13.02.2012
Uzasadnienie potrzeby wczesnego wspomagania rozwoju dziecka w środowisku rodzinnym
*Rodzina jest pierwszym, podstawowym środowiskiem rozwoju psychicznego dziecka. Szczególnie we wczesnych stadiach ontogenezy.
* Rodzina jest optymalnym środowiskiem zarówno do przeprowadzenia diagnozy dziecka jak i jego terapii.
* Tylko w znanym i dającym poczucie bezpieczeństwa otoczeniu można trafnie ocenić możliwości psychofizyczne dziecka i skutecznie wspomagać jego rozwój
Obecność rodziców i innych potomków rodziny w procesie terapeutycznym jest pożądana co najmniej z kilku powodów:
rodzice spędzają z dzieckiem najwięcej czasu i najlepiej znają jego potrzeby; mogą uczyć dziecka wielu umiejętności codziennie w różnych sytuacjach i porach dnia; do prowadzenia oddziaływań mogą wykorzystywać sprzyjające okoliczności np. codzienne zajęcia domowe, czynności opiekuńczo-pielęgnacyjne, czynności porządkowo-gospodarcze itd.
Można zatem powiedzieć, że rodzice i inni domownicy są źródłem największej ilości doświadczeń dziecka i mogą być pierwszymi terapeutami niepełnosprawnego dziecka
Rodzice i inni domownicy mogą wspomagać rozwój dziecka bardzo wcześnie; dzięki temu ich oddziaływania mogą być częstsze, dłuższe i bardziej intensywne od tych, prowadzonych w specjalistycznym gabinecie. Dziecko pozostając w bliskiej relacji emocjonalnej z rodzicami, nie odczuwa obawy nieśmiałości i niepewności w takim stopniu jak podczas kontaktu z osobami spoza rodziny, ponad to dziecko chętniej wykonuje polecenia rodziców i lepiej te polecenia rozumie
W środowisku rodzinnym w atmosferze bezpieczeństwa, akceptacji i miłości dziecko ujawnia wszystkie posiadane umiejętności i możliwości. To ułatwia rodzicom ich kształtowanie i wzbogacanie o nowe elementy. Natomiast w specjalistycznym gabinecie sytuacja jest mniej korzystna ponieważ terapeuta chcąc rozwijać określone umiejętności musi najpierw sprowokować dziecko do ich ujawnienia. Nie zawsze jest to możliwe, ponieważ dziecko może być onieśmielone lub może nie interesować się oferowanymi formami aktywności
Umiejętności nabyte przez dziecko w środowisku rodzinnym na długo pozostają w repertuarze zachowań dziecka i chętniej są używane w nowych sytuacjach. Powodem łatwości z jaką nabyta wprawa ulega generalizacji jest podobieństwo między sytuacjami, w których dziecko nabywa nowe umiejętności, a tymi w których później ich używa
Udział we wczesnym wspomaganiu rozwoju własnego dziecka ma walory terapeutyczne dla rodziców, ponieważ pomaga im w przystosowaniu się do nowych warunków życia, umacnia ich wiarę we własne możliwości, uniezależnia od specjalistów i zachęca do podejmowania samodzielnych decyzji. Ponadto zaangażowanie rodziców w pracę z dzieckiem przyczynia się do redukcji ich negatywnych emocjo tj. lęk, złość, smutek, rozpacz, poczucie winy
Udział rodziców w procesie wspomagania rozwoju dziecka wzbogaca ich rodzicielstwo, wspólne wykonywanie różnych czynności służy umocnieniu więzi uczuciowej między rodzicami a dzieckiem. Rodzice mają okazję lepiej poznać dziecko oraz wzbogacić i udoskonalić dotychczasowe sposoby postępowania wychowawczo - terapeutycznego.
Rodzice małych dzieci z n. mają więcej zapału, entuzjazmu i siły do zmagania się z trudnościami, przeszkodami. Chętniej podejmują współpracę ze specjalistami i chętniej uczestniczą w terapii dziecka. Ponadto wcześnie podjęte działania terapeutyczne sprzyjają wytworzeniu się takiego wzorca relacji wew. rodziny, który jest korzystny dla aktualnego i przyszłego rozwoju dziecka.
