PRZYWÓDZTWO POLITYCZNE
Problem przywództwa politycznego podejmowany jest w rozprawach naukowych już od czasów starożytnych. Stanowi przedmiot analiz filozofów, dyplomatów, politologów, socjologów i psychologów. Najsłynniejszym traktatem przedstawiającym teorię władzy politycznej i zasady skutecznego rządzenia państwem jest powstałe w XVI wieku dzieło pt. Książę, autorstwa Niccola Machiavellego. Ten włoski polityk i dyplomata opisał reguły wpływania przez przywódców politycznych na swych zwolenników i przeciwników, tak by postępowali zgodnie z jego wolą. Typowy dla zalecanych przez Machiavellego sposobów sprawowania władzy był ich niejawny charakter. Władca starannie ukrywał cele, które pragnął osiągnąć, kierując się równocześnie w doborze metod rządzenia przede wszystkim ich spodziewaną skutecznością. Wartości etyczne w rządzeniu były natomiast sprawą drugorzędną (Machiavelli, 1984). Stąd w języku potocznym termin „makiawelizm" oznacza pokrętność, spryt, manipulację, przebiegłość i bezwzględność w postępowaniu z ludźmi
Pierwszą pracą stricte psychologiczną, w której m.in. podjęto próbę wyjaśnienia, dlaczego niektóre osoby zyskują władzę polityczną, była opublikowana w 1895 roku rozprawa Gustawa Le Bona pt. Psychologia tłumu. Autor scharakteryzował w niej środki wywierania wpływu przez jednostkę na tłum, czyli na wszelkie zgromadzenia ludzi, obejmujące zarówno np. uczestników ulicznych demonstracji, jak i członków parlamentu. Le Bon wskazywał na prestiż potencjalnego przywódcy jako podstawowy warunek sprawowania władzy politycznej. Współczesne prace psychologów politycznych koncentrują się głównie wokół następujących zagadnień: kto zostaje przywódcą politycznym, jakie procesy decydują o tym, iż ludzie powierzają jednostce tę rolę, w jaki sposób lider polityczny sprawuje władzę, jakie są psychologiczne uwarunkowania indywidualnych preferencji w tym zakresie? Pomimo długich tradycji w badaniu przywództwa politycznego psychologiczna wiedza na ten temat jest stosunkowo mało rozwinięta. Jeden z powodów takiego stanu rzeczy ma charakter praktyczny; przywódcy polityczni niechętnie poddają się systematycznym badaniom psychologicznym. Informacje o przywódcach politycznych są więc uzyskiwane przez psychologów głównie w toku badań lustracyjnych lub psycho-biograficznych (zob. szczegółowe omówienie wymienionych procedur badaw-
czych w rozdziale tej książki zatytułowanym „Podejścia, procedury, metody i techniki badawcze"). W pierwszym przypadku prowadzi się na ogół obserwację polityków w sytuacjach publicznych. Dane uzyskiwane w ten sposób mają dla psychologa ograniczoną wartość. Politycy podczas publicznych wystąpień zachowują się bowiem w sposób konwencjonalny, ściśle określony przez obowiązujące w danej sytuacji reguły, nierzadko z zamiarem wykreowania pewnego wizerunku. Otrzymane w toku obserwacji informacje pozwalają zatem wyłącznie na opis interesujących badacza zjawisk, lecz nie są wystarczające do poznania przyczyn i mechanizmów psychologicznych określonych zachowań. Mogą stanowić co najwyżej źródło hipotez na ten temat. Rezultaty badań lustracyjnych przedstawiane są na ogół w postaci taksonomii obserwowanych zjawisk. W ten sposób powstały typologie stylów przewodzenia (np. Kaarbo, 1997), osobowości politycznych przywódców (por. przegląd teorii, np. Immelman, 1993; Stone, 1974), strategii radzenia sobie w sytuacjach trudnych (np. Buli, Mayer, 1993; Immelman, 1993), sposobów autoprezentacji podczas kampanii wyborczej (Schutz, 1993), stylów publicznego komunikowania (Jakubowska, 1995) oraz wiele