ROLA PIENIĄDZA

I SYSTEMU BANKOWEGO

W GOSPODARCE RYNKOWEJ

WSTĘP

Pieniądz obecnie na całym świecie stanowi niezbędny czynnik życia gospodarczego, jest tak oczywisty, że wprost trudno sobie wyobrazić istnienie jakiejkolwiek społeczności cywilizowanej pozbawionej tego instrumentu wielostronnego działania. Z pieniądzem bowiem mamy styczność każdego dnia.

Historia pieniądza jest jednym z przekrojów historycznego rozwoju społeczeństwa, ukazującym przede wszystkim zjawiska gospodarcze, ale też polityczne, kulturalne i obyczajowe.

Kiedy wynaleziono pieniądz? Mimo stu kilkudziesięciu lat fantastycznych odkryć archeologicznych- nie wiemy do dziś. Można jednak dość łatwo określić, w jakiej fazie rozwoju cywilizacji to się stało. Nie zdarzyło bowiem się to wtedy, kiedy jakiegoś towaru było tyle, że jego nadmiar można było jako pieniądz gromadzić w „skarbach”. Pieniądz musiał się pojawić, gdy...stał się potrzebny. Bez wątpienia był wynalazkiem. Nie narodził się w głowie jednego człowieka, mógł wejść w użycie tylko przez uzgodnienie. Pieniądz był więc dzieckiem swoistej, niepisanej umowy społecznej.

Zanim jednak pieniądz przybrał najbardziej typową i praktyczną formę krążka monetarnego i zanim forma ta uzyskała prawie całkowitą wyłączność, zachowując ją przez całe następne stulecia zarówno u nas jak i w innych krajach uchodziły: prymitywne ulane kawałki metalu, bydło, misterne ozdoby srebrne, futra, tkaniny, narzędzia, broń w zależności od kraju, epoki, od warunków i możliwości społeczeństwa, które go wytwarzało i którego potrzebom miał służyć.

O istnieniu pieniądza, niezależnie od jego postaci zewnętrznej, mówimy wtedy, gdy w danym społeczeństwie pojawia się produkcja towarowa, a więc gdy wytwórczość dóbr materialnych przewyższa własne potrzeby producenta i nadwyżka zostaje przeznaczona na zbyt w zamian za inne dobra. Początkowo taka wymiana nadwyżek produkcyjnych polegała na bezpośrednim przekazywaniu jednego towaru za drugi. Stopniowo jednak zaczęto się posługiwać trzecim towarem, za który producent sprzedawał swój wytwór i za który następnie nabywał jakiś potrzebny mu artykuł. Ów trzeci towar, jeśli zyskał powszechne uznanie jako wymiennik innych towarów, jeśli był traktowany jako ogólny ich ekwiwalent stawał się przez to samo pieniądzem, nie tylko służąc wymianie, ale i pełniąc funkcję miernika wartości wszelkich dóbr. Przy jego pomocy można już było określić i wyrazić wartość każdego innego towaru.

W ujęciu standardowym pojęcie pieniądza obejmuje: gotówkę oraz depozyty bankowe uruchamiane czekami. Pierwotną postacią pieniądza gotówkowego było złoto- najpierw sztaby, a następnie monety złote. Ciągle rozwijająca się rozszerzająca wymiana towarowa była jednak hamowana przez ograniczoną podaż złota oraz techniczne trudności z jego przemieszczaniem. Stąd też stosunkowo wcześnie pojawiły się w obiegu banknoty, będące papierowymi znakami pieniężnymi, które jednak w każdej chwili mogły być wymienione na złoto. W przeszłości występowały trzy systemy wymienialności banknotów na złoto: system wymienialności pełnej (na złote monety o tej samej wartości nominalnej), system sztabowo -złoty (wymienialność na sztaby złote, co eliminowało z tej wymiany właścicieli mniejszych sum banknotów) oraz system dewizowo-złoty (wymienialność albo na złoto, albo na waluty innych państw według uznania upoważnionych banków). Tak stopniowo ograniczana wymienialność banknotów na złoto, została w większości państw zawieszona w okresie międzywojennym.

