Źródła prawa

Pojęcie źródeł prawa (fontes iuris)

• 1. Źródła prawa w znaczeniu formalnym:

Akty normatywne, które zawierają przepisy dające podstawę do konstruowania norm danej gałęzi prawa: ustawy, rozporządzenia itp.

• 2. Źródła prawa w znaczeniu materialnym

Ogół okoliczności o ekonomicznym, kulturowym, politycznym, społecznym, psychologicznym, religijnym etc. charakterze

Są źródłami prawa w tym znaczeniu, gdyż wpływają na treść i formę obowiązującego prawa.

Pojęcie źródeł prawa (2)

• 3. Źródła prawa w znaczeniu instytucjonalnym

• instytucje, które tworzą, sankcjonują prawo; np. organy władzy, których decyzja przesądziła o treści i obowiązywaniu norm (parlament, sąd, rząd).

• bądź też fakty prawotwórcze będące aktami różnych instytucji, np. stanowienie ustaw, negocjowanie umów międzynarodowych

Pojęcie źródeł prawa (3)

• 4. Źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi)

• Dokumenty, publikacje, inskrypcje z których dowiadujemy się o prawie obowiązującym lub niegdyś obowiązującym

• Podział:

• - oficjalne (dzienniki promulgacyjne)

• - nieoficjalne (wszelkie dokumenty i obiekty na podstawie których możemy ustalić treść norm prawnych)

• Źródła poznania prawa w aspekcie historycznym

Samoistne i niesamoistne źródła prawa

• Samoistne źródło prawa - to każda reguła lub zasada, która może stanowić samodzielną podstawę decyzji sędziowskiej lub innego aktu stosowania prawa (może stanowić samodzielne źródło naszych praw lub obowiązków).

• Np. konstytucja, ustawy, precedensy, traktaty międzynarodowe, praw zwyczajowe

• Niesamoistne źródła prawa - wszystkie te normy i materiały, które nie mogą stanowić wyłącznej podstawy aktu stosowania prawa, czyli nie mogą być samodzielnym źródłem naszych uprawnień i obowiązków.

• Np. orzeczenia sądowe, materiały przygotowawcze, poglądy doktryny (communis opinio doctorum), reguły egzegezy, materiały komparatystyczne etc.

System formalnie legitymizowanych źródeł prawa w RP
(w znaczeniu normodawczym)

• Akty prawne powszechnie obowiązujące a wewnętrznie obowiązujące

Powszechnie obowiązujące źródła prawa krajowego

• Konstytucja RP

• Nadrzędność formalna Konstytucji: stoi najwyżej w hierarchii źródeł prawa, wszystkie inne akty prawne muszą być z nią zgodne

• Nadrzędność materialna Konstytucji: zawiera postanowienia odnoszące się do podstawowych zasad ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego państwa, określa zadania, kompetencje i relacje między organami państwa oraz podstawowe wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela

Powszechnie obowiązujące źródła prawa krajowego

• 3) Bezpośrednie stosowanie konstytucji (art.. 8 ust. 2)

Konstytucja może być stosowana bezpośrednio, tzn. można powołać się na nią w każdym rodzaju stosunków prawnych i w każdym rodzaju sporu prawnego, przed każdym organem państwa bez względu na tok instancyjny.

• Może to mieć miejsce w tych wszystkich wypadkach, gdy postanowienia konstytucyjne są sformułowane w sposób na tyle precyzyjny i jednoznaczny, że możliwe jest ich odniesienie do konkretnej sytuacji występującej w rzeczywistości prawnej.

• Norma konstytucyjna może być samoistną podstawą rozstrzygnięcia

Powszechnie obowiązujące źródła prawa krajowego

• 4) zmiana konstytucji

• Obecnie: ustawa o zmianie konstytucji (brak pojęcia tzw. ustaw konstytucyjnych)

• konstytucje sztywne i giętkie

• Zmiana konstytucji: art. 235

• Specjalny reżim co do rozdziału I, II lub XII

• Możliwość żądania przeprowadzenia referendum zatwierdzającego w przypadku rozdziałów I, II lub XII

• Prezydent podpisuje w terminie 21 dni

• Publikacja w Dzienniku Ustaw

Powszechnie obowiązujące źródła prawa krajowego

• Ustawa

• 1) akt parlamentu o charakterze normatywnym

• 2)podstawowa forma legislacji, może regulować każdą kwestię

• 2) materia ustawowa - materie szczególnie istotne z punktu widzenia obywateli reguluje ustawa:

• Prawa i obowiązki obywateli

• Przepisy prawa karnego

• Przepisy podatkowe i zagadnienia gospodarki finansowej państwa

• Budżet

• Normy regulujące strukturę państwa i samorządów

• Wprowadzanie stanów nadzwyczajnych

• Status funkcjonariuszy publicznych

• Etc.