innych. Przy okazji warto zwrócić uwagę, że niektóre z opracowanych naukowo koncepcji mają dużą nośność publicystyczną. Na przykład, Reykowski wykorzystał teorię osobowości politycznej, tzw. bezwzględnego gracza (hardball practitioner) autorstwa Lloyda Etheredge'a do analizy publicznego wizerunku Lecha Wałęsy („Gazeta Wyborcza", 15 listopada 1995). Według Etheredge'a politycy mogą dwojako pojmować swą przywódczą rolę. Jedni uważają, że jest to służba publiczna; podejmują działalność polityczną, by zrealizować określone zadania. Dla innych najważniejszym motywem podjęcia aktywności politycznej jest dążenie do prestiżu, władzy i związanych z nią profitów. Tacy politycy nazywani są bezwzględnymi graczami. Ich działania są bowiem podporządkowane wyłącznie dobru własnemu zamiast celom publicznym. Dlatego nie realizują wyznaczonych programów politycznych, lecz zmieniają je, tak by przypodobać się w danych okolicznościach pewnym grupom łudzi. Swych współpracowników traktują instrumentalnie - odrzucają ich, gdy przestają być potrzebni. Są podejrzliwi wobec przeciwników i zwolenników; przypisując im analogiczne do własnych intencje w działalności politycznej (zabieganie o władzę i wpływy), skupiają się na tym, jak ich przechytrzyć. Choć w walce politycznej zasady fair play są im nieznane, wiedzą jednak, jak działać, by zyskać lub utrzymać poparcie ludzi, od których zależy ich pozycja. Ciekawe jest to, iż egocentrycznym działaniom towarzyszy równocześnie wielkościowe przekonanie o własnym posłannictwie i wypełnianiu szczególnej misji dziejowej. Opis tej koncepcji osobowości, jakkolwiek atrakcyjny w wyjaśnianiu zachowań wielu polityków - jest bowiem zgodny z potocznymi spostrzeżeniami ludzi — unaocznia słabość formułowania wniosków na podstawie obserwacji polityków w sytuacjach publicznych. Nie wzbudza zaufania sama terminologia nacechowana ujemnym afektem (standardy metodologiczne przyjmowane w nauce wymagają opisów deskryptywnych, wolnych od wartościowania), wymieniane zaś rodzaje zachowań politycznych, wywodzone z osobistej chęci zyskania
prestiżu, władzy i wpływów wyjaśnić można innymi czynnikami (np. znajdowaniem przyjemności w rywalizacji
83
z ludźmi i w wygranej, autentyczną chęcią wypełnienia historycznego zadania). Ogólniej rzecz ujmując, wnioskowanie o pewnych stanach psychicznych polityków na podstawie ich obserwacji w sytuacjach publicznych bywa ryzykowne, formułowanych twierdzeń nie można bowiem na ogół ani potwierdzić, ani też ich odrzucić.
Kłopot z badaniami psychobiograficznymi polega z kolei na tym, iż opierają się na ogół na informacjach pochodzących „z drugiej ręki" - dostępnych dokumentach, wypowiedziach osób kontaktujących się z przywódcą itd. Rzadko uzyskuje się dane bezpośrednio od przywódców. Nawet jeśli jest to możliwe, to otrzymane informacje są mniej lub bardziej zniekształcone. Świadomość przywódcy, iż będą one psychologicznie opracowane i przekazane do wiadomości publicznej, sprawia, iż ich autentyczność zostaje zakłócona przez naturalną chęć pokazania się w jak najlepszym świetle. Często zdarza się także, iż zgromadzony z dużym trudem materiał nie może zostać opublikowany z powodów etycznych, by nie sprawić cierpienia człowiekowi, którego dotyczy analiza, i/lub jego żyjącej rodzinie. Badania psychobiograficzne mają jednak tę wartość, iż pozwalają na dociekanie związków między indywidualnym doświadczeniem życiowym przywódcy a jego stylem przewodzenia i rodzajem podejmowanych decyzji politycznych (por. analizy prowadzone przez Birta, 1993, Renshona, 1994, Swanbrougha, 1994).
