależnej od wielkości ich powierzchni i innych kryteriów; system dostaw obowiązkowych, wprowadzony w Polsce 1951, do ok. 1955 stosowany przez wszystkie kraje komunistyczne w celu regulowania rynku i świadczeń rolnictwa na rzecz industrializacji, po 1955 był ograniczany ze względu na jego ujemne skutki dla produkcji rolnej; w Polsce 1954-59 dostawy obowiązkowe zostały znacznie zmniejszone, a 1972 — zniesione.
Etatyzm - działalność gospodarcza państwa, polegająca na zakładaniu przedsiębiorstw państwowych, tworzeniu udziałów państwa w przedsiębiorstwach prywatnych oraz na regulowaniu życia gospodarczego za pomocą środków administracyjnych; w szerszym znaczeniu etatyzm oznacza wszelką ingerencję państwa w życie gospodarcze, w węższym — bezpośrednie podejmowanie zadań w produkcji i handlu.
Europejski Plan Odbudowy - trudna sytuacja gospodarcza powojennej Europy wpłynęła negatywnie na ekonomikę USA. Kraje europejskie, dłużnicy amerykańscy, nie były w stanie spłacić kredytów zaciągniętych w czasie wojny. Obawa przed powtórzeniem się kryzysu z 1929-33 spowodowała opracowanie przez ekonomistów amerykańskich Planu Odbudowy Europy (=Plan Marshalla; w tym Niemczech). Oferowany wszystkim krajom europejskim, ale postawiono warunek: nieobecność komunistów w rzędzie danego kraju. Związek Radziceki i inne kraje „demokracji ludowej” odmówiły uczestniczenia w Planie. Wielkość potrzeb na odbudowanie Europy określono na 22 mld USD. Program pomocy obejmował lata 1948-52; były to: dostawy, kredyty (też bezzwrotne) na sumę 16,4 mld USD → rekonstrukcja, ożywienie i stworzenie warunków do rozwoju gospodarki.
Fabryka - forma organizacji produkcji przem. na dużą skalę, oparta na pracy maszyn; historycznie powstanie f. oznaczało przejście od rękodzielniczej produkcji manufaktur do produkcji zmechanizowanej, opartej na wynalazkach techn.; wraz z przejściem do produkcji maszyn., zorganizowanej w formie f., rozpoczął się pełny rozwój produkcji kapitalistycznej.
Grynderstwo, pospieszne i masowe zakładanie (niem. Gründer `założyciel') przedsiębiorstw przede wszystkim w formie spółek akcyjnych, gł. w okresach dobrej koniunktury, rozpowszechnione zwł. w końcu XIX i pocz. XX w.; grynderstwo jest połączone z niewystarczającym zabezpieczeniem kapitałowym, ze spekulacją i grą na giełdzie.
Hiperinflacja - wzrost przeciętnego poziomu cen powyżej 100% w skali roku; zjawisku hiperinflacji towarzyszy załamanie ogólnogospodarcze, zamiera handel i kredyt, pojawiają się oznaki kryzysu nadprodukcji, powszechna i żywiołowa ucieczka od pieniądza krajowego do wartości rzeczowych i walut obcych; inflacja na tyle szybka, że nie nakręca już koniunktury.
Imperializm-
okreslenie polityki zagraniczej państw, polegającej na dążeniu do podporządkowania sobie jak największych terytoriów (w tym kolonii) i do zdobywania hegemoinii na jakimś obszarze, poprzez podbój zbrojny lub podporządkowanie ekonomiczne, ideologiczne czy polityczne;
wg W. Lenina - najwyższe, ostatnie stadium rozwoju kapitalizmu
epoka historyczna charekteryzująca się światową dominacją kilku mocarstw, zapoczątkowana pod koniec XIX w.