Powszechnie obowiązujące źródła prawa krajowego

3) Kodeks - pod względem formalnym kodeks jest ustawą jak każda inna, uchwalaną w tym samym trybie etc.

• jego celem jest jednak całościowe, względnie wyczerpujące i niesprzeczne, syntetyczne uregulowanie wybranej sfery życia społecznego, zastępujące dotychczasowe rozproszone akty normatywne w wybranej gałęzi prawa

• Kodeksy raczej nie pokrywają całej gałęzi prawa, ale są zwykle centralnym aktem w ich ramach

4) nowelizacja ustawy: wąska lub szeroka

Powszechnie obowiązujące źródła prawa krajowego

• Tekst autentyczny - urzędowo ogłoszony w odpowiednim dzienniku publikacyjnym, uznawany za pierwotny i wiarygodny

• w razie sporu co do treści prawa jest uznawany za ostatecznie wiążący

Tekst jednolity:

• Gdy wielokrotne nowelizacje stwarzają trudności w praktycznym posługiwaniu się tekstem na co dzień, prawodawca decyduje o upoważnieniu odpowiedniego podmiotu do wydania tekstu jednolitego

• Tekst jednolity nie jest nowym aktem prawnym

• Ogłoszenie tekstu jednolitego ma miejsce w Dzienniku Ustaw

• Tekst jednolity ≠ tekst ujednolicony!

Powszechnie obowiązujące źródła prawa krajowego

• Inne akty o randze ustawowej:

• Rozporządzenie Prezydenta RP z mocą ustawy:

• Stan wojenny

• Sejm nie może zebrać się na posiedzenie

• Podlega zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu

• Nie może zmienić: Konstytucji, ordynacji wyborczych do Sejmu, Senatu i organów samorządu, ustawy o wyborze Prezydenta RP, ustawy o stanach nadzwyczajnych

• Rozporządzenie Prezydenta RP z noweli sierpniowej (1926) a następnie z konstytucji kwietniowej (1935)

Powszechnie obowiązujące źródła prawa krajowego

• Rozporządzenie

• Mogą być wydawane tylko przez podmioty wskazane w Konstytucji

• Mogą regulować tylko materie wynikające ze szczegółowego upoważnienia ustawowego i muszą mieć na celu wykonanie ustawy

• Upoważnienie (delegacja ustawowa, art. 92 Konstytucji):

Powinno określać:

• Organ właściwy do wydania rozporządzenia (kto?)

• Zakres spraw przekazanych do uregulowania (co?)

• Wytyczne dotyczące treści aktu (jak?)

4) Zakaz subdelegacji - organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji

Powszechnie obowiązujące źródła prawa krajowego

• Przykład upoważnienia ustawowego:

• Ustawa z dnia 8 marca 1990 o samorządzie gminnym

„Art. 4. 1. Rada Ministrów, w drodze rozporządzenia:

1) tworzy, łączy, dzieli i znosi gminy oraz ustala ich granice, 

2) nadaje gminie lub miejscowości status miasta i ustala jego granice, 

3) ustala i zmienia nazwy gmin oraz siedziby ich władz. 

2. Rozporządzenie, o którym mowa w ust. 1, może być wydane także na wniosek zainteresowanej rady gminy.

3. Ustalenie i zmiana granic gmin dokonywane są w sposób zapewniający gminie terytorium możliwie jednorodne ze względu na układ osadniczy i przestrzenny, uwzględniający więzi społeczne, gospodarcze i kulturowe oraz zapewniający zdolność wykonywania zadań publicznych.

4. Nadanie gminie lub miejscowości statusu miasta, ustalenie jego granic i ich zmiana dokonywane są w sposób uwzględniający infrastrukturę społeczną i techniczną oraz układ urbanistyczny i charakter zabudowy.