Największa trudność w badaniu przywództwa politycznego wiąże się jednak z samym charakterem zjawiska. Jest ono bowiem bardzo złożone, zawiera w sobie elementy innych form przewodzenia, takich jak na przykład kierowanie małymi grupami czy przywództwo religijne. Wyłania się wobec tego pytanie o specyfikę przywództwa politycznego: czy rola przywódcy politycznego jest na tyle swoista, iż wymaga oddzielnych analiz, czy też podlega takim samym prawidłowościom jak każdy inny typ przewodzenia? Innymi słowy, jest to pytanie o sens i zakres badanego zjawiska.
Przywództwo polityczne - cechy charakterystyczne
Sformułowania „przewodzić komuś", „być przywódcą" oznaczają, iż pewna osoba w sposób względnie trwały i przewidywalny wywiera wpływ na innych ludzi tworzących grupę lub tłum (Katz, 1973; por. też np. Le Bon, 1986). Ty™ samym przywództwo nie jest zjawiskiem izolowanym; bez osób poddających -^ się wpływowi przywódcy zjawisko przewodzenia nie istnieje. Możliwość wywierania wpływu na innych ludzi jest równoznaczna ze sprawowaniem nad nimi władzy (Mika, 1981). Im więcej instrumentów oddziaływania jest w zasięgu danego człowieka i im więcej ludzi ulega jego wpływowi, tym większą ma -.on władzę. Istotą roli .przywódczej jest to, iż przywódca zajmuje najwyższą pozycję w s^Fukturze władzy. Władzy nie są też pozbawieni zwolennicy swego >— przywódcy: kreują go na swego lidera, formułują pewne oczekiwania, wywierają presję, krytykują, chwalą, wycofują swoje poparcie (np. przez zachowania wyborcze lub działania rewolucyjne). Zajmują jednak w hierarchii władzy niższą pozycję od swego przywódcy, gdyż dostępne im środki wywierania na niego
84
wpływu są znacznie uboższe od tych, którymi dysponuje ich przywódca w oddziaływaniu społecznym (Mika, 1981).
Opisane tu cechy obustronnej zależności między przywódcą a jego zwolennikami mają charakter uniwersalny — występują w każdym typie przewodzenia. jSpecyfika roli przywódcy politycznego wyraża się natomiast w kilku innych właściwościach. Jedna z nich odnosi się do szczególnego rodzaju wykonywanych zadań. Wprawdzie każdy przywódca (np. nauczyciel, kierownik firmy handlowej) ma specyficzny zakres obowiązków, lecz tym, co różni przywódcę politycznego od przywódców innego typu, śą znacznie bardziej zróżnicowane cele działania. Są to przykładowo: reprezentowanie interesów określonej gru-s py społecznej, sformułowanie bądź tylko sprecyzowanie programu działania, rozstrzygnięcie konfliktu między pewnymi ugrupowaniami, reorganizacja gospodarki i systemu prawno-
administracyjnego, wyjaśnianie obywatelom znaczenia pewnych procesów politycznych (Katz, 1973; Wilkins, 1986). Równocześnie decyzje podejmowane przez przywódców politycznych mają znacznie większą-rangę niż postanowienia przywódców innego typu. Wpływają bowiem na życie określonych społeczności w państwie i społeczeństwa w ogólności, a nawet na stosunki międzynarodowe. Tym samym zakres władzy przywódcy politycznego jest dużo większy w porównaniu z przywódcami niepolitycznymi.
