Parcjalne zaburzenia niektórych procesów orientacyjno - poznawczych u dzieci

Wzrok.

Gałkę oczną budują: twardówka, naczyniówka i siatkówka. W siatkówce znajdują się fotoreceptory, czyli czopki i pręciki. Droga wzrokowa wiedzie od receptora, przez neurony dwubiegunowe, nerw wzrokowy, neurony ciała kolankowatego bocznego. Ośrodek narządu wzroku, pole I - rzędowe, pole projekcyjne, znajduje się w głębi bruzdy ostrogowej w płacie potylicznym. Pole II - i III - rzędowe otaczają I - rzędowe pole wzrokowe. Czynność pola projekcyjnego stanowi neurofizjologiczne podłoże wrażeń wzrokowych. Pole II - rzędowe odpowiada za analizę i syntezę bodźców wzrokowych, za spostrzeganie, zapamiętywanie i rozpoznawanie przedmiotów. W polu III - rzędowym ma miejsce współpraca analizatora wzrokowego i kinestetyczno - ruchowego, czyli koordynacja wzrokowo - ruchowa, a także spostrzeganie stosunków przestrzennych.

Zaburzenia narządu wzroku mają wieloraką postać.

1. Nieprawidłowa budowa gałki ocznej, powoduje zaburzenia ostrości widzenia, co pośrednio wpływa u dzieci na zniechęcenie do czytania i rysowania.

2. Uszkodzenia siatkówki, drogi dośrodkowej i pola projekcyjnego powoduje ubytki w polu widzenia bądź ślepotę.

3. Gdy uszkodzeniu ulegnie pole II - rzędowe, występują zaburzenia spostrzegania i rozpoznawania konkretnych lub narysowanych przedmiotów. To inaczej agnozja wzrokowa.

4. Dysfunkcja pola III - rzędowego, powoduje niemożność oceny ułożenia przedmiotów w przestrzeni, odczytania godziny na zegarze, oceny prawej i lewej strony ciała, orientacji na mapie. Poza tym niepoprawne funkcjonowanie analizatora kinestetyczno - ruchowego skutkuje trudnościami w czytaniu, co wyraża się w słabej technice i wolnym tempie czytania

5. Efektem poważnego zaburzenia funkcjonowania pól II - i III - rzędowych jest całkowita niemożność czytania wskutek niezdolności rozpoznawania liter i jednoczesnego spostrzegania całego wyrazu (aleksja)

Powyższe uszkodzenia należą do ciężkich zaburzeń narządu wzroku i pod względem częstości występowania ustępują zaburzeniom II - i III - rzędowych pól wzrokowych. Urzeczywistniają się one w postaci trudności wyodrębniania części w złożonej całości oraz scalania poszczególnych części w całość, trudności w dostrzeganiu różnic między przedmiotami, w odwzorowywaniu graficznym i przestrzennym złożonych struktur (np. figur geometrycznych), trudności rozumienia, wnioskowania na materiale obrazkowym.

Symptomy zaburzeń: mylenie podobnych do siebie liter, wyrazów, gubienie się w tekście. Wolne tempo czytania, długo utrzymująca się technika literowania i sylabizowania. Złe rozmieszczenie przestrzenne elementów, rotowanie.

Metody badań percepcji wzrokowej i wzrokowo - przestrzennej: obserwacja, wywiad, analiza wytworów. Przeprowadza się test Wilgockiej - Okoń oraz próby eksperymentalne: orientacja w schemacie własnego ciała i w przestrzeni, testy Bender - Koppitz i Bender - Santucci, polegające na reprodukowaniu figur geometrycznych.

Postępowanie wyrównawcze i korekcyjne: zwracanie uwagi dziecka na otoczenie, zachęcanie do zabaw, rysowania, konstruowania wg wzoru. Ćwiczenia: odwzorowywanie układów przestrzennych figur i brył geometrycznych, odnajdowywanie takich samych bądź podobnych obrazków. Zajęcia dydaktyczne: gry, układanki, zajęcia plastyczne, system ćwiczeń Frostig i Horin.

Słuch.