5. Zmiany, o których mowa w ust. 1, następują z dniem 1 stycznia.”

Powszechnie obowiązujące źródła prawa krajowego

• Organy upoważnione do wydawania rozporządzeń:

• Prezydent RP

• Rada Ministrów

• Prezes Rady Ministrów

• Minister kierujący działem administracji rządowej

• Przewodniczący komitetu określonego w ustawie i powołanego w skład Rady Ministrów

• Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji

Powszechnie obowiązujące źródła prawa krajowego

• Akty prawa miejscowego

• Są aktem prawa powszechnie obowiązującego o terytorialnie ograniczonym zasięgu

• Mogą być wydawane przez organy samorządu terytorialnego (uchwały) oraz przez terenowe organy administracji rządowej (np. wojewoda)

• Konstytucje wymaga aby były wydane „na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie”

• podział: akty zawierające statuty; zawierające przepisy wykonawcze; zawierające przepisy porządkowe (nie mogą być wydawane gdy dana materia jest już regulowana w aktach powszechnie obowiązujących)

• Kontrola legalności: NSA oraz Prezes Rady Ministrów

Powszechnie obowiązujące źródła prawa krajowego

• Prawo konsensualne:

• umowy, które zawiera Rada Ministrów z kościołami innymi niż Kościół katolicki oraz ze związkami zawodowymi

• Układy zbiorowe pracy

Inne źródła prawa powszechnie obowiązującego:

• Regulaminy Sejmu i Senatu

Uwaga: Regulamin Zgromadzenia Narodowego jest aktem prawa wewnętrznie obowiązującego!

Do katalogu źródeł prawa powszechnie obowiązującego w Polsce wchodzą także źródła prawa międzynarodowego publicznego oraz źródła prawa wspólnotowego.

Powszechnie obowiązujące źródła prawa - prawo międzynarodowe

• Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego (art. 9)

• Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia (art.. 87 ust. 1)

• Jest to przepis konstruujący blankietową normę, która jednorazowo dokonuje recepcji całego zespołu norm międzynarodowych zawartych w ratyfikowanych umowach, czyli innymi słowy dokonuje transformacji generalnej.

• Decydujące znaczenie w katalogu źródeł prawa powszechnie obowiązującego spośród wszystkich źródeł prawa międzynarodowego ma ratyfikowana umowa międzynarodowa.

Powszechnie obowiązujące źródła prawa - prawo międzynarodowe

• Ratyfikowana umowa międzynarodowa

• Jest tworzona w sferze prawa międzynarodowego przez podmioty tego prawa - posiadające tzw. ius tractatuum

• Ratyfikacja to tylko jeden ze sposobów związania się umową międzynarodową przez państwo (inne: zatwierdzenie, wymiana not, podpisanie lub inny dopuszczony przez pr. mnr. sposób)

• Ratyfikacja umowy międzynarodowej przez Prezydenta RP może nastąpić albo z koniecznością wcześniejszego wyrażenia zgody przez Sejm w ustawie, albo bez konieczności wyrażenia takiej zgody

Powszechnie obowiązujące źródła prawa - prawo międzynarodowe

4) Ratyfikowana umowa międzynarodowa jest stosowana bezpośrednio, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy (art. 91 ust. 1) stosuje się ją bezpośrednio jeśli zawiera tzw. normy samowykonalne (self-executing)

5) Miejsce ratyfikowanej umowy międzynarodowej w hierarchii źródeł prawa jest zależne od tego podziału:

• Umowy ratyfikowane za uprzednią zgodą Sejmu w razie kolizji z ustawami mają przed nimi pierwszeństwo, czyli de facto stoją w hierarchii poniżej konstytucji a powyżej ustaw (art. 91 ust. 2)

• Umowy ratyfikowane bez konieczności wyrażenia przez Sejm zgody w razie kolizji z ustawami ustępują im, choć stoją w hierarchii wyżej niż rozporządzenia (art. 188 pkt. 3)

6) Umowy międzynarodowe nieratyfikowane - w ogóle nie są źródłem prawa powszechnie obowiązującego!!

Powszechnie obowiązujące źródła prawa - prawo międzynarodowe

• Inne źródła prawa międzynarodowego:

• Międzynarodowe prawo zwyczajowe - ta sama ranga co ratyfikowana umowa za zgodą wyrażoną w ustawie

• Ogólne zasady prawa międzynarodowego

• Prawo stanowione przez organizację międzynarodową - ma pierwszeństwo przed ustawami i jest stosowane bezpośrednio (art. 91 ust. 3)

Acquis communautaire

Powszechnie obowiązujące źródła prawa - prawo wspólnotowe (europejskie)

• Prawo pierwotne: umowne prawo międzynarodowe publiczne powołujące wspólnoty do życia i stwierdzające podstawy ich ustroju

1) Traktaty założycielskie

• Traktat Paryski (EWWiS 1951)

• Traktat Rzymski (EWG, Euratom 1957)

• Układ o fuzji (1965)

2) Traktaty zmieniające traktaty założycielskie

• Jednolity Akt Europejski (1987)

• Traktat o Unii Europejskiej z Maastricht (1992)

• Traktat Amsterdamski (1997)

• Traktat Nicejski (2001)

3) Umowy asocjacyjne Wspólnot z państwami które stały się członkami po 1957 r.