20.02.2012
Rodzina posiada wielki potencjał edukacyjny i terapeutyczny:
wśród osób uczuciowo bliskich dziecku wypracowuje pierwotne i skuteczne strategie adaptacyjne, które raz ukształtowane pozostają niezwykle trwałe
wychowanie w rodzinie w przeciwieństwie do wychowania instytucjonalnego ma specyficzny klimat emocjonalny, który charakteryzuje trzy właściwości:
- spontaniczność,
- empatia,
- intymność.
Z wymienionych powodów proces wczesnego wspomagania rozwoju dziecka z n, jeśli ma być skuteczny musi być prowadzony również, a we wczesnym etapie przede wszystkim, a w środowisku rodzinnym i w procesie tym muszą uczestniczyć rodzice, a także inni członkowie rodziny
Teoretyczne podstawy wczesnego wspomagania rozwoju dziecka w środowisku rodzinnym
Potrzebę wwrdz w środowisku rodzinnym uzasadniają różne koncepcje teoretyczne dotyczące rozwoju we wczesnej ontogenezie, a także badania prowadzone odnośnie strategii nauczania stosowanych przez osoby dorosłe w interakcjach z małymi dziećmi
Koncepcja Wygotskiego - nauczanie zorientowane na strefę najbliższego rozwoju
Wygotski traktuje nauczanie jako środek, za pomocą którego bardzo dojrzali uczestnicy kultury przekazują mniej dojrzałobym jednostkom kulturowo akceptowane praktyki działania i narzędzia, wśród których najważniejszy jest język
Dzieci uczą się posługiwać tymi narzędziami i mniej przy pomocy pod kierunkiem bardziej kompetentnych partnerów tzn. dorosłych, b. zaawansowanych rozwojowo rówieśników
Wyrostki traktuje nauczanie jako relację pomiędzy jednym dorosłym a jednym dzieckiem.
Zdaniem autora małe dziecko uczy się tego, co jest zgodne z jego zainteresowaniami, czyli uczy się wg własnego programu, , natomiast dziecku w wieku szkolnym uczy się wg programu n-l i pod jego kierunkiem, zaś dz w wieku przedszkolnym przechodzi od uczenia się typu spontanicznego do uczenia się typu reaktywnego. Zadaniem n-la jest zadbać, aby w wieku przedszkolnym dz „robiło to, co chce, ale chciało tego, czego chce jego wychowawca”. Aby dorosły mógł zastosować najbardziej skuteczne strategie nauczania, powinien określić tzw. strefę najbliższego rozwoju, czyli ustalić różnicę pomiędzy poziomem kompetencji jaki ujawnia dziecko wykonując zadanie przy pomocy kogoś wiedzącego, a poziomem jaki ujawnia kiedy wykonuje zadanie samodzielnie
Koncepcja Uczenia Okolicznościowego S. Schumanna
Wg Schumana wszelkie uczenie kogoś może być albo doraźne i okolicznościowe (niesystematyczne) albo systematyczne, czyli „z góry” zaplanowane i zgodne z planem stopniowo realizowane.
Nauczanie systematyczne jest prowadzone w szkole przez n-li, n-czanie okolicznościowe jest stosowane głównie w wychowaniu dzieci poniżej wieku szkolnego.
Nauczanie okolicznościowe polega na umiejętnym korzystaniu z każdej nadarzającej się okoliczności, aby dziecko poinformować o czymś, co ono właśnie spostrzega, ale czego jeszcze dokładnie nie zna, nie rozumie, nie potrafi samo sobie wytłumaczyć i wyjaśnić.
