J. Brunner prezentuje swoją teorię rozpoznawania percepcyjnego omawiając kolejne etapy procesu decyzyjnego prowadzącego do kategoryzacji percepcyjnej, oraz mechanizmy warunkujące: gotowość, obronność i niespójność percepcyjną.
Istotą procesu spostrzegania jest rozpoznanie= określenie, do jakiej kategorii należy określony obiekt (stymulacja napływająca z narządów zmysłowych).
Proces percepcyjny jest procesem decyzyjnym, składającym się z kilku etapów.
Prymitywna kategoryzacja - przedmiot/zdarzenie ulega wyodrębnieniu percepcyjnemu i posiada określone czaso-przestrzenne cechy jakościowe (wyodrębnienie figury z tła).
Etap ten może ograniczać się do ustalenia tylko tego, że mamy do czynienia z jakimś przedmiotem, dźwiękiem lub ruchem. Jest to proces utajony/nieświadomy.
Gdy dane sensoryczne pokrywają się z np. danymi pamięciowymi to obiekt jest rozpoznawany jako należący do danej kategorii.
Poszukiwanie wskazówek - zaliczenie obiektu do bardziej ścisłej kategorii na podstawie dodatkowych wskazówek (szukanie cech, postawienie hipotezy).
Proces ten może być też nieświadomy, gdy jest duża wprawa spostrzegającego lub duże prawdopodobieństwo związku między wskazówkami a kategorią.
Proces może być świadomym poszukiwaniem dalszych wskazówek, jeżeli wskazówki nie odpowiadają w sposób precyzyjny dostępnym kategoriom lub jeśli wg uprzedniego doświadczenia organizmu związek między wskazówką a kategorią posiada mały stopień prawdopodobieństwa.
„Co to jest?” - szukamy w otoczeniu danych, chcąc znaleźć wskazówki pozwalające na precyzyjne zaklasyfikowanie danego obiektu. Określony wzorzec stymulacji może pasować do kilku kategorii - np. figury wieloznaczne.
W tych warunkach, organizm jest maksymalnie podatny na stymulację.
Sprawdzanie dla potwierdzenia- zmniejsza się gwałtownie podatność na stymulację (gdy wstępne zaliczenie obiektu do jakiejś kategorii już nastąpiło, proces poszukiwania ulega ograniczeniu do dodatkowych wskazówek potwierdzających próbną klasyfikację)- poszukujemy cech krytycznych, które są charakterystyczne dla danej kategorii, a nie opisują innych kategorii.
Zakończenie potwierdzenia - zaprzestanie poszukiwania wskazówek; gwałtowne zmniejszenie się podatności na wskazówki dodatkowe; wskazówki niezgodne z przyjętą kategorią, ulegają zablokowaniu..
Wszelkie doświadczenie percepcyjne jest produktem końcowym procesu kategoryzacji, gdyż wszelka percepcja jest kategorialna - cokolwiek spostrzegamy, zaliczamy to do jakiejś klasy obrazów spostrzeżeniowych nadających znaczenie danemu spostrzeżeniu. Zatem istotną cechą spostrzegania jest jej kategorialny charakter.
Kategoria = reguła, na podstawie, której klasyfikujemy obiekty jako równoważne.
W odniesieniu do przypadków, które mają być zaliczone do danej kategorii, reguła określa właściwości lub wartości kryterialne cech, jakie musi posiadać obiekt, by został zakodowany w danej klasie.
Prawdopodobieństwo, że jakaś informacja sensoryczna zostanie zaliczona do danej kategorii jest kwestią odpowiedniości m. sensoryczną informacją „na wejściu” a cechami kategorii
oraz kwestią dostępności kategorii.
Kategorie różnią się stopniem dostępności, będącej odpowiednikiem gotowości, z jaką bodziec „na wejściu” posiadający określone cechy zostanie zakodowany / zaklasyfikowany do danej kategorii.
Im częściej pojawiają się w określonym kontekście przypadki należące do pewnej kategorii, tym większa jest dostępność danej kategorii.
Gotowość percepcyjna to łatwość wykorzystywania określonej kategorii pamięciowej do danego materiału percepcyjnego. Tak rozumiana gotowość percepcyjna uzależniona jest od dwóch grup czynników: zewnętrznych i wewnętrznych.
1. Zewnętrznych:
a)Częstość uprzednich doświadczeń (wyższą gotowością cechują się kategorie, których przedstawiciele uprzednio często występowali w otoczeniu jednostki)
b) Konsekwencje społeczne (wyższą gotowością cechują się kategorie, które są wykorzystywane przez innych)
W sytuacji niewielkiej liczby inf. potwierdzających/zaprzeczających- przy spostrzeganiu społecznym mamy tendencje do stereotypizacji i konformizmu.
2. Wewnętrznych (wewnętrzna organizacja systemu kategorii wykorzystywanych w trakcie spostrzegania):
a) Monopol, czyli liczba kategorii wykorzystywanych przez jednostkę
Im mniej kategorii, tym większy monopol, tym większa dostępność kategorii.
Np. osoby, które maja tendencje do interpretacji 0-1; sa niepodatne na perswazje, gdyż ich gotowość jest bardzo wysoka; zmiana kategorii na przeciwstawną może zaburzyć organizację całego systemu kategorii.
b) Integracja poznawcza systemu kategorii (im silniej powiązane ze sobą poszczególne kategorie, tym wyższa ich gotowość, łatwiej wykorzystać kategorie związane ze zintegrowanym systemem wiedzy, niż te w izolacji)
c) Konsekwencje motywacyjne (im większy związek kategorii z celami, tym większa gotowość)
Gotowość zależy od tego, czego osoba szuka, odpowiednio do potrzeb i aktualnych zadań organizmu.
