Opieka paliatywna jako alternatywa dla eutanazji

Eutanazja jest zabiciem człowieka ze szczególnych motywów. Jest mianowicie zabiciem człowieka, rzekomo w celu usunięcia jego cierpienia. Zabijający wierzy więc, że zabójstwo usunie cierpienie zabijanego - choć nie wie, czym jest śmierć. Zabijanie ludzi z różnorodnych motywów było stosowane w starożytności - zrzucanie ze Skały Tarpejskiej dzieci słabych fizycznie, zabijanie ludzi na arenach cyrkowych dla rozrywki widzów czy zabijanie niewolników przez ich właściciela. Jednak w tych samych czasach Platon napisał: " stawianie zła nad dobrem jest sprzeczne z naturą ludzką", a Arystoteles stwierdzał: " Istnieją pewne działania i emocje, których same nazwy zawierają w sobie niegodziwość, na przykład (...) morderstwo. Te i podobne emocje i działania zakładają przez swoje nazwy, to że są złe. Dlatego dokonując ich, nie możemy nigdy czynić dobra; wykonywanie ich jest zawsze złe". Starożytny lekarz grecki Hipokrates, w tekście znanym powszechnie pod nazwą " Przysięga Hipokratesa" napisał: "nikomu, nawet na żądanie, nie dam śmiercionośnej trucizny, ani nikomu nie będę jej doradzał, podobnie też nie dam niewieście środka poronnego". Pojęcie eutanazji, czyli tak zwanej "dobrej śmierci" zostało stworzone w III Rzeszy przez nazistowskich psychiatrów i oznaczało zabicie człowieka, którego "życie jest niewartym przeżycia". Chodziło o zabijanie chorych psychicznie, niedorozwiniętych umysłowo oraz inwalidów. Technika zabijania, po wypełnieniu stosownego formularza przez psychiatrę, polegała początkowo na dożylnym podawaniu dużej dawki środka nasennego, a potem, ze względu na koszta środków nasennych, na zatruciu gazem. Zagazowywano zwykle grupy ludzi w wyznaczonych do tego celu pomieszczeniach szpitalnych. Współcześni zwolennicy eutanazji nie chcą pamiętać o pochodzeniu tego pojęcia i o historii z nim związanej. Jednak również oni mówią, że życie niektórych ludzi jest niewarte przeżycia i że ludzie ci powinni być zabici dla ich własnego dobra. Pragnienie śmierci to objaw choroby Zwolennicy eutanazji mówią, że cierpiący chory sam prosi o pozbawienie go życia i że niespełnienie tej prośby jest niehumanitarne. Twierdzenie takie jest sofizmatem, to znaczy logicznym wywodem opartym na fałszywym, ale nieujawnionym założeniu, w celu wprowadzenia rozmówcy w błąd. Sofizmat, w przypadku eutanazji, polega na tym, że (z bardzo nielicznymi wyjątkami) prośba chorego o pozbawienie go życia nie jest świadomą decyzją podjętą przez człowieka rozumiejącego znaczenie czynu i zdolnego świadomie kierować swoim postępowaniem, ale objawem choroby. Zjawisko zostało opisane przez Cecil Sanders, założycielkę Hospicjum Św. Krzysztofa w Londynie. Jej zdaniem, problem wiąże się ze zjawiskiem totalnego bólu. Ból totalny występuje przede wszystkim u niektórych chorych na choroby nowotworowe, w stanie terminalnym, to znaczy w takim stanie, kiedy wyleczenie nie jest możliwe i kiedy choroba nieuchronnie musi doprowadzić do śmierci w niedalekiej przyszłości. Chorzy tacy odczuwają dotkliwy ból fizyczny, któremu towarzyszy ciężka depresja psychiczna. Przyczyną depresji jest fakt, że chory obserwuje szybko narastające zamiany swojej osobowości: nieodwracalnie traci swój, przez wiele lat wykonywany, zawód; przestaje być powiązany z swoimi najbliższymi dotychczasowymi więzami rodzinnymi, a w to miejsce pojawia się traktowanie go jako przedmiotu nerwowej troski, tym większej im bardziej go kochają. Paradoksalnie źle pojęta miłość najbliższych powoduje, że traktują go przedmiotowo. Dominuje nerwowa troska o chorego, jako o nierozwiązywalny problem, a zanika kontakt osób. Czasem najbliźsi wypowiadają przed chorym nieuzasadnione optymistyczne sądy co do jego stanu - sądy, w które chory nie może uwierzyć i zamiast tego dochodzi do wniosku, że bliscy kłamią; patrząc w lustro chory widzi inną twarz niż dotychczas mu znana i zapamiętana. Co gorsze, ta twarz codziennie jest inna i bardziej niepokojąca. Chory nieodwracalnie traci sprawność fizyczną, przestaje chodzić i wie, że już nigdy chodzić nie zacznie. Chory staje się pozornie kimś innym - nawet dla samego siebie. Ból można leczyć. Według danych WHO, ból nowotworowy można wyeliminować u 95 proc. pacjentów - podaje krajowy konsultant w dziedzinie opieki paliatywnej prof. Jacek Łuczak. Lekarze bardzo często nie potrafią leczyć bólu - rozwiązaniem tego problemu jest doskonalenia umiejętności walki z bólem a nie uciekanie się do eliminacji choroby "przez eliminację pacjenta". "Amerykańskie Stowarzyszenie Medyczne (AMA) publicznie przyznało się do kompetencyjnych braków związanych z uśmierzaniem bólu (...) Uśmierzanie bólu według norm AMA, jest w Holandii prymitywne" (Willke 2000: 128). "Większość naszych lekarzy jest słabo obeznana z nowoczesnymi środkami i zabiegami paliatywnymi" - uważa dr Karl Guning, Holender, przewodniczący Światowej Federacji Lekarzy Szanujących Ludzkie Życie (Rędzioch, 2001). "Lekarz musi pamiętać, że ból, lęk i depresję można dziś skutecznie leczyć - od tego trzeba zacząć, gdy chory błaga o śmierć" - stwierdził dr Johannes van Delden, geriatra i etyk z Utrechtu (Walewski, 2001). Waszyngtońskie Stowarzyszenie Medyczne (Washington Medical Association) stwierdziło, że ból można kontrolować w przypadku 90-96 % pacjentów (Pain Management and Care of Terminal Patient 1992). "Większość bólu fizycznego można opanować za pomocą właściwego stosowania analgetyków" (Singer, Siegler, 1990). Osobną kategorię cierpienia stanowi cierpienie psychiczne. Obawa przed samotnością, utratą godności, opuszczeniem, niedostępnością lekarza w decydującej chwili (wszystkie te przyczyny można szybko wyeliminować) bardzo często (80 proc. proszących - Dangel 2001) stanowią motywy prośby o eutanazję. Polskie Towarzystwo Opieki Paliatwnej: www.opiekapaliatywna.com.pl infolinia: 0801 190 000 całkowity koszt połączenia 0,35 zł za rozmowę w godz. 8.00 - 22.00 we wszystkie dni tygodnia W Austrii krewni osoby terminalnie chorej mogą skorzystać z 3 do 6-miesięcznego urlopu przeznaczonego nad opiekę nad chorym. Z urlopu mogą skorzystać małżonkowie, rodzice, dzieci, wnuki, rodzeństwo. 74 % Austriaków wyraziło chęć skorzystania z urlopu, gdy zajdzie taka konieczność. (KU) Wyleczyć depresję W odróżnieniu od innych postaci depresji reaktywnej, ta obserwowana w bólu totalnym powoduje natrętne myśli samobójcze.