Cechy nauczania okolicznościowego:
przygodne - nie jest z góry zaplanowane, pojawia się wtedy, kiedy nadarzy się sposobność, aby nauczyć dziecko czegoś na konkretnym przykładzie
celowe - zawsze zmierza do rozwijania wiadomości dziecka, pomagania mu w zrozumieniu czegoś dotąd niezrozumiałego
doraźne - występuje sporadycznie i za każdym razem dotyczą innego tematu, takiego, który nasuwa aktualnie okoliczności zewnętrzne
potoczne - informacje udzielane przez dorosłego nie są ani naukowo ścisłe, uściślone, ani wyczerpujące i zazwyczaj są wyrażane w języku potocznym
Schuman podkreśla, że dziecko swym zachowaniem, pytaniem daje dorosłemu znać czego nie wie i co w danej chwili je interesuje i co chciałoby w danych okolicznościach zrozumieć. Dzięki temu dz jest aktywnym uczestnikiem procesu nauczania
Interakcyjne strategie dorosłych wspomagające rozwój kompetencji ludzkich dziecka - badania B. White`a
Dotyczą związków między cechami środowiska rodziny, doświadczeniami gromadzonymi przez dziecko w tym środowisku a rozwojem psychicznym dzieci
Autorzy prowadzili wnikliwe obserwacje naturalnych interakcji między rodzicami a dziećmi w sytuacji życia codziennego.
Autorzy udowodnili, że najbardziej korzystne dla rozwoju w wieku przedszkolnym są następujące strategie nauczania używane przez rodziców w kontaktach z dziećmi:
Uczenie wykonywania określonych czynności
Wyjaśnianie dz różnych zjawisk, zdarzeń i problemów
Włączanie się w aktywność dz po to, aby razem z nimi coś robić
Rozmawianie z dzieckiem
Wspólną cechą wymienionych strategii jest to, że rodzice bezpośrednie uczestniczą w doświadczeniach dziecka, a ich zachowania są integralną częścią tego doświadczenia.
Korzystne oddziaływania dla rozwoju są te, które wpływają na doświadczenia dzieci w sposób pośredni - facyilitujący, jeśli tak, gdy:
rodzice sugerują dziecku rodzaj aktywności
dostarczają materiały i przedmioty niezbędne do wykonania określonej czynności
chwalą dziecko
udzielają pomocy, kiedy dziecko o nią prosi, potrzebuje
Wspólną cechą wymienionych strategii jest to, że są one źródłem doświadczeń korzystnych dla rozwoju dziecka, podnoszą atrakcyjność tych doświadczeń oraz prawdopodobieństwo, że dziecko powtórzy daną czynność w przyszłości
Współpraca z dzieckiem w obrębie epizodu wspólnego zaangażowania - koncepcja Rudolfa Schaeffera
Przez epizod wspólnego zaangażowania należy rozumieć proces wymiany między dorosłym a dzieckiem, podczas którego obie strony zwracają uwagę na jakiś zewnętrzny temat i wspólnie względem niego działają
Tematem wymiany może być aktywność określająca przedmiot, zdarzenie, które wywołują wspólne zaangażowanie partnerów.
W miarę jak dziecko staje się starsze temat coraz częściej przyjmuje formę werbalną i epizod wspólnego zaangażowania staje się konwersacją. Epizody wspólnego zaangażowania charakteryzuje:
a) jednoczesne zwracanie uwagi na te same elementy otoczenia
b) wysoki stopień synchronizacji pomiędzy zachowaniami dorosłego a dziecka
c) prosta przewidywalna i powtarzająca się struktura interakcji
d) posługiwanie się przez dorosłego strategiami wspomagającymi rozwój dziecka
e) ukierunkowanie nauczających oddziaływań dorosłego na snr dziecka
Koncepcja rusztowania -budowanie rusztowania. Koncepcja Bruner`a i Wooda
Nawiązuje do teorii SNR i opisuje mechanizm wsparcia jakiego dorosły udziela dziecku w trakcie epizodu wspólnego zaangażowania. Celem rusztowania jest nakłonienie dz do wykonywania czynności, którego samodzielnie ono nie potrafi jeszcze wykonać. Działanie polega na zaangażowaniu dz w bardzo ułożoną aktywność, w której nauczona f-cja pojawi się dzięki zastosowaniu wspomagającej strategii przez bardzo kompetentnego partnera.