Przywódcy polityczni dysponują także liczniejszymi i bardziej zróżnicowanymi środkami sprawowania władzy, czyli oddziaływania na zwolenników, przeciwników oraz partnerów politycznych. Mogą prowadzić negocjacje i przekonywać, uzasadniając swe racje. Swych przeciwników niekiedy ośmieszają bądź obwiniają. Rozdzielają nagrody i kary. Czasem, podejmując arbitralnie decyzje, wymuszają pewne działania. Mogą, na przykład, ściśle wyznaczyć reguły życia społecznego, wprowadzając stan wyjątkowy albo wojenny. W skrajnych zaś przypadkach stosują polityczny szantaż, a nawet wywołują militarną konfrontację (Hermann, 1986; Raven, 1990). Ostatnie z wymienionych środków oddziaływania, w odróżnieniu od wymienionych wcześniej, leżą wyłącznie w zasięgu przywódców politycznych. Przywódca polityczny może więc dysponować większym i bardziej zróżnicowanym zasobem środków wywierania wpływu niż osoby przewodzące ludziom w innych obszarach życia. Ma on zatem także i pod tym względem większą władzę w porównaniu z przywódcami innego typu, jakkolwiek podkreślić trzeba, iż nie jest to władza nieograniczona; zarówno jej zakres, jak i możliwe środki oddziaływania są bowiem wyznaczone przez procedury legislacyjne obowiązujące w danym państwie (zob. dokładniej na ten temat w podrozdziale zatytułowanym „Style politycznego przewodzenia").
Kolejna specyficzna cecha przewodzenia politycznego dotyczy warunków, w których przywódca prowadzi swą działalność. Są one znacznie bardziej zróżnicowane niż w innych sytuacjach sprawowania władzy. Przywódcy polityczni zarówno pracują w małych zespołach roboczych, jak i w rozmaitych sytuacjach (np. podczas kampanii wyborczych, świąt państwowych, składanych wizyt) kontaktują się z tłumem ludzi. Przewodniczenie komisji parlamentarnej, współpraca w zespołach roboczych, prowadzenie negocjacji z innymi przywódcami stanowią przykłady sytuacji porozumiewania się „twarzą w twarz", kiedy to proces przewodzenia zachodzi prawdopodobnie według reguł rządzących małymi grupami, analogicznych do zasad kierowania firmą, klasą szkolną, nieformalną grupą przyjacielską, czy też obowiązujących w negocjacjach handlowych. Z kolei publiczne spotkania z ludźmi, odbywane podczas wieców, zebrań oraz za pośrednictwem prasy, radia i telewizji mogą upodabniać się niekiedy do przywództwa religijnego. W obu przypadkach przywódcy komunikują się z tłumem ludzi, nie zaś z każdym człowiekiem odrębnie, a ponadto w jednym i drugim przypadku mogą zajmować się kwestiami etycznymi (Katz, 1973). Na marginesie warto zwrócić uwagę, iż różne role przywódcze nie wykluczają się wzajemnie. Postać Chomeiniego, który próbował zreorganizować życie społeczne Iranu według islamskiego systemu wartości, może być tego najlepszym przykładem. Jest to jeden z najbardziej wyrazistych przypadków przenikania się obu ról. Omawiane zjawisko występuje także w mniej skrajnej formie; przyjęcie przez przywódcę doktryny etyczno-religijnej określać może własne cele i środki politycznego działania. Na przykład, kwestia prawnego zakazu aborcji podnoszona przez polityków w wielu państwach jest przykładem realizacji celu wynikającego z respektowania wartości religijnych.
Z powyższych rozważań wynika, iż przywództwo polityczne oprócz pewnych podobieństw do innych typów sprawowania władzy (przewodzenia małym grupom, przywództwa religijnego) przejawia także cechy swoiste. Cha-rakteryzuje się przede wszystkim większym zakresem sprawowanej władzy, zarówno pod względem zasięgu wywieranego wpływu, jak i stosowanych środków sprawowania władzy. Przewodzenie polityczne odbywa się również -w porównaniu do innych rodzajów kierowania — w znacznie bardziej zróżnicowanych warunkach społecznych; obejmują one sytuacje kontaktów międzyludzkich, tj. „twarzą w twarz" i publicznego komunikowania się. Przywództwo polityczne jest
więc zjawiskiem znacznie szerszym, bardziej złożonym i zróżnicowanym wewnętrznie niż jakikolwiek inny rodzaj kierowania.