Industrializacja - uprzemysłowienie, proces polegający na szybszym rozwoju przemysłu od innych działów gospodarki narodowej — rolnictwa i usług. Industrializacja przejawia się wzrostem wolumenu produkcji przemysłowej, zwiększaniem udziału przemysłu w wytwarzaniu produktu krajowego brutto oraz odsetka pracowników zatrudnionych w przemyśle w ogólnej liczbie zatrudnionych. Industrializacja została zapoczątkowana w W. Brytanii w końcu XVIII w. i wraz z rozwojem kapitalizmu objęła inne kraje, gł. eur. oraz niektóre ich kolonie. Dla współczesnych krajów wysoko rozwiniętych industrializacja stanowiła etap przejściowy na drodze do społeczeństwa postindustrialnego, w którym przeważająca część produktu krajowego brutto jest wytwarzana w sferze usług. W krajach obozu komunistycznego industrializację forsowano kosztem rozwoju innych działów gospodarki i dobrobytu społeczeństwa; mimo wysokich kosztów społecznych w większości europejskich krajów tego obozu proces industrializacji trwał stosunkowo krótko i szybko osiągnęły one status państw uprzemysłowionych, w których przemysł ma większy udział w tworzeniu produktu krajowego brutto niż inne działy gospodarki. Spośród krajów rozwijających się, które rozpoczęły industrializację po II wojnie świat., status państw uprzemysłowionych osiągnęły: Hongkong, Korea Pd., Singapur i Tajwan, zw. również państwami nowo uprzemysłowionymi lub „azjat. tygrysami”. Brak sukcesów w uprzemysławianiu innych krajów, mimo wysiłków ich rządów i pomocy międzynarodowej, dowodzi, iż jest to proces trudny do zrealizowania. Niektórzy teoretycy sądzą, że jest możliwe dokonanie „żabiego skoku” od społeczeństwa rolniczego do postprzemysłowego z pominięciem etapu industrializacji; jak dotychczas nie znajduje to potwierdzenia w faktach.
Interwencjonizm państwowy - polityka aktywnego oddziaływania państwa na przebieg procesów gospodarczych. Zwolennicy interwencjonizmu wskazują na 3 główne jego cele: ograniczenie bezrobocia do poziomu uznanego za niezbędny, pobudzenie popytu globalnego, którego niedostateczny poziom uznaje się za jedną z przyczyn wahań koniunkturalnych oraz podniesienie tempa wzrostu gospodarczego: przedsięwzięcia inwestycyjne państwa zwiększające zatrudnienie bez wzrostu podaży dóbr i usług (np. roboty publiczne). Dotacje do nierentownych przedsiębiorstw lub ich nacjonalizacja. Protekcjonizm w zakresie handlu zagranicznego. Polityka monetarna. Polityka fiskalna. Interwencjonizm stwarza zagrożenie inflacją, wynikające ze zwiększonych wydatków budżetu państwa (deficyt budżetowy). Źródłem ich finansowania jest najczęściej dług publiczny.
Kapitał finansowy - majątek, który może przynosić jego właścielowi dochód w postaci wartości dodanej. Kapitał w przedsiębiorstwie występuje w postaci kapitału własnego i kapitału obcego. Do kapitału własnego zalicza się środki będące własnością przedsiębiorstwa, np. wkłady właścicieli (wspólników, udziałowców, akcjonariuszy), rezerwy z zysków itp. Kapitał obcy to środki będące czasowo w dyspozycji przedsiębiorstwa, np. pozyczki, kredyty, zobowiązania wobec dostawców, pracowników, itp.
Kartel - porozumienie przedsiębiorstw zawierane w celu regulowania cen przez ograniczenie produkcji i konkurencji; kartel gromadzi przedsiębiorstwa z jednej gałęzi produkcji, zachowujące w zasadzie, swą niezależność; kartele są zwykle nietrwałe, jeden członek kartelu może bowiem odnosić krótkookresowe korzyści przez zwiększanie skali produkcji ponad poziom przewidziany w porozumieniu; przykładem międzynarodowego kartelu jest Organizacja Krajów Eksporterów Ropy Naftowej (OPEC).
Keiretsu - dosłownie:”bezgłowy kartel”, jedna z najważniejszych tajnych broni japońskiego przemysłu. Ekonomiczne zgrupowanie wielu firm zorganizowane wokół firm handlowych i (lub) banków. Grupy takie wywodzą się z wielkich i często liczących setki lat grup holdingów przemysłowych i finansowych. Keiretsu charakteryzują się zawikłaną strukturą powiązań własnościowych: bank posiada akcje wszystkich zgrupowanych firm, te zaś dysponują udziałami swoich partnerów w grupie. Przykładami są: Dai Ichi Kangyo, Fuyo, Mitsui, Mitsubishi. Keiretsu opierają się na bazie lojalności, wzajemności i komplementarności. Współpracują ze sobą w celu maksymalizowania udziału swych członków w rynku, zwłaszcza gdy chodzi o czołowe firmy konkurujące na skalę międzynarodową. Ułatwiają pozyskiwanie tanich surowców, dzielą się ze sobą technologią, podnoszą i wzmacniają standardy jakości, prowadzą wspólny wywiad gospodarczy i wspierają się finansowo.Moga łączyć swoje zasoby, by ułatwić zwycięstwo czołowej firmie.