Zawieszenie wymienialności na złoto spowodowało, że pieniądz gotówkowy stał się typowym pieniądzem papierowym. Jego wartość nominalna nie ma żadnego związku z jego wartością rzeczywista. Wartość nominalna jest mu nadana przez państwo, które jednocześnie nakazuje przyjmowanie go na swoim obszarze. Pieniądz papierowy występuje w postaci papierowych biletów bankowych (dla większych jednostek pieniężnych) oraz metalowego bilonu (dla mnie jednostek mniejszych).

Drugą formą pieniądza w ujęciu standardowym są depozyty bankowe uruchamiane czekami. Ta część pieniądza jest najczęściej nazywana pieniądzem bezgotówkowym. Pieniądzem tym są zapisy na rachunkach bankowych należących do przedsiębiorstw lub osób fizycznych, będące albo wynikiem lokaty pieniądza gotówkowego w banku, albo udzielenia przez bank kredytu swojemu klientowi.

Pieniądz bezgotówkowy obiega między rachunkami różnych przedsiębiorstw lub osób fizycznych, posiadającymi takie rachunki w tym samym lub innych bankach. Technicznym narzędziem uruchamiającym wkłady jest najczęściej czek. Na marginesie może jednak warto zaznaczyć, że dzisiaj tego uruchomienia wkładów można dokonać także przy użyciu odpowiednich urządzeń elektronicznych- bez konieczności wypełniania i przesyłania czeków. Możliwości te tworzą np. plastykowe karty identyfikacyjne i terminale instalowane w dużych domach towarowych lub nawet w domach niektórych klientów. Wszystkie te urządzenia są jednak w swych funkcjach tożsame z czekiem (różnica polega tylko na tym, że klient zamiast drukiem czekowym i piórem posługuje się komputerem).

Czek jest papierem wartościowym będącym technicznym narzędziem uruchamiającym depozyty bankowe, sam w sobie jednak pieniądzem nie jest. Jest dokumentem, na którym właściciel rachunku poleca bankowi dokonanie wypłaty określonej kwoty pieniężnej osobie wymienionej w czeku (czek imienny) lub okazicielowi (czek na okaziciela). Czek można zrealizować w gotówce lub przelać sumę, na którą opiewa, na rachunek jego nowego właściciela. Czek może być też odstąpiony innej osobie. Bank realizuje czek za okazaniem, jednak tylko przez pewien czas od daty jego wystawienia. Wynikiem tego obrotu jest zawsze przekazanie określonej sumy pieniężnej z rachunku otwartego w danym banku na rzecz osoby realizującej czek.

Pieniądz bezgotówkowy stanowiąc zapisy na rachunkach czekowych w bankach handlowych, jest emitowany przez te właśnie banki. Stąd też w odróżnieniu od pieniądza gotówkowego- emitowanego przez bank centralny- nie jest on prawnym środkiem płatniczym, tzn. że można nie zgodzić się na przyjęcie zapłaty w formie bezgotówkowej. Prostota operacji i niższe koszty takiego sposobu realizowania zapłat sprawiają jednak, że depozyty bankowe uruchamiane czekami stanowią w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej podstawową część pieniądza.

W ujęciu standardowym do pieniądza zalicza się- poza gotówką- tylko te część wkładów bankowych, która może być uruchamiana czekami, a więc wkładów, którymi można dysponować na równi z gotówką. W szerszym ujęciu, do pieniądza zalicza się także inne wkłady bankowe, przede wszystkim wkłady terminowe. Nie mogą one być automatycznie przekręcone w rachunki czekowe, ich uruchomienie wymaga pewnego czasu lub dodatkowych czynności. Stopień płynności, a więc łatwości z jaką może być bez straty zamieniony na inne aktywa, jest w przypadku pieniądza potencjalnego znacznie niższy a niżeli w przypadku pieniądza standardowego.

Rozróżnienie pomiędzy pieniądzem standardowym, a potencjalnym znajduje odniesienie w rozumieniu funkcji pieniądza. Wyróżnić można funkcje pieniądza jako:

• miernika wartości

• środka wymiany

• środka płatniczego

• środka przechowywania wartości

Funkcje miernika wartości (jednostki rozrachunkowej) pełni pieniądz niezależnie od zakresu w jakim jest pojmowany. Funkcja ta polega na tym, że w pieniądzu wyraża się ceny innych towarów. Jest to możliwe dlatego, że pieniądz reprezentuje pewną wartość, chociaż - w przypadku, kiedy nie jest kruszcem- sam swojej wartości nie posiada.