Receptor: komórki rzęskowe w narządzie Cortiego. Droga dośrodkowa: nerw przedsionkowo - ślimakowy, jądro ślimakowe w moście, ciało czworoboczne, wzgórek dolny blaszki czworaczej pokrywki, ciało kolankowate przyśrodkowe. Ośrodek pierwszorzędowy, pole projekcyjne: zakręty skroniowe poprzeczne, in. zakręty Heshla. Stanowi on neurofizjologiczne podłoże powstawania wrażeń słuchowych. Pole drugorzędowe pełni rolę ośrodka kojarzeniowego słuchu, w którym zachodzą procesy analizy, syntezy, porównywania bodźców słuchowych, co jest podstawą tworzenia się spostrzeżeń słuchowych. Pole trzeciorzędowe to okolice nakładające się analizatora słuchowego i wzrokowego.

Proces spostrzegania słuchowego uzależniony jest od sprawności funkcjonalnej wszystkich części analizatora słuchowego.

• W przypadku uszkodzenie ucha jako narządu zmysłu, zwłaszcza receptora oraz dróg dośrodkowych występuje głuchota różnego stopnia

• Zniszczenie pola projekcyjnego w korowym ośrodku słuchowym powoduje głuchotę centralną

• Dysfunkcja drugorzędowego pola słuchowego jest przyczyną zakłócenia czynności analityczno - syntetycznych, a następnie agnozji słuchowej

• Uszkodzenie pól trzeciorzędowych lewej półkuli utrudnia rozumienie i zapamiętywanie dłuższych ciągów wyrazowych, kojarzenia bodźców wzrokowych i słuchowych

Od sprawności funkcjonalnej analizatora słuchowego zależy umiejętność zapamiętywania i rozpoznawania dźwięków, a wśród nich dźwięków mowy. Na czynność spostrzegania jej składa się:

1. Spostrzeganie i odróżnienie od siebie wypowiadanych głosek oraz zjawisk prozodycznych, takich jak: miejsce akcentu, intonacji zdania, tempa mowy - to słuch fonetyczny

2. Różnicowanie fonemów

3. Analiza fonemowa, sylabowa i wyrazowa oraz synteza tych elementów

Wśród dzieci przedszkolnych mamy najczęściej do czynienia z zakłóceniami funkcjonowania wyżej wymienionych procesów, które rzutują na trudności w zapamiętywaniu słów, form językowych, wierszyków, słów piosenek oraz w koncentracji uwagi na bodźcach słuchowych.

Wskutek zaburzeń percepcji i pamięci dźwięków mowy oraz zaburzeń koordynacji słuchowo-ruchowej często obserwuje się wadliwą wymowę, przestawianie kolejności dźwięków w wyrazie, mylenie wyrazów o podobnym brzmieniu, ubogi zasób słów, trudności w rozumieniu, zapamiętywaniu i stosowaniu dłuższych, złożonych wyjaśnień i poleceń. Dosłowna nauka języka jest powolna, szybciej przychodzi nauka z tekstu. Dłużej utrzymuje się faza głoskowania i sylabizowania. Pokonywanie trudności technicznych upośledza rozumienie treści tekstu głośno czytanego. Zaburzenia słuchu muzycznego manifestują się trudnościami w odtwarzaniu rytmu w tańcu, w zapamiętywaniu i odtwarzaniu melodii. Duże trudności sprawia opanowanie akcentu i intonacji, szczególnie w nauce języka obcego, a także w modulowaniu głosu podczas czytania i deklamowania.

Do oceny poziomu rozwoju percepcji słuchowej wykorzystuje się wywiad z rodzicami, obserwację zachowań dziecka oraz próby eksperymentalne. Metody te dostarczają informacji na temat rozwoju mowy, zdolności do zapamiętywania oraz zdolności muzycznych.

Postępowanie korekcyjne powinno poprzedzić naukę czytania. Obejmuje ono kształtowanie mowy i zdolności rozróżniania jej elementarnych składników, a także wzbogacanie słownika. W przypadku słabej percepcji słuchowej, skojarzonej z zaburzeniami mowy, konieczne jest podjęcie ćwiczeń logopedycznych. Wskazane są również ćwiczenia rytmiczne rozwijające słuch muzyczny.