Kibuc - dobrowolna żydowska wspólnota osadnicza w Izraelu; pierwotnie roln., później roln.-przem., oparta na wspólnej własności (lub dzierżawie) ziemi i środków produkcji, ochotniczej pracy, równych prawach i obowiązkach, oraz zbiorowej odpowiedzialności materialnej jej członków.
Koncern - forma organizacji skupiającej przedsiębiorstwa o odrębnej osobowości prawnej należące do jednego właściciela; k. powstaje na skutek koncentracji kapitału, a jego następstwem może być ograniczenie konkurencji.
Kolektywizacja Rolnictwa - proces likwidacji indywidualnych gospodarstw chłopskich i organizowania form zbiorowego gospodarowania realizowany w państwach komunistycznych. Kolektywizacja rolnictwa była środkiem całkowitej likwidacji własności prywatnej i zapewnienia pełnej kontroli partii komunist. nad gospodarką i życiem społ. wsi, oraz uzyskania środków materialnych i siły roboczej do budowy przemysłu. Podczas kolektywizacji rolnictwa stosowano środki przymusu ekon. (zwiększone obciążenia podatkowe, szczególnie dużych gospodarstw indywidualnych, obowiązkowe dostawy produktów rolnych), nacisk adm.-policyjny i propagandowy oraz przemoc fiz., przeradzające się w terror — w ZSRR w masowej skali (pacyfikacje, aresztowania, deportacje w inne regiony kraju, niszczenie gospodarstw). Spółdzielnie roln. uzyskiwały pomoc kredytową i techn. od władz państw. (niewystarczającą ze względu na zbyt małe możliwości finansowe państwa i masowy charakter kolektywizacji).
Latyfundia - w staroż. Rzymie wielkie kompleksy dóbr ziemskich nastawione na ekstensywną produkcję zbożową i hodowlaną. Także wielkie posiadłości ziemskie w dawnej Polsce, świeckie i kościelne, tworzone od średniowiecza do XVIII w., stanowiące podstawę potęgi materialnej i znaczenia politycznego posiadających je magnatów; w średniowieczu największe były latyfundia kościelne; latyfundia świeckie rozwijały się szczególnie dynamicznie od 2. poł. XVI, a zwł. w 1. poł. XVII w., gł. na Ukrainie, Białorusi i w Wielkim Księstwie Litew.; obszary latyfundiów uległy znacznemu zmniejszeniu po rozbiorach, następnie w ciągu XIX w., ostateczna ich likwidacja nastąpiła 1944.
Lend-Lease Act - ustawa o pożyczce i dzierżawie, przyjęta przez Kongres USA III 1941; obowiązywała do 1945; przyznawała prezydentowi prawo do sprzedaży, pożyczki lub wynajmu sprzętu i materiałów koniecznych do prowadzenia wojny państwom, których obrona miała istotne znaczenie dla bezpieczeństwa USA; początkowo dotyczyła gł. W. Brytanii, od XI 1941 — ZSRR, a następnie wszystkich państw walczących w II wojnie świat. przeciw państwom Osi; wartość dostaw amer. wyniosła 50,7 mld dol.; po wojnie ustalono wartość zobowiązań pozostałych do spłacenia i większość umorzono.
Luddyzm - ruch robotniczy w Anglii na przełomie XVIII i XIX w.; którego członkowie niszczyli maszyny w większych centrach przemysłowych jako źródło niskich zarobków i bezrobocia.
Leseferyzm - maksyma sformułowana przez fizjokratów; stała się podstawową zasadą liberalizmu gospodarczego; oznacza swobodę produkcji i przepływu towarów na rynku, co ma być najlepszym sposobem zaspokojenia potrzeb ludzkich.
Manufaktura - wczesnokapitalistyczna forma produkcji przemysłowej, oparta na podziale pracy i technice ręcznej; manufaktury powstawały obok i zamiast drobnych warsztatów rzemieślniczych i łączyły rzemieślników jednej lub różnych specjalności; dzieliły się na rozproszone — w postaci małych warsztatów podlegających jednemu kierownictwu (zbliżone do nakładczego systemu) oraz scentralizowane — skupiające robotników w jednym miejscu. Pierwsze manufaktury włókiennicze powstały w XIII-XIV w. we Flandrii (Gandawa, Brugia, Ypres) i we Włoszech (gł. Siena, Florencja).