Posłużenie się taką strategią np. podpowiedzią, naprowadzającym pytaniem, pokazem, autorzy określają metaforycznie jako budowanie rusztowania, czyli budowanie rusztowania jest swoistym typem nauczania, które umożliwia dziecku uzyskanie takiego poziomu kompetencji, jakiego samo nie może ono osiągnąć.
Dorosły najpierw udziela wsparcia, a potem w miarę jak dziecko staje się coraz bardziej niezależne, stopniowo je wycofuje
Koncepcja upośrednionego uczenia Feuersteina
Upośrednione uczenie można potraktować jako trening, który dziecko przechodzi pod kierunkiem doświadczeń dorosłego. Dorosły ukierunkowuje aktywność poznawczą dz i strukturę środowisko uczenia się. Doświadczenia wyniesione z upośrednionego uczenia są podstawowym środkiem, za pomocą którego dz rozwija operacje poznawcze, niezbędne do uczenia się samodzielnego. Autor uważa, że dz opóźnione w rozwoju poznawczym
wychowywały się w rodzinie, w których znacznie utrudnione były możliwości uczenia się i zdobywania doświadczeń ważnych dla rozwoju poznawczego; dlatego dz te powinny być skierowane na trening dostarczającym im intensywnych, „naprawczych”, doświadczeń upośrednionego uczenia się.
Autor opracował program interwencyjny o nazwie Program Instrumentalnego Wzbogacania. Jego celem jest przezwyciężenie problemów w f-cjonowaniu poznawczym, jakie mają dzieci. Do problemów tych należą m.in.:
- brak umiejętności gromadzenia danych,
- ślepe podążanie za instytucją,
- zadawania adekwatnego pytań,
- tendencja do traktowania każdego problemu tak, jakby był problemem nowym i pomijanie jego związków z uprzednimi doświadczeniami
Przygotowanie rodziców do udziału we wczesnym wspomaganiu rozwoju
Wprowadzenie rodziców we wwrdz jest możliwe po okresie szoku, żałoby itd., po odzyskaniu równowagi.
Gdy w następstwie udzielonego wsparcia emocjonalnego rodzice odzyskają równowagę psychiczną, zbudują realistyczny obraz dziecka i nawiążą z nim bliska więź emocjonalną wówczas można rozpocząć przygotowanie rodzica do udziału w procesie terapii.
Wszystkie programy wwrdz z n uwzględniają konieczności szkolenia rodziców, ich edukowania. Owo szkolenie może przybrać różne formy, ale także systematycznego prowadzonego treningu. Głównymi celami szkolenia są:
wykształcenie u rodzica umiejętności niezbędnych do wwrdz w warunkach domowych
instruowanie rodzica jak wplatać w codzienne interakcje z dzieckiem oddziaływania stymulujące rozwój; zaleca się, aby rodzice wykorzystywali każdą nadarzająca się okazję
Dostarczanie rodzicom wskazówek jakie zabawy i formy aktywności powinni dobierać, aby były dostosowane do etapu rozwoju dziecka oraz do jego potrzeb, możliwości i preferencji
Uczenie rodzica skutecznego porozumiewania się z dz tak, aby potrafiło ono zrozumieć sygnały płynące z otoczenia oraz informować o własnych potrzebach i przeżyciach
Wykształcenie u rodzica umiejętności radzenia sobie z trudnymi zachowaniami dz, a także realistycznego oceniania jego osiągnięć i możliwości rozwojowych
Pomoc rodzicom w uzyskaniu poczucia kompetencji oraz w zaakceptowaniu siebie w roli rodzica dziecka z niepełnosprawnością
Jeżeli edukacja rodzica ma charakter zorganizowany i systematyczny to znaczy jest w prowadzony w oparciu o określony program, to może mieć ona dwojaką formę:
Szkolenia indywidualnego
Szkolenia grupowego, zespołowego
Zazwyczaj w tym szkoleniu wykorzystuje się procedurę modelowania.