Style politycznego przewodzenia
Sposób, w jaki przywódca ustala cele grupowe oraz rodzaj preferowanych środków wywierania wpływu na ludzi, wchodzi w zakres procesu określanego przez psychologów społecznych mianem stylu przewodzenia lub kierowania (Mika, 1981). Badania dotyczące stylów kierowania małymi grupami doprowadziły do wyodrębnienia ich trzech postaci. Pierwszy został nazwany stylem autokratycznym; przywódca autokratyczny sam określa cele grupowe, przydziela zadania członkom grupy i egzekwuje wykonanie tych zadań, preferując raczej kary niż nagrody. Drugi styl kierowania, określany demokratycznym, charakteryzuje się partnerskimi relacjami przywódcy z członkami grupy; cele oraz rodzaj wykonywanych zadań uzgadniane są wspólnie, przy czym ocena jest adekwatna do poziomu wykonania tych zadań. Trzeci styl, liberalny, stanowi zaprzeczenie jakiegokolwiek przewodzenia; dominującą rolę w wyznaczaniu i ocenie aktywności grupowej odgrywa bowiem grupa (Mika, 1981).
Opracowana przez psychologów społecznych systematyka stylów kierowania nie znajduje w pełni zastosowania do przewodzenia politycznego. Przy-
86
wódca polityczny nie może bowiem w sposób całkowicie dowolny (tak jak to zakładano w badaniach psychologów społecznych) ustalać celów dla danej grupy, społeczności lub państwa, ani też środków sprawowania władzy. Jego swoboda w tym względzie jest bowiem ograniczona przez kontekst społeczno-poli-tyczny, w którym działa, w tym również przez obowiązujące w danym państwie procedury legislacyjne. Sytuacja przedstawia się inaczej w nielegalnycn\ ugrupowaniach politycznych (np. terrorystycznych) albo w krajach totalitarnych. W pierwszym przypadku sposób sprawowania władzy (tzn. określanie celów aktywności oraz stosowane środki wywierania wpływu na ludzi) może wykazywać cechy specyficzne dla stylu demokratycznego lub autokratycznego. W drugim sposób przewodzenia ma zawsze charakter autokratyczny. Przywódca sam ustala kierunki polityki w państwie. Koncentruje się na zdo-Fyciu maksymalnej kontroli nad wszelkimi formami aktywności instytucjonalnej oraz społecznej: partiami politycznymi, szkolnictwem, prasą, sztuką, sądownictwem, policją itd. (Katz, 1973). Wszystkie instytucje oraz zorganizo-- wane ugrupowania mają niski stopień autonomii, ich działalność podporządkowana jest preferowanej przez przywódcę ideologii; ludzie, którzy jej nie respektują, są pozbawiani systemu nagród, a nawet represjonowani. Sprawowaniu kontroli przez przywódcę w państwie totalitarnym służy zamknięcie obiegu informacji w społeczeństwie. Prasa, radio, telewizja głoszą poglądy w duchu jednej, akceptowanej przez przywódcę, a więc oficjalnie obowiązującej ideologii, j; Swoboda podróży poza granice kraju jest ograniczona, podobnie jak przyjmowanie gości zagranicznych; każdorazowo należy się ubiegać o pozwolenie stosownych urzędów. W rezultacie obywatele państwa totalitarnego mają mniejsze możliwości porównań w zakresie wzorców organizacji państwa i stylów życia, co blokuje proces kształtowania się potrzeb prowadzących do buntu wobec panującej ideologii i przywódcy, który ją reprezentuje. Podsumowując, głównym celem przywódcy autokratycznego jest utrzymanie władzy, środkiem zaś osiągnięcia tego celu - sprawowanie maksymalnej kontroli nad społeczeństwem.