Manufaktura rozproszona - system nakładczy rozwinął się, w nowym systemie organizatorem produkcji i właścicielem towaru był nakładca, wynajmował on rzemieślników, robotników niewykwalifikowanych do pracy, produkcja polegała na rozłożeniu procesu wytwarzania na szereg czynności prostych, nie wymagających specjalizacji. Umiejętności → tania praca → ceny towarów niskie → duże zyski przedsiębiorców; rozwinęła się przez postęp techniczny, zapotrzebowanie na wyroby masowe; objęła górnictwo, włókiennictwo, papiernictwo, drukarstwo; rozwinęła się w XVII i XVIII w., największy odbiorca: armia (mundury, buty, broń, amunicja).
Monopson - rynek, na którym istnieje tylko jeden nabywca i wielu sprzedawców danego dobra; np. skup produktów rolnych od rolników przez jedną, wielką organizację handl.; odmiennie od indywidualnych konsumentów na większości rynków nabywca w warunkach monopsonu ma wpływ na ceny rynkowe; niekiedy w tym samym znaczeniu używa się terminu monopol nabywcy.
Nakładczy system produkcji — system organizacji produkcji i zbytu; polega na produkcji przez poszczególnych wytwórców ściśle określonych zamówień składanych przez osobę, która producentowi dostarcza surowców (czasami także narzędzi produkcji); nakładca określał zwykle asortyment, jakość i wzory produktów, organizując jednocześnie ich zbyt; powstał w XIII w. w pn. Włoszech i we Flandrii, stworzony przez kupców chcących złamać monopol produkcyjny cechów; w efekcie jego wprowadzenia cześć kupców przekształciła się w przedsiębiorców nakładców; przyczynił się do rozkładu systemu cechowego oraz rozwoju manufaktury; obecnie występuje w postaci chałupnictwa.
NEP - Nowa Ekonomiczna Polityka 1921—29 polityka gosp. partii bolszewickiej w sow. Rosji i ZSRR; zastępowała komunizm wojenny; przywrócono funkcje pieniądza, zniesiono obowiązkowe dostawy żywności od chłopów, dopuszczono prywatny handel i drobny przemysł; od połowy lat 20. stopniowo ograniczana.
Niewidzialna Ręka Rynku określenie A. Smitha wprowadzone w pracy Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776), wyrażające przekonanie, iż kierujące się własnym egoistycznym interesem jednostki są w swoim postępowaniu prowadzone przez niewidzialną rękę rynku w stronę takich działań, które służą celom społeczeństwa jako całości; z tego stwierdzenia wyprowadzono wniosek, że mechanizm rynku konkurencyjnego, nie poddany żadnym ingerencjom nabiera własnego, normatywnego znaczenia i jedynym zadaniem polityków gospodarki jest wykluczenie wszelkich sztucznych zakłóceń i pozwolenie rynkowi na wyłączne pełnienie funkcji regulacyjnych; to przekonanie legło u podstaw XIX-wiecznego liberalizmu, dla części ekonomistów zasada leseferyzmu pozostaje aktualna. Dokładnym matematycznym sformułowaniem smithowskiej niewidzialnej ręki rynku, która harmonizuje interesy egoistycznych jednostek, jest współczesna teoria równowagi neoklasycznej ekonomii.
New Deal - Nowy Ład, program reform społ.-ekon., przedstawiony 1932 przez F.D. Roosevelta jako program wyborczy Partii Demokr. i od 1933 realizowany przez jego administrację; celem New Deal było zwalczenie następstw wielkiego świat. kryzysu gosp., a podstawowym założeniem — aktywna rola państwa w ożywieniu gospodarki i złagodzeniu jego społ. skutków przez specjalną politykę pieniężną, poddanie wielkich spółek kontroli państwa, rozwój inwestycji państwowych, organizowanie robót publicznych, odrodzenie rolnictwa (m.in. subsydia i kredyty dla farmerów), pomoc dla bezrobotnych i ich rodzin; realizację New Deal umożliwiły antykryzysowe ustawy Kongresu, przyjęte podczas tzw. 100 dni (9 III-16 VI 1933), dotyczące spraw pomocy dla farmerów i zmian w administracji (powołanie agend federalnych dla realizacji programu reform, m.in. Tennessee Valley Authority); nieprzychylne Rooseveltowi orzecznictwo Sądu Najwyższego 1935-36 uniemożliwiło wprowadzenie części reform; New Deal stanowił realizację programu reform tzw. ery postępowej; stworzył podstawy interwencjonizmu państw. w USA; teoret. podstawą New Deal była Keynesa teoria.