Ból fizyczny, będący istotnym elementem bólu totalnego, możemy obecnie opanować przy pomocy szeregu środków, którymi dysponuje współczesna medycyna. Jednak zniesienie bólu fizycznego nie wystarcza, konieczne jest opanowanie depresji. Tu niezbędne stają się oddziaływania psychologiczne; należy nawiązać kontakt osobowy z chorym i unikać pośpiechu. Celem tych działań jest zwrócenie choremu jego utraconej osobowości. Chory tęskni za samym sobą, a raczej za swoją utraconą osobowością. Poczucie rozpadu własnej osobowości możemy zniwelować nawiązując kontakt osobowy z chorym. W tym celu, przed wejściem do pokoju chorego należy wykonać pewien zabieg psychologiczny: należy pomyśleć, że teraz będę interesował się wyłącznie chorym, z którym mam się właśnie skontaktować, że zapomnę w czasie tych paru minut o własnych problemach, że zrobię to bezwzględnie i całkowicie. Lekarz wierzący może pomyśleć: Panie Boże, uczyń mnie przez tych parę najbliższych minut świętym - nie dla mnie - dla chorego w stanie totalnego bólu, po wyjściu od chorego mogę znowu wrócić do moich problemów. Po takiej autosugestii, sprowadzającej się do uniknięcia pośpiechu, to znaczy do myślenia wyłącznie o czynności aktualnie wykonywanej, możemy wejść do chorego. Potem nie musimy wiele mówić. Raczej pozwólmy mówić choremu. On natychmiast odczuje, że jest dla nas osobą; tą samą osobą, którą był przed zachorowaniem, że nadal może pozostawać w kontakcie osób. Przez kontakt osobowy z chorym niejako zwracamy mu jego osobowość, co w połączeniu z farmakologiczną, czy szerzej biotechnologiczną, likwidacją bólu fizycznego usunie ból totalny. Chory wówczas powie sam sobie, że nadal chce żyć, lub inaczej - że chce dożyć swojej naturalnej śmierci i nie chce być zabijanym. Możemy w ten sposób darować choremu jedne z najważniejszych chwil jego życia. Najważniejszych i czasem najszczęśliwszych.