Funkcje środka wymiany oraz środka płatniczego pełni bezpośrednio tylko pieniądz standardowy. Jako środek wymiany, pieniądz pośredniczy w akcie sprzedaży- kupna jakiegoś towaru. Jako środek płatniczy, pieniądz służy do wyrównania wcześniej powstałych zobowiązań. Funkcje te może bez zastrzeżeń pełnić pieniądz gotówkowy oraz depozyty bankowe uruchamiane czekami. Pieniądz potencjalny nie może natomiast bezpośrednio być użyty do realizacji płatności obecnie lub wcześniej powstałej-niedostateczny jest, jak wcześniej to powiedziano, stopień jego płynności. Posiadanie pieniądza standardowego jest więc niezbędne dla realizacji przewidywanych i nie przewidywanych zakupów dóbr i usług .

Niezakłócona realizacja tych zakupów wymaga by iloczyn zasobów pieniądza (M.) i szybkości obiegu pieniądza (V) był równy iloczynowi poziomu cen (P) i rozmiarów produkcji (Q). Zależność ta określona jest mianem równania obiegu pieniądza:

M ∗ V = P ∗ Q

Z równania tego wynika, że jeśli szybkość obiegu pieniądza pozostaje bez zmiany, a rozmiary produkcji nie mogą ulec dalszemu powiększeniu, to zwiększanie zasobów pieniądza musi doprowadzić do wzrostu cen.

Funkcję środka przechowywania wartości pełni bez zastrzeżeń pieniądz kruszcowy. Dzisiejszy pieniądz może pełnić tę funkcję tylko w sposób ograniczony. Pieniądz standardowy funkcji tej nie pełni dlatego, że nie przynosząc procentu, nieustannie traci na sile nabywczej wskutek postępujących tendencji inflacyjnych. Pieniądz potencjalny spełnia ją tylko wtedy, kiedy stopa procentowa od wkładów terminowych nie jest niższa od stopnia inflacji.

Skutkiem wymiany dóbr materialnych i usług na pieniądz i odwrotnie jest przepływ pieniądza między podmiotami gospodarczymi. Konsumenci oferują czynniki produkcji (ziemię, siłę roboczą, kapitał) przedsiębiorcy, który zaoferuje najwyższy dochód(czynsz dzierżawny, płacę, procent).

Model okrężnego przepływu dochodów

Popyt na dobra i usługi

(wydatki konsumentów)

Podaż dóbr i usług

Podaż czynników produkcji

(praca, ziemia, kapitał, przedsiębiorczość)

Popyt na czynniki produkcji

(płace, czynsze dzierżawne,

zyski, procenty)

W tym uproszczonym modelu istnieją jedynie konsumenci i przedsiębiorstwa, a pieniądze używane są tylko jako środek wymiany. Pominięto trzeciego uczestnika procesu gospodarczego- rząd.

BANKI W SYSTEMIE PIENIĘŻNO- KREDYTOWYM

Rozwój pieniądza doprowadził do wykształcenia jednej z najistotniejszych obecnie instytucji gospodarki rynkowej- banku. Bank jest to organizacja powołana do prowadzenia organizacji pieniężnych, gotówkowych i kredytowych i świadcząca usługi dla przedsiębiorstw i innych podmiotów gospodarczych w tym zakresie. Cechy charakterystyczne banku:

• jest samodzielną i samofinansującą organizacją gospodarczą

• ma osobowość prawną

• działa na podstawie ustawy „Prawo bankowe”

• może tworzyć z innymi bankami spółki prawa handlowego i cywilnego oraz spółdzielnie

• może realizować z innymi podmiotami przedsięwzięcia gospodarcze, świadczyć usługi konsultacyjne w sprawach finansowych i podejmować inną dz8iałalność gospodarczą

• może być tworzony przez osoby prawne i fizyczne (m.in. trzech założycieli)

Ustawa „Prawo bankowe” nadaje NBP prawo i obowiązek nadzorowania działalności banków, ich oddziałów i przedstawicielstw zagranicznych. Istnieje również Rada Banków, która pełni funkcję organu koordynacyjnego, konsultacyjnego i opiniodawczego. W Polsce system banków obejmuje banki:

• państwowe

• państwowo-spółdzielcze

• spółdzielcze i spółki akcyjne

System bankowy państwa o gospodarce rynkowej tworzą: wyodrębniony bank emisyjny (centralny bank państwa) i rozmaite banki różniące się między sobą głównie zakresem prowadzonych operacji. Szerzej rozumiany system pieniężno-kredytowy obejmuje, prócz banków, także różne inne instytucje finansowe, tzw. parabanki, dokonujące operacji bankowych w ściśle ograniczonym zakresie lub na innych zasadach niż banki.

Formy organizacyjne i struktura bankowości nie są identyczne we wszystkich krajach. W każdym z nich jednak występują trzy rodzaje instytucji bankowych:

• bank centralny

• banki handlowe

• instytucje pośrednictwa finansowego (np. kasy oszczędnościowe)

Naczelna rola w systemie bankowym przypada bankowi centralnemu. Jest on najczęściej

bankiem państwowym i w swej działalności realizuje politykę gospodarczą państwa jako całości. Pełni on 4 funkcje. Pierwszą jest emisja pieniądza gotówkowego- tj. papierowych biletów bankowych oraz bilonu. Im wyżej rozwinięta gospodarka danego kraju, tym mniejsze jest znaczenie pieniądza gotówkowego w ogólnej masie pieniądza znajdującego się w obiegu. Szczególna rola banku centralnego nie wynika jednak bezpośrednio z ilości emitowanej gotówki. Rzecz w tym, że ilość ta pośrednio rzutuje na rozmiary kreowanego przez inne banki pieniądza bezgotówkowego. Emitując pieniądz gotówkowy-mając w tym względzie wyłączność- bank centralny wyznacza więc i kontroluje rozmiary całego obiegu pieniężnego.

Funkcjonowanie instytucji pośrednictwa finansowego skupia się wokół działalności kredytowej. Kredyt jest to wejście w posiadanie jakiegoś dobra (pieniądz, towary, usługi) w zamian za obietnicę zwrotu ekwiwalentu tej wartości w określonym czasie oraz ustalonego procentu. Kredyt pozwala producentowi zapełnić lukę finansową powstającą w czasie między produkcją a sprzedażą towarów. Konsument może natomiast nabywać pożądane dobra na poczet przyszłych dochodów. Użyczając kredytu, trzeba zwracać uwagę na wiarygodność dłużnika, tzn. na możliwość i chęć zwrotu ekwiwalentu pożyczonej sumy pieniędzy. Obiektywna zdolność zwrotu nie zawsze jest równoważna faktycznej gotowości zwrotu.

ZAKOŃCZENIE

Zasadniczy kierunek rozwoju pieniądza we wszystkich jego funkcjach postępował od wyższych grup społecznych ku niższym. Posługiwały się nim najpierw w najszerszym zakresie jednostki najzamożniejsze, później przenikał on do coraz liczniejszych grup ludności i upowszechniał się wśród nich. Przez wszystkie stulecia pozycja pieniądza się stopniowo umacniała. Obecnie jest formą dominującą we wszystkich dziedzinach życia. Dzisiaj pieniądz jest tak ważny, że bez niego nie na się żyć. Trzeba tez nadmienić o tym, że dzisiaj pieniądzem jest papier a nawet abstrakcyjne zapisy cyfrowe kredytów, depozytów, aktywów i pasywów, wreszcie sztucznych jednostek monetarnych, które nigdy nie przybrały nawet fizycznej postaci kawałka papieru.

Nie może być może o transformowaniu polskiej gospodarki bez głębokich przekształceń w systemie bankowym. Zmiany dokonywane w Polsce są dokonywane na wieloletnich doświadczeniach krajów o gospodarce rynkowej. Jest oczywiste, że mechanizm rynkowy ma nie tylko zalety, ale i pewne ułomności. Świadomość tego może ułatwić proces transformacji naszej gospodarki.

BIBLIOGRAFIA:

Rynek produktów (ceny dóbr i usług określonych przez popyt i podaż)

Konsumenci

Przedsiębiorstwa

Rynki czynników produkcji )ceny czynników produkcji określone przez popyt i podaż)

---