Oligopol - najczęściej wyst. model rynku, na którym wyst. niewielka liczba- od dwóch (duopol) do kilkunastu - producentów, których decyzje cenowe są wzajemnie uzależnione, najczęściej w formie paralelizmu cenowego, gdy decyzje co do ceny podejmuje największe przedsiębiorstwo o. (lider cenowy), a pozostałe je naśladują bądź mniej lub bardziej formalnych umów, dot. wspólnej polityki cenowej (umowa dżentelmeńska, kartel, syndykat itp.) . wyst. przy produktach jednorodnych (np. stal, ropa naftowa) jak i zróżnicowanych (np. samochody, papierosy, sprzęt elektroniczny). Wejście nowych firm do o. jest utrudnione, ze względu na konieczność dysponowania dużym kapitałem, na bariery technologiczne lub prawne. W o. dominują pozacenowe formy konkurencji (reklama, poprawa jakości, atrakcyjności produktów, wprowadzanie nowych, stosowanie dogodnych dla odbiorców form i warunków sprzedaży)
Podatek inflacyjny - w przyrodzie, także i w ekonomii nic nie ginie. Inflacja, która zabiera nam część wartości naszych dochodów oraz przede wszystkim naszych pieniędzy musi przynosić komuś zysk. To co tracimy musi komuś przynosić zyski. Część zysków uzyskują trzymający swój majątek w dobrach trwałych - np. nieruchomościach, część zyskują pracodawcy, którym inflacja pomaga obniżać koszty pracy. Ale większość zysków zgarnia emitent pieniądza - bank centralny, który swój zysk w ponad 90% oddaje na rzecz budżetu państwa. Inflacja jest więc podatkiem, dotykającym wszystkich którzy są posiadaczami gotówki. Podatku tego nie sposób uniknąć, a jak już wiemy ten rodzaj podatku najbardziej niekorzystnie oddziałuje na rozwój gospodarczy. Dlatego też im wyższa inflacja, tym mniej chętnych na oszczędzanie w skarpecie. Podatek inflacyjny dotkliwiej dotyka oszczędzających w gotówce, bowiem dotyka ich i bezpośrednio, i pośrednio. Bezpośrednio - pozbawiając ich części wartości oszczędności, pośrednio poprzez słabszy wzrost gospodarczy. W tym przypadku oszczędzający w gotówce płacą na tych, którzy oszczędzają aktywnie oraz na tych, którzy wcale nie oszczędzają. Podatek ten dotyczy wartości oszczędności a nie zysków z nich osiąganych, często więc jest wyższy niż ich przyrost.
„Project Manhatan”- tajny program rządu USA, mający na celu budowę bomby atomowej, w III 1942 rozpoczęto jego realizację, pocz. realizowany przez National Defence Committee, potem: Army Corps of Engineers; powstały 3 centra badawcze: Columbia Uniyersity (przekształcenie uranu w pluton), Uniyersity of Chicago i U.of California (pozyskiwanie U253) skonstruowano bombę atomową (J.R. Oppenhaimer, w Los Alarnos); I reakcja łańcuchowa (E. Fermi, Chicago, 2 X 1942), I próba eksplozji nuklearnej (16 VII 1945), 6 VIII 1945 zrzucono bombę atomową na Hiroszimę, a 9 VIII 1945 na Nagasaki; łącznie w prace projetu było zaangażowanych 125 tys. osób, wydano na niego 2 mld dolarów; 1946 prace P.M. przejęła Komisja Energii Atomowj.
Reganomika — termin od nazwiska prezydenta USA Ronalda Reagana, była polityką gospodarczą opartą na monetaryzmie i ekonomii podaży. Polegała na redukcji podatków, restrykcyjnej polityce pieniężnej i ograniczaniu interwencjonizmu przy równoczesnym wzroście wydatków zbrojeniowych.