Specjalista demonstruje rodzicowi jak powinni postępować z dzieckiem, a rodzice powtarzają zaobserwowany wzorzec, można wykorzystywać technikę grania ról: najpierw R występuje w roli DZ, a specjalista uczy go określonej umiejętności, później następuje zamiana ról tzn. specjalista przyjmuje rolę dziecka, a R wypróbowują na nim nabytą umiejętność, w dalszej kolejności ćwiczone są prowadzone w parach: r - dz
W wielu szkoleniach razem z r uczestniczą dz z n, wtedy po przeprowadzeniu technik grania ról z r, r wypróbowują, stosują nabytą umiejętność w relacji z dz, natomiast specjalista obserwuje ich zachowanie i następnie ocenia jego poprawność i jeśli jest to konieczne proponuje odpowiednie korekty, niekiedy szkolenie może trwać bardzo krótko, jeśli uczona umiejętność jest nieskomplikowana wykazano, ze wówczas można nawet zastosować nawet 1x sesję treningową (ok.90 minut).
Udowodniono również, że r potrafią opanować strategie oddziaływań terapeutycznych bez konieczności wykonywania ćwiczeń, mianowicie należy umożliwić im obserwowanie jak inni rodzice posługują się określonymi strategiami lub należy umożliwić r oglądanie zapisów filmowych zajęć, w trakcie których wykorzystywano nauczone strategie.
Stwierdzono również, że niektórzy r sami potrafią wypracować strategie wspomagające rozwój dziecka z n. Po zakończeniu szkolenia r posługują się nabytymi umiejętnościami w codziennych relacjach z dz i w razie konieczności konsultują ze specjalistami napotkane problemy. Ponadto to specjaliści regularnie ( np. co 2 tyg) spotkają się z r, omawiają uzyskiwane efekty, udzielają porad i wskazówek. Spotkania konsultacyjne często odbywają się w domu dz, wówczas specjaliści obserwują przebieg zajęć prowadzonych przez r, wysłuchują opinii rodzica, oceniają stopień zaawansowania prowadzonych oddziaływań oraz proponują ewentualne zmiany i uzupełnienia. W razie konieczności przeprowadzają dodatkowe szkolenia, a ponad to organizują wymianę doświadczeń między r oraz udzielają im emocjonalnego wsparcia i pomocy psychologicznej.
Paradygmat wczesnego wspomagania rozwoju skoncentrowanego na rodzicu
Wymieniony paradygmat można opisać podając jego najważniejsze elementy:
rodzice i specjaliści pozostają w partnerskiej relacji i ponoszą wspólna odpowiedzialność. Żadna ze stron nie narzuca swojej roli drugiej, obie strony wymieniają się informacjami i wspólnie wypracowują optymalne rozwiązania
Specjaliści zachęcają r do podejmowania decyzji i dokonywania wyborów. Pomagają r określone jakie są jej potrzeby, wspólnie z r analizują, które z dostępnych form pomocy mogłyby te potrzeby zaspokoić i udzielają r porad i wskazówek
Współpraca specjalistów i r umacnia f-cjonowanie r. chodzi o to, aby r i inni członkowie r uwierzyli we własne możliwości i aby nabyli przeświadczenia, że mogą i potrafią pomóc n dziecku, że są zdolni poradzić sobie z pojawiającymi się trudnościami i problemami
Pomoc dla rodziców jest zindywidualizowana i elastyczna. Przy projektowaniu oddziaływań pomocowych należy przestrzegać zasadę, że każda rodzina, każda niepełnosprawność dziecka ma specyficzne i niepowtarzalne właściwości, dlatego oferowane formy pomocy muszą być zindywidualizowane, różnorodne i elastyczne
Kontekstem wwrdz są sytuacje życia rodzinnego. Środowisko rodzinne jest pierwszym i głównym terenem aktywności małego dziecka. Ponadto wśród osób bliskich i znanych sobie przedmiotów czuje się bezpiecznie
Oddziaływania pomocowe opierają się na zasobach i mocnych stronach r, które należy wykorzystać w procesie wspomagania. Również oddziaływania powinny koncentrować się na tzw. mocnych stronach dziecka
w relacji z r specjaliści stosują partnerski styl porozumiewania się, np. od specjalistów oczekuje się, że najpierw powinni wysłuchać r, a dopiero potem udzielać im porad i zadawać pytania. Wszystkie problemy powinny być rozstrzygane na drodze dyskusji.