Ludzie pracujący w hospicjach mają ogromne własne doświadczenia w tym zakresie. Opiszę jeden przypadek. -W krańcowo zaniedbanym mieszkaniu leżała chora w terminalnym okresie choroby nowotworowej w stanie ciężkiego totalnego bólu. Mąż alkoholik, nie mogąc znieść istniejącej sytuacji, był permanentnie pijany i agresywny wobec chorej. Pracownicy hospicjum opanowali ból totalny, co spowodowało radykalną zmianę zachowania męża, który stał się po raz pierwszy w życiu życzliwym dla swojej żony. Pacjentka mówiła, że nigdy nie była tak szczęśliwa, jak w tych ostatnich dniach życia. Mąż alkoholik zadał nawet sobie trud, aby uładzić mieszkanie. Po kilku tygodniach chora zmarła spokojnie, bez dolegliwości bólowych i bez depresji. Alternatywą było zabicie pacjentki. Opisany przypadek nie jest melodramatyczną fikcją literacką, ale autentyczną kazuistyką bólu totalnego.

Inny autentyczny przypadek: chora była w stanie totalnego bólu w wyniku poinformowania jej i jej rodziny o jednoznacznie złym rokowaniu. Chorej odmówiono hospitalizacji. W Holandii była klasyczną kandydatką do eutanazji. Na innym oddziale szpitalnym podjęto heroiczną terapię. Chora przeżyła 9 lat i dziś jest we względnie dobrym stanie.

Należy jeszcze wspomnieć o bardzo rzadkich przypadkach, kiedy prośba chorego o pozbawienie go życia nie jest objawem chorobowym, ale wyrazem suwerennej decyzji człowieka. W takich przypadkach lekarz nie może podjąć się zabójstwa na zlecenie, to nie jest problem medyczny i nie wolno oczekiwać od lekarza wykonywania takich czynności. Gdyby zaakceptować takie absurdalne stanowisko, to powinny by powstawać gabinety lekarskie informujące, że tu się zabija na prośbę zabijanego.

prof. dr hab. Wojciech Bołoz CSsR Prawa Człowieka Umierającego Prawo do traktowania należnego osobie aż do śmierci Prawo do informacji o własnym stanie i udziału w podejmowaniu decyzji Prawo do ulgi w bólu fizycznym i cierpieniu Prawo do wolności od terapii przedłużających proces umierania Prawo do pomocy psychologicznej i wsparcia duchowego, zgodnie ze swoim światopoglądem Prawo do kontaktu z rodziną i swoim środowiskiem, aby nie umierać w samotności Prawo do wyrażania swoich uczuć na temat śmierci Prawo do naturalnej i godnej śmierci

Życie człowieka współczesnego często jest ograniczone do zaspokajania bieżących potrzeb i zdobywania pieniędzy, niezbędnych do tego zaspakajania. Umieranie kogoś bliskiego nie mieści się w tym schemacie. Umierający, nawet bardzo bliski, stanowi ciężar nie do zniesienia i trudno wtedy utrzymać autentyczny kontakt osób. Znacznie wygodniej jest odizolować się faktycznie, lub tylko psychologicznie od umierającego, w przekonaniu, że troszczymy się o niego. Krańcowym przykładem takiej postawy jest zabicie umierającego, rzekomo z motywów humanitarnych. 

W 1999 roku odbyła się w Watykanie plenarna sesja Papieskiej Akademii Życia poświęcona godności umierania. W czasie tej sesji, jeden z mówców, o. Mario Bizotto, w wykładzie pt. "Ukrywanie Śmierci" powiedział: "człowiek, który chce antycypować śmierć, przestaje być suwerennym i wolnym, a staje się ofiarą".

dr n. med. Jerzy Umiastowski
przewodniczący Komisji Etyki Lekarskiej Naczelnej Izby Lekarskiej

---