Rewolucja menedżerska - (menedżer to wysoko wykwalifikowany, najemny kierownik firmy zastępujący właściciela w zarządzaniu. Menedżerowie upowszechnili się wraz z koncentracją kapitału i monopolizcją), nast. w III cyklu koniunkturalnym, gdy właściciele firm przestali być jednocześnie ich kierownikami. Koncepcja głoszona przez amer. socjologa J. Burnharna w 1941, zawierał tezę, że „nowczesne społeczeństwo zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie stawało się społeczeństwem kierowników”, co miało doprowadzić do konwergencji (upodobnienia) sytemy gospodarki planowej typu radzieckiego i gosp. rynkowej
RWPG - Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej - organizacja współpracy gosp. państw podporządkowanych politycznie i ekonomicznie ZSRR; działała 1949-91, siedziba w Moskwie; efektywność RWPG w sferze integracji gosp. była niska; w rzeczywistości Rada była narzędziem narzucania państwom satelickim przez Moskwę kierunków wzrostu gospodarczego odpowiadającym jej imperialnym celom; równocześnie jednak członkostwo w RWPG umożliwiało korzystanie z tanich sowieckich źródeł surowców i energii oraz mało wymagających rynków zbytu
SDR - Specjalne Prawo Ciągnienia - rozrachunkowa jednostka pieniężna Międzynarodowego Funduszu Walutowego; potrzeba jej stworzenia powstała w 2 poł. lat 60., w okresie destabilizacji systemu walutowego ukształtowanego w wyniku postanowień konferencji w Bretton Woods 1944; decyzja utworzenia SDR, podjęta 1967, weszła w życie w 1970; początkowo kurs był oparty na tradycyjnym parytecie dolara (35 USD za uncję czystego złota); od 1974 liczono kurs SDR na podstawie koszyka 16 gł. walut świat., od 1981 — koszyka 5 walut (dolar 42%, marka 19%, jen, frank franc. i funt ang. po 13%).
Sherman Act to jeden z najważniejszych aktów prawnych regulujących ustawodawstwo przeciwmonopolowe w Stanach Zjednoczonych z 1890, który wprowadził zakaz istnienia monopoli i zmów monopolistycznych.
Stagflacja - ekonomiczna zbitka pojęciowa powstała z połączenia 2 terminów: stagnacji i inflacji; oznacza jednoczesne występowanie stagnacji i rosnącej inflacji; stagflacja miała miejsce w wielu krajach rozwiniętych po tzw. kryzysie energ. 1973; jej wystąpienie, sprzeczne z przyjmowaną ówcześnie przez keynesistów krzywą Phillipsa, wyrażającą wymienność inflacji i bezrobocia (w latach 50. i 60. wzrost inflacji powodował zmniejszenie bezrobocia i odwrotnie), przyczyniło się do zrewidowania keynesowskich poglądów na obydwa zjawiska oraz do umocnienia monetaryzmu; ponieważ w latach 50. i 60. polityka gosp. krajów rozwiniętych opierała się na krzywej Phillipsa, wystąpienie s. przysporzyło politykom gosp. wielu trudności.
Syndykat - porozumienie między podmiotami gosp. zawiązywane w celu dokonania wspólnego przedsięwzięcia przekraczającego możliwości poszczególnych udziałowców lub rozłożenia ryzyka między różne podmioty.
Trust - jedna z form wielkich przedsiębiorstw wykształcona w wyniku procesów koncentracji; w odróżnieniu od kartelu trust jest przedsiębiorstwem powstałym w miejsce dotychczas istniejących i ma wyodrębnioną osobowość prawną.
Trzeci Świat - Kraje Rozwijające Się - grupa państw Afryki, Ameryki Łac., Azji i Oceanii z reguły post kolonialnych nie uprzemysłowionych lub słabo uprzemysłowionych, gł. roln.; b. zróżnicow. : na jednym biegunie kraje nowe uprzrmysłowione, należące do OPEC, na drugim - najbiedniejsze; o wyodrębnieniu tej grupy państw zadecydował proces dekolonizacji po II w.ś. i podział świata na 2 systemy polit.-gosp.: kapitalist. (tzw. I Świat - Zachód) i komunist. (tzw. II Świat - Wschód); większość z nich była przedmiotem walki o wpływy między Wschodem a Zachodem; po uzyskaniu niepodległości, w większości krajów rozwijających się nastapiło pogłębienie niekorzystnych zjawisk (wys.bezrobocie i bezdomność, przeludnienie aglomeracji miejskich, wys. odsetek analfabetów, niski poziom opieki zdrowotnej, wys.śmiertelność niemowląt, wys.przyrost naturalny)
Tunel walutowy - system walutowy ustanowiony podczas konferencji smithsoniańskiej IMF w XII 1971, wprowadzony w miejsce systemu z Bretton Woods. Zwiększał zakres tolerancji dla wahań kursów walut do 2,25% w obie strony. Wewnątrz tunelu fukcjonowało bardziej restrykcyjne rozumienie dotyczące walut europejskich, wąż walutowy. Tunel przetrwał do wiosny 1973, kiedy to zastąpiony został przez system płynnych kursów, czyli floating.