Powszechnie obowiązujące źródła prawa - prawo wspólnotowe (europejskie)

• Prawo wtórne (brak hierarchii, katalog otwarty!)

• Dyrektywy

• Rozporządzenia

• Decyzje

• Zalecenia

• Opinie

Projekt traktatu konstytucyjnego:

• Ustawy europejskie (obecnie rozporządzenia)

• Europejskie ustawy ramowe (obecnie dyrektywy)

• Rozporządzenia europejskie (obecnie dyrektywy)

• Decyzje europejskie, zalecenia i opinie

Powszechnie obowiązujące źródła prawa - prawo wspólnotowe (europejskie)

• Dyrektywa

• Służy harmonizacji prawa w UE

• Jest skierowana do państwa członkowskiego i wiąże je w zakresie rezultatów (celów) i terminów ich osiągnięcia

• Wybór formy i metod realizacji dyrektywy zależy od państwa członkowskiego

• Normy ustanawiane przez dyrektywę muszą być więc „transponowane” do wewnętrznego porządku prawnego państwa członkowskiego poprzez akty prawa krajowego

• Co do zasady nie można powołać się bezpośrednio na dyrektywę, jednak w pewnych okolicznościach jest to możliwe (zob. orzecznictwo ETS)

• Państwo może odpowiadać za szkody wyrządzone osobom prywatnym wskutek niewykonania dyrektywy

• Jest publikowana w Dzienniku Urzędowym WE

Powszechnie obowiązujące źródła prawa - prawo wspólnotowe (europejskie)

• Rozporządzenie (europejskie)

• Akt normatywny obowiązujący w całości i stosowany bezpośrednio w każdym z państw członkowskich

• Wywołuje skutki prawne wprost wobec podmiotów do których jest adresowany

• „Wchodzi” bezpośrednio do systemu wewnętrznych źródeł prawa powszechnie obowiązującego państw. Nie jest konieczne jego transponowanie do tego porządku - wręcz przeciwnie, państwo nie może wprowadzać rozporządzenia do swojego prawa żadnym aktem prawa krajowego!

• Sądy są zobowiązane stosować rozporządzenia!

• Rozporządzenie jest publikowane w Dzienniku Urzędowym WE! Nie jest publikowane w Dzienniku Ustaw!

• Obowiązkiem państwa członkowskiego jest dostosowanie prawa wewnętrznego do rozporządzenia jeśli jest ono z nim sprzeczne

Powszechnie obowiązujące źródła prawa - prawo wspólnotowe (europejskie)

• Decyzja

• Obowiązuje w całości adresata do którego jest skierowana (np. przedsiębiorstwo)

• Mają charakter konkretnie-indywidualny

• Obowiązek jest w decyzji wyraźnie sprecyzowany

• Co do zasady jest aktem stosowania, a nie stanowienia prawa

• Kiedy decyzja jest skierowana do państwa członkowskiego, można się na nią bezpośrednio powołać.

• są wiążące!

Zalecenia i opinie:

• Są zaliczane do tzw. miękkiego prawa (soft-law)

• Nie są wiążące, jednak ich autorytet jest duży - państwa starają się do nich dostosować

• Mogą mieć znaczenie przy rozstrzyganiu konkretnych spraw jako niesamoistne źródła prawa

Powszechnie obowiązujące źródła prawa - prawo wspólnotowe (europejskie)

• Zasady ogólne prawa Unii Europejskiej (są werbalizowane w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka)

1)Zasady podstawowe demokratycznych państw prawa (np. Zasada ochrony praw nabytych, lex retro non agit)

2) Podstawowe prawa jednostek - Karta Praw Podstawowych UE

3) Zasada pierwszeństwa prawa wspólnot - prawo to ma prymat nad prawem wewnętrznym państw członkowskich (Costa vs. ENEL - 1964)

4) Zasada bezpośredniej skuteczności (jednostki mogą bezpośrednio powoływać się na normy prawa wspólnotowego) - van Gend en Loos - 1962

5) Zasada subsydiarności

6) Zasada solidarności etc.

Akty prawne wewnętrznie obowiązujące

• Akty prawa wewnętrznego:

• Uchwały Rady Ministrów

• Zarządzenia Prezydenta RP

• Zarządzenia Prezesa Rady Ministrów

• Zarządzenia ministrów

• Uchwały Sejmu i Senatu

• Regulamin Zgromadzenia Narodowego

• Niektóre akty innych centralnych organów państwowych

Koniec

Dziękuję za uwagę!

---