Inne cele oraz sposoby działania wyznacza przywódcom politycznym system demokratyczny. .Państwo demokratyczne w odróżnieniu od totalitarnego ma charakter otwarty; ludzie w sposób swobodny mogą głosić rozmaite poglądy, a także realizować indywidualny system wartości oraz własny styl życia (np. Sartori, 1994). Swobodnie komunikują się zarówno w obrębie własnego państwa, jak i poza granicami kraju. Jawnie wyrażają rozmaite potrzeby, dążąc do ich realizacji. Mają swobodę tworzenia ugrupowań, partii, stowarzyszeń będących grupami nacisku w stosunku do sprawowanych rządów. Decydują przez udział w wyborach, kto ma pełnić funkcję przywódczą i jak długo. Przywódca polityczny, chcąc utrzymać władzę w ramach demokratycznego porządku, musi zatem starać się o godzenie często sprzecznych interesów różnych grup ludzi. Integrowanie społeczeństwa jest głównym celem jego działalności, środkiem realizacji zaś - negocjacje, dążenie do kompromisu, uwzględniające sprzeczne
potrzeby różnych grup ludzi akty legislacyjne i przedsięwzięcia rządowe. Jest to zatem demokratyczny styl sprawowania władzy (por. Katz, 1973). Podkreślić należy, iż chociaż w systemie demokratycznym godzenie sprzecznych interesów jest podstawowym zadaniem przywódcy, jed-
81
nak demokracja nie wyklucza możliwości formułowania przez niego własnych programów politycznych, określonej wizji uprawiania polityki i realizacji swych pomysłów, oczywiście pod społeczną kontrolą (Heifetz, 1994). Warto równocześnie zwrócić uwagę na to, iż poszczególne państwa demokratyczne różnią się strukturą systemu politycznego; inny jest kształt demokracji na przykład w Irlandii, Holandii, Francji czy Ameryce. Inne są tym samym uprawnienia i zakres władzy przywódców politycznych tych (oraz nie wymienionych) państw i liderów niższego szczebla. Niezależnie od różnych stylów sprawowania władzy, wyznaczonych przez swoistość struktury politycznej państwa, zaobserwowano także indywidualne różnice pod względem stylów przewodzenia preferowanych przez przywódców tych samych państw. Istnieje wiele opisów kategoryzujących style przewodzenia (np. Greenstein, 1994, a także krótki przegląd w pracy Kaarbo, 1997). Poniżej zostanie scharakteryzowany jeden z nich, najnowszy, najbardziej rozbudowany, oparty na obserwacji prezydentów amerykańskich (Hermann, Preston, 1994) oraz premierów dużych państw demokratycznych (Kaarbo, 1997). Autorzy koncepcji - Hermann i Preston oraz Kaarbo - zdefiniowali styl przewodzenia w kategoriach powtarzających się sposobów wykonywania zadań, obejmujących budowanie relacji z otoczeniem, gromadzenie informacji i podejmowanie decyzji. Na styl przewodzenia składa się pięć następujących elementów.
Pierwszy dotyczy zakresu zainteresowań politycznych. Są one zdeterminowane sposobem pojmowania sprawowanej funkcji przywódczej. I tak, przywódca może postrzegać siebie jako uczestnika określonych wydarzeń politycznych bądź osobę będącą ponad nimi. Jego zainteresowania polityczne mogą się zatem koncentrować wokół konkretnych problemów lub na globalnym uprawianiu polityki. Przykładowo, kanclerze niemieccy - Konrad Adenauer i Willy Brandt -zajmowali się przede wszystkim polityką zagraniczną, niewiele uwagi poświęcając sprawom kraju, przy czym Adenauer skupiał się na kontaktach z Zachodem, natomiast Brandt dużą wagę przywiązywał do polityki wschodniej.
Drugi element stylu przewodzenia odnosi się do tolerancji konfliktów w ramach grupy doradców, członków gabinetu i/lub partii. Przywódcy w różnym stopniu są zdolni akceptować istniejącą we własnym otoczeniu dyshar-monię, niezgodę, rozłamy i polityczne frakcje. Prezydent, znajdujący się na szczycie hierarchii władzy politycznej, ma duży wpływ na to, czy i do jakiego stopnia konflikty interesów różnych grup będą ulegać eskalacji lub zostaną stłumione. Premier w systemie parlamentarnym nie dysponuje tak dużą władzą. W parlamencie konflikty wyrażane są niezależnie od tego, czy premier jest odporny na sytuacje konfliktowe, czy też pragnąłby ich uniknąć. Ma on natomiast wpływ na występowanie i przebieg sytuacji konfliktowych wśród członków rządu i wewnątrz własnej partii, czemu służą rozmaite strategie łagodzenia powstałych napięć (patrz: element piąty stylu przewodzenia).