Wąż walutowy - odrębne porozumienie walutowe krajów europejskich, zawarte w l972 r. i dopuszczające wahania o połowę mniejsze niż w tunelu wlautowym, czyli o 1,125% w każdą stronę. W 1973 „wąż wyszedł z tunelu”, co znaczyło, że równeż po przejściu IMF na system płynnych kursów Europejczycy postnowili utrzymać dawne restrykcje. Utrzymano je również w utworzonym w 1979 Europejskim Systemie Walutowym. Kres istnieniu węża przyniósł kryzys walutowy w sierpniu 1993, kiedy tolerowanie wahań kursów poszerzono do 15%.
„Wielki skok w Chinach” - próba szybkiego przezyciężenia zacofania gospodarczego drogą forsownej industrializacji, podjęta z inicjatywy Mao Tse-Tunga w Chinach w latach 1958-1962. Dokonać się ona miała poprzez rozwój chałupniczego wytopu rud żelaza przez chłopstwo zorganizowane w kolektywnych kompleksach rolno-przemysłowych zwanych komunami ludowymi. Zakończyła się katastrofalnym głodem.
Urbanizacja - proces przejawiający się rozwojem miast, wzrostem ich liczby, powiększeniem się obszarów miejskich udziałem ludności miejskiej w całości zatrudnienia; proces u. dokonuje się w czterech zasadniczych strefach: demograficznej, przeszrzennej, ekonomicznej i społecznej.
Zaibatsu nazwa wielkich spółek finansowo-przemysłowo-handlowych w Japonii, które akumulują większość kapitału narodowego wywierają wpływ na rząd oraz główne partie polityczne.
Złota akcja - akcja ze specjalnymi prawami głosu dzięki którym jej posiadacz ( z Reguły Skarb Państwa) może zawetować pewne zmiany w statucie spółki będąc właścicielem niewielkiego pakietu akcji spółki. Złotą akcję wprowadzano podczas wielkich prywatyzacji z lat 80. (głównie w Wielkiej Br. zgodnie z pierwotnymi założeniami zachowanie tej szczególnej formy kontroli poprywatyzacyjnej gwarantowało realizację strategii prywatyzacji. Dzisiaj złote akcje są jednym najbardziej krytykowanych (zwłaszcza przez Komisję Europejską) mechanizmów ochrony spółki przed przejęciem. W dobie coraz większej integracji rynków kapitałowych oraz presji liberalizacji rynku przejęć wiele krajów rezygnuje ze złotych akcji.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) - centralny organ administracji państwowej w Polsce, wykonujący zadania z zakresu ubezpieczeń społecznych; ZUS stwierdza i ustala obowiązek ubezpieczenia społecznego, ustala uprawnienia do świadczeń i zasady ich wypłacania, pobiera składki na ubezpieczenie społ., prowadzi rozliczenia z zakładami pracy i in. jednostkami z tytułu wypłacanych przez nie świadczeń podlegających finansowaniu przez ZUS, kontroluje wykonanie przez zakłady pracy oraz terenowe organy administracji państw. obowiązków w zakresie ubezpieczenia społ.; ZUS inicjuje i może finansowo wspierać działalność zmierzającą do zapobiegania zachorowaniom, inwalidztwu, wypadkom oraz działalność rehabilitacyjną, zwł. w zakresie: edukacji zdrowotnej, wspomagania ośr. rehabilitacji zaw., ośr. szkolenia inwalidów i tworzenia dla nich miejsc pracy oraz rozwijania produkcji protez i in. sprzętu rehabilitacyjnego; ZUS jest dla inwalidów dysponentem Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
6
Grupa m1 K1 / 2005