Leki oksytotyczne to substancje, najczęściej pochodzenia naturalnego lub ich półsyntetyczne pochodne, pobudzające czynność skurczową macicy. Do grupy tej zaliczamy: oksytocynę, alkaloidy sporyszu, prostaglandyny.
Leki tokolityczne, tokolityki to substancje hamujące czynność skurczową macicy. Leki te są stosowane w celu zapobiegania przedwczesnemu porodowi w zagrażających poronieniach. Do grupy leków tokolitycznych zalicza się: nifedypina, β-adrenergiczne, progesteron i jego pochodne, siarczan magnezu. Leki β-adrenergiczne (β-mimetyki) takie jak fenoterol, salbutamol, salbutamol i ritodryna rozkurczają mięśnie macicy, zarówno u kobiet ciężarnych jak i nieciężarnych. Hamują również wpływ oksytocyny na macicę.
Estrogeny - grupa hormonów płciowych do których zalicza się estradiol, estron i estriol. Estrogeny są nazywane hormonami żeńskimi i najważniejszą rolę odgrywają w organizmie kobiet, ale są też niezbędne dla mężczyzn - ich niedobór w jądrach może powodować bezpłodność. Estrogeny są hormonami o budowie sterydowej. Są zaliczane do steroidów pochodnych estranu. Różnią się między sobą ilością i ustawieniem grup grup hydroksylowych. Estrogeny wpływają na wiele cech i funkcji organizmu, szczególnie kobiecego.
W zakresie budowy ciała są odpowiedzialne za:
kształtowanie się żeńskich narządów płciowych w czasie rozwoju płodowego i po urodzeniu (I-rzędowe cechy płciowe),
rozwój drugorzędnych cech płciowych kobiecych,
kształtowanie się psychiki i popędu płciowego (III-rzędowe cechy płciowe).
W zakresie procesów biochemicznych są odpowiedzialne za:
gospodarkę lipidową - zwiększają poziom "dobrego" cholesterolu HDL, a obniżają poziom "złego" cholesterolu LDL; zwiększają też wydalanie cholesterolu z żółcią;
gospodarkę wapniową - zwiększają odkładanie wapnia w kościach, zapobiegając osteoporozie;
zwiększanie przyswajania białek;
zwiększanie syntezy białek endogennych, np. białek wiążących hormony tarczycy i nadnerczy;
zwiększanie krzepliwości krwi;
przyrost i zwiększenie pobudliwości mięśni gładkich (macicy i jajowodów).
Estrogeny wywierają swój wpływ na organizm poprzez łączenie się z odpowiednimi receptorami zlokalizowanymi wewnątrz komórek, w jądrze komórkowym. Pobudzenie tych receptorów przez estrogeny powoduje szereg zmian w funkcjonowaniu komórki, głównie pobudza ekspresję niektórych genów. Komórki zaopatrzone w receptor dla estrogenów znajdują się głównie w macicy, jajnikach, gruczołach sutkowych i pochwie. Niedobór estrogenów jest powszechny u kobiet po menopauzie, ponieważ ich jajniki przestają syntetyzować te hormony. Niedobory występują też u młodych kobiet i są przyczyną licznych chorób metabolicznych.
Progesteron (luteina) - steroidowy żeński hormon płciowy wytwarzany przez ciałko żółte i łożysko (w czasie ciąży). Najważniejszy hormon wydzielany przez gonady (jajniki i jądra).Wydzielanie progesteronu wzrasta po owulacji, co: przygotowuje błonę śluzową macicy na przyjęcie zapłodnionego jaja, hamuje skurcze macicy, wstrzymuje dojrzewanie pęcherzyków Graafa. Hormon ten umożliwia implantację zapłodnionego jaja w błonie śluzowej macicy i utrzymanie ciąży. Jeśli do ciąży nie dojdzie, wydzielanie progesteronu zmniejsza się i dochodzi do menstruacji. W przeciwnym wypadku progesteron zaczyna być wytwarzany także przez łożysko i do piątego miesiąca ciąży jego produkcja jest na tyle duża, że ciałko żółte nie jest niezbędne do dalszego utrzymania ciąży. W organizmie kobiety progesteron działa poprzez specyficzne receptory zlokalizowane m.in. w macicy, gruczołach sutkowych, OUN (ośrodkowy układ nerwowy) i przysadce mózgowej. Ludzki receptor dla progesteronu występuje jako dwie izoformy: PR-A i PR-B. PR-A może pełnić rolę zarówno inhibitora, jak i aktywatora transkrypcji, co tym samym umożliwia różne działania tkankowe.