Trzeci czynnik dotyczy typu motywacji dominującej w działalności przywódczej. Może to być na przykład chęć rozwiązania jakichś szczególnych problemów, działalność na rzecz upowszechniania wyznawanej ideologii, zdobycie popularności, prowadzenie interpersonalnych roszad (zob. też o innych rodzajach motywacji politycznych przywódców w dalszej części niniejszego rozdziału.
Dotychczas zostały omówione dwa ujęte globalnie, zgodnie z dorobkiem psychologów społecznych, style kierowania, tj. autokratyczny i demokratyczny. W przypadku przywództwa politycznego trudno wyodrębnić wymieniany przez psychologów społecznych styl trzeci, tj. liberalny. Przywódca działający zarówno w strukturach formalnych, jak i nielegalnych (np. jako dowódca grup terrorystycznych) musi, nawet wbrew swej woli, podejmować decyzje i je egzekwować. W pierwszym przypadku jego zakres obowiązków (w podejmowaniu decyzji) oraz możliwe instrumenty wpływu na ludzi wynikają z określonych ustaleń prawnych. W drugim osoba uchylająca się od brania odpowiedzialności za aktywność grupy nie pełniłaby funkcji przywódczej; człowiek taki albo w ogóle nie zostałby wybrany na przywódcę grupy, albo nie utrzymałby w niej swej przywódczej pozycji. Zdarzają się wprawdzie przypadki, kiedy legalni przywódcy polityczni wysokiego szczebla nie mogą wypełniać swych obowiązków, na przykład z powodu choroby. W takich sytuacjach w krajach demokratycznych człowiek formalnie pełniący funkcję przywódczą jest zastępowany na drodze przewidzianych prawem procedur
inną osobą. W krajach totalitarnych problemy zdrowotne przywódcy są starannie ukrywane, przy czym rolę przywódczą w sposób niejawny przejmują inni ludzie (Post, Robins, 1990).
W rozwoju państw pojawiają się niekiedy wydarzenia o szczególnym znaczeniu - wojny, rewolucje, transformacje ustrojowe. W warunkach tych ludzie na ogół przeżywają dezorientację i niepokój. Tego rodzaju kontekst społeczno--polityczny określa inną niż opisane powyżej funkcję przywódcy politycznego. Jest to rola mentora (wg definicji słownikowej mentor to doświadczony doradca, przewodnik życiowy, nauczyciel — Kopaliński, 1989). Celem jego działalności jest wskazanie właściwego, jego zdaniem, sposobu rozumienia i podejścia do określonych zdarzeń lub procesów społeczno-politycznych, środkiem zaś wywierania wpływu na ludzi są wystąpienia publiczne, w których wyjaśnia pewne procesy polityczne, przedstawia argumentację o słuszności określonych poglądów, namawia ludzi do podjęcia pewnych działań przez inicjowanie określonych akcji; demonstruje zatem przykład postępowania zgodnego z głoszonymi poglądami. Przywódca polityczny pełni tym samym funkcję katalizatora w procesie osiągania przez swych zwolenników politycznej dojrzałości, tzn. przejścia od dezorientacji i niepokoju do skrystalizowanej postawy społeczno-politycznej (Wilkins, 1986). Proces ten można zaobserwować od kilku lat m.in. w Polsce, gdzie podczas publicznych wystąpień przywódcy polityczni wyrażają poglądy dotyczące m.in. sposobu rozumienia pojęcia demokracji i zasad, według których należy budować demokratyczne państwo polskie (Jakubowska, 1997, 1999).
Teorie wyłaniania się politycznego przywódcy