Mowa.

Mowę zalicza się do wyższych procesów psychicznych. Jest historycznym wytworem kontaktów społecznych między ludźmi. Na proces powstawania mowy składają się układy anatomiczno - czynnościowe, takie jak: układ oddechowy, fonacyjny i artykulacyjny oraz ośrodki mowy w korze mózgowej. Mowa jest w dużej mierze uzależniona od sprawności układu nerwowego: sprawności analizatora słuchowego (kontrola słuchowa artykulacji podczas mówienia i odbiór mowy) i analizatora kinestetyczno - ruchowego (uruchomienie narządów mowy oraz kontrola ich ruchów poprzez odbieranie z nich pochodzących informacji czuciowych). W procesie mówienia istotną rolę odgrywają mózgowe ośrodki mowy: ośrodek ruchowy mowy Brocki w płacie czołowym, a także ośrodek czuciowy mowy Wernickego w płacie skroniowym lewej półkuli mózgu. Proces mówienia kontrolują także inne ośrodki znajdujące się w półkuli dominującej. Ok. 4. r.ż. następuje lokalizacja ośrodków mowy w lewej półkuli, a wiek przedszkolny jest okresem bardzo intensywnego rozwoju mowy, co w znacznym stopniu zależy od wpływu środowiska społecznego.

Kaczmarek wyróżnił w wypowiedzi słownej następujące składniki: treść, czyli myśl przekazaną w komunikacie, formę, czyli sposób językowego przekazania informacji i substancję, czyli efekt działania narządów obwodowych, którą podzielił się na płaszczyzny: suprasegmentalną, zawierającą akcent, melodię i rytm, oraz segmentalną, obejmującą głoski. Wedle tego podziału wyróżnił on następujące zaburzenia mowy:

• zniekształcenia treści wynikające z zakłóceń procesu myślenia

• zniekształcenia języka: głuchoniemota, alalia - odmiania niemoty trwająca od urodzenia, jednak z zachowaniem prawidłowego słuchu i poziomu inteligencji, afazja - całkowita utrata możliwości porozumiewania się słownego wskutek nabytego uszkodzenia mózgu, dysfazja - to częściowa jej utrata. Najczęściej występuje afazja ruchowa. Afonia i mutyzm selektywny to bezgłos spowodowany porażeniem strun głosowych na podłożu nerwicy.

• zniekształcenia substancji w płaszczyźnie suprasegmentalnej: zmącenie rezonansu - uszkodzenie przegrody nosowej lub podniebienia miękkiego; jąkanie - rozwojowe (fizjologiczne) i właściwe (patologiczne) - polega na nieprawidłowej koordynacji układu fonacyjnego, artykulacyjnego i oddechowego, któremu towarzyszy nadmierne napięcie mięśniowe; giełkot, inaczej bełkot - niewyraźne wypowiadanie dłuższych wyrazów

• zniekształcenia substancji w płaszczyźnie segmentalnej to dyslalia, czyli wady wymowy; przyczyny mogą być: organiczne (anatomiczne), lub czynnościowe (np. niedostateczna uwaga słuchowa)

Dyslalia może być:

• jednoraka, gdy dotyczy nieprawidłowej wymowy jednej głoski, np. reranie, seplenienie, bezdźwięczność

• wieloraka, gdy kilka głosek jest wymawianych nieprawidłowo

• prosta, np. bezdźwięczność

• złożona, gdy występuje więcej zniekształceń (np. dźwięczna miękka na bezdźwięczną twardą)

Zaburzenia mowy są wyrazem parcjalnych zaburzeń rozwoju psychomotorycznego, a nie korygowane stają się źródłem wtórnych zaburzeń całej osobowości.

Wady wymowy należy odróżnić od niedojrzałych form artykulacji i od regionalizmów. Ostatecznie o istnieniu wady wymowy wypowiada się logopeda.

Metody badania mowy: wywiad (pytania o czas pojawienia się gruchania, gaworzenia, pierwszych wyrazów i zdań), obserwacja ukierunkowana na mowę dziecka, testy eksperymentalne - powtarzanie elementarnych składników mowy, nazywanie obrazków, lingwołamki.

---