Gotowość percepcyjna ma 2 funkcje:
a) minimalizację właściwej danemu otoczeniu wielkości zaskoczenia
b) maksymalizacje osiągalności poszukiwanych zdarzeń czy obiektów
Obronność percepcyjna (obniżenie gotowości percepcyjnej) = sposób, w jaki organizmy wykorzystują swoją gotowość percepcyjną, by odsunąć od siebie zdarzenia zagrażające, na które nie maja wpływu.
Spostrzeżenie lub słowne określenie spostrzeganego materiału może nie wystąpić lub ulec zniekształceniu, gdy materiał ten osoba badana uważa za szkodliwy. Badania Bruner'a, Postman'a (1974)- czas ekspozycji potrzebny do rozpoznania słów nieprzyzwoitych jest znacznie dłuższy niż słów neutralnych emocjonalnie.
Badania Lazarus'a, McCleary (1951) - warunkowali sylaby bezsensowne za pomocą uderzeń prądem elektrycznym. Pewna grupa sylab była kojarzona z lekkim uderzeniem prądem elektrycznym, inne natomiast eksponowano bez jakiegokolwiek wzmocnienia. Przy podprogowej ekspozycji sylab, badani przy sylabach „elektrycznych” wykazywali silniejsze pobudzenie autonomiczne (subcepcja - różnicowanie bodźców na poziomie reakcji autonomicznych, bez udziału świadomości). Częstość zgadywania obu typów sylab była zbliżona. Wniosek: Niezależnie od rozpoznawania treści bodźca występuje rozpoznanie emocjonalne (pobudzenie fizjologiczne). Zjawisko obronności percepcyjnej i pokrewnej mu subcepcji dostarczają dowodów, że proces spostrzegania składa się z niezależnych od siebie faz.
Emocjonalna orientacja jest szybsza niźli poznawcza i w sytuacjach kryzysowych jest bardziej adaptacyjna.
Niespójność percepcyjna
Spostrzeganie jest procesem powstającym w wyniku stymulowania organizmu uprzednio przygotowanego (nastawionego).
Przy bodźcach „na wejściu” działają procesy ukierunkowujące tzn. organizujące pole percepcyjne,
w taki sposób, by zmaksymalizować spostrzeżenia ważne dla aktualnych potrzeb i oczekiwań,
zminimalizować spostrzeżenia szkodliwe dla tych potrzeb/oczekiwań => Zasada „mini-maksu” zwana „równowagą konstrukcyjno-obronną” w spostrzeganiu.
Gdy dobrze utrwalone oczekiwania nie otrzymują potwierdzenia pojawia się sytuacja niespójności => przed organizmem może stanąć zadanie reorganizacji percepcyjnej.
Klasyczny eksperyment Brunera nad niespójnością percepcyjną omawiany na wykładzie.
Celem eksperymentu była odpowiedź na pytania, w jaki sposób człowiek radzi sobie ze sprzecznościami i jakim repertuarem reakcji dysponuje organizm w sytuacjach zawierających niespójność.
•N= 28 studentów
•5 różnych kart do gry eksponowano kolejno osobom badanym.
Eksponowana seria zawierała od 1 do 4 kart niespójnych (barwy figur nie odpowiadały kolorom karcianym; rozbieżność miedzy barwą a kształtem figur).
Kolejność ekspozycji kart normalnych i niespójnych była losowa.
•Karty N i T:
N-Normalne: piątka kier, as kier, piątka pik, siódemka pik
T-Trikowe (niespójne), w których kolor karciany nie zgadzał się z barwą karty: trójka kier (czarna), czwórka kier (czarna), dwójka pik (czarna), as karo (czarny), szóstka trefl (czerwona).
• Opracowano 14 różnych porządków ekspozycji kart i każdą z nich pokazywano 2 osobom badanym (14 serii x 2 osoby= 28 badanych)
•Istniały 3 typy serii bodźców:
a)1T + 4N
b)4T + 1N
c)Seria mieszana (2T: 3N; 3T:2N)
•Każdą kartę eksponowano, aż do uzyskania poprawnego jej rozpoznania.
•Każda karta pojawiała się 3-krotnie, przy zróżnicowanych czasach ekspozycji 10-1000 msec. Jeśli przy 3-krotnej ekspozycji trwającej 1000 msec osoba badana nie rozpoznała karty, pokazywano jej następną kartę.
Wyniki:
•Próg rozpoznania: za poprawne przyjmowano rozpoznanie 2 kolejnych poprawnych reakcji.
•Osobę badaną proszono, by mówiła, co widzi bądź co się jej wydaje, że widzi.
•Próg rozpoznania kart niespójnych jest statystycznie istotnie wyższy niż próg rozpoznania normalnych kart.
•Do poprawnego rozpoznania (2 kolejne poprawne reakcje) kart normalnych niezbędna była ich ekspozycja trwająca średnio 28 msec. Do rozpoznania kart niespójnych 114 msec. [t=3,76, p<0,001]
•Przy najdłuższym czasie ekspozycji (1000 msec) rozpoznano poprawnie tylko 89,7 % kart niespójnych, podczas gdy przy czasie < 350 msec 100% kart normalnych.
•Eksperyment dowiódł także , iż im większe było uprzednie doświadczenie danej osoby badanej dotyczące spostrzegania niespójności, tym mniej trudności sprawia rozpoznanie niespójności o pokrewnym charakterze.
Doświadczenie związane z niespójnością jest skuteczne o tyle, o ile modyfikuje nastawienie osoby badanej i przygotowuje ją do zetknięcia się z niespójnością.
Poprzednie doświadczenie Czas
z kartami normalnymi
Żadne 360