Najważniejsze efekty oddziaływania progesteronu na narząd rodny to:
ułatwianie owulacji, poprzez dokonywanie proteolizy ściany pęcherzyka Graafa;
sekrecyjna przemiana endometrium, umożliwiająca implantację zapłodnionego jaja;
hamowanie nadmiernego rozrostu endometrium pod wpływem działania estrogenów;
cykliczne zmiany w nabłonku jajowodów, szyjki macicy i pochwy.
Progesteron działa synergistycznie z estrogenami na gruczoł sutkowy, pobudzając wzrost pęcherzyków gruczołowych i nabłonka przewodów oraz uczestnicząc w ekspresji receptorów niezbędnych do laktacji. Progesteron jest hormonem niezbędnym do utrzymania ciąży przez cały okres jej trwania:
hamuje odpowiedź immunologiczną matki na antygeny płodu,
jest substratem do produkcji gliko- i mineralokortykoidów płodu,
hamuje poród, znosi samoistną czynność skurczową ciężarnej macicy.
zmniejsza kurczliwość mięśniówki macicy
pobudza błonę śluzową jajowodów i macicy do wydzielania substancji odżywczych
przygotowuje gruczoł sutkowy do laktacji
zmniejsza wrażliwość macicy na oksytocynę i syntezę receptorów
hamuje powstawanie prostaglandyn
zatrzymuje wodę - obrzęki
spadek poziomu progesteronu - wahania nastroju, depresja poporodowa
rozszerza żyły - wolniejszy przepływ krwi - sprzyja powstawaniu żylaków
przebarwienia skóry (ostuda)
leki β-adrenergiczne - grupa leków działających agonistycznie w stosunku do receptorów β2 zlokalizowanych w ścianach dróg oddechowych. Są wykorzystywane w terapii astmy oskrzelowej, przewlekłej obturacyjnej choroby płuc oraz innych chorób przebiegających z obturacją w drogach oddechowych. Pobudzenie receptorów β powoduje:
rozkurcz oskrzeli
zahamowanie proliferacji mięśni gładkich
stymulację wydzielanie czynnika rozurczowego w nabłonku dróg oddechowych oraz nasilenie transportu jonowego tamże
zwiększenie wydzielania śluzu oraz przyspieszenie ruchu rzęsek, co prowadzi do zwiększenia oczyszczania oskrzeli ze szkodliwych substancji
hamowanie uwalniania acetylocholiny
zmniejszenia uwalniania neuropeptydów
uszczelnienie śródbłonka
poszerzenie naczyń
zwiększenie resorpcji płynu przez pneumocyty typu I oraz wydzielania surfaktantu przez pneumocyty typu II
hamowanie uwalniania PAF, PGD2, LTC4, LTD4, ECP, enzymów lizosomalnych, reaktywnych form tlenu.
Fenoterol - lek rozszerzający oskrzela stosowany w leczeniu i zapobieganiu obturacji oskrzeli. Fenoterol jest wybiórczym agonistą receptorów adrenergicznych β2, wykazuje małe powinowactwo do receptorów β1. Jego efekt biologiczny polega na rozszerzeniu oskrzeli oraz zahamowaniu napięcia i czynności skurczowej macicy. Podany drogą wziewną zaczyna działać po kilku minutach, efekt rozszerzający oskrzela utrzymuje się do 6-8 godzin. Wskazania :
Wziewnie: do przerywania i zapobiegania napadów astmy oskrzelowej oraz duszności w przebiegu innych schorzeń, np. przewlekłej obturacyjnej choroby płuc.
Dożylnie lub doustnie: do przerywania skurczów ciężarnej macicy.
Salbutamol - wybiórczy agonista receptorów β2 w mięśniach gładkich oskrzeli. Jego wpływ powoduje rozkurcz oskrzeli w wypadku odwracalnego ich zwężenia i poprawę wentylacji płuc. Wpływ salbutamolu na receptory β1 w sercu jest niewielki. Jako lek znajduje zastosowanie w doraźnym i przewlekłym leczeniu astmy oskrzelowej oraz przewlekłej obturacyjnej chorobie płuc. Stosowany jest w postaci aerozolu dozowanego, inhalatora proszkowego, tabletek, syropu lub iniekcji. Działania niepożądane : drżenia mięśniowe (np. drżenia rąk), przejściowe rozszerzenie naczyń obwodowych (z następową tachykardią), ból głowy, częstoskurcz, objawy uczulenia, objawy obrzęku naczynioruchowego, hipokalemia, paradoksalny skurcz oskrzeli. Przeciwwskazania: zawał mięśnia sercowego, ostrożność w stosowaniu u chorych z nadczynnością tarczycy, ostrą niewydolnością mięśnia sercowego, chorobą niedokrwienną serca, nadciśnieniem tętniczym. Stosowanie w ciąży i okresie karmienia piersią nie jest rutynowo zalecane, należy rozważyć czy korzyść dla zdrowia matki jest większa niż ewentualne szkodliwe działanie na płód i noworodka.
Oksytocyna - hormon peptydowy (cykliczny hormon złożony z 9 aminokwasów - nonapeptyd o masie cząsteczkowej1007 Da), neuroprzekaźnik, uwalnia się okresowo, dobrze rozpuszczalny w wodzie. Wytwarzany jest w jądrze przykomorowym i nadwzrokowym podwzgórza i poprzez układ wrotny przysadki przekazywany i magazynowany w tylnym płacie przysadki. Oksytocyna powoduje skurcze mięśni macicy, co ma znaczenie podczas akcji porodowej. Uczestniczy także w akcie płciowym i zapłodnieniu (powoduje skurcze macicy podczas orgazmu, które ułatwiają transport nasienia do jajowodów). Uwalniana jest po podrażnieniu mechanoreceptorów brodawek sutkowych np. podczas ssania piersi, co ułatwia wydzielanie mleka oraz po podrażnieniu receptorów szyjki macicy i pochwy. Estrogeny wzmagają wydzielanie oksytocyny, a progesteron je hamuje. Bezpośrednio po porodzie, oksytocyna powoduje obkurczanie macicy oraz położonych w ścianie macicy naczyń krwionośnych, tamując w ten sposób krwawienie po urodzeniu łożyska. W okresie połogu ma bezpośredni wpływ na zwijanie macicy, tak więc karmienie piersią przyspiesza ten proces.
Prostaglandyny, PGs - grupa hormonów, pochodnych kwasu arachidonowego należących tym samym do grupy eikozanoidów. Należą one do hormonów parakrynowych (działających miejscowo), są regulatorami procesów fizjologicznych, powstają wskutek pobudzenia nerwowego. PGs działają w miejscu wytwarzania lub wydzielane są do krwi. Nie są nigdzie magazynowane, a ich czas połowicznego rozpadu jest stosunkowo krótki dochodzący maksymalnie do kilku minut. Dlatego działają parakrynnie - są hormonami lokalnymi. Działanie jest silne i różnorodne, często przeciwstawne: pobudzenie lub hamowanie skurczy mięśni gładkich (macicy, przewodu pokarmowego, przewodu oddechowego, naczyń krwionośnych), hamowanie wydzielania soku żołądkowego, pobudzenie ruchliwości plemników,należą do mediatorów odczynu zapalnego; kwas acetylosalicylowy, czyli aspiryna, w wyniku inhibicji cyklooksygenazy zmniejsza produkcję prostaglandyn zmniejszając przez to stan zapalny, działają chemotaktycznie na leukocyty. Znanych jest obecnie ponad 16 rodzajów PGyn u człowieka oznaczonych literami: PGA, PGB, PGD, PGE, PGF, PGG, PGH, PGI: PGI2, a także cyframi, które oznaczają liczbę wiązań nienasyconych w łańcuchu: PGA2, PGE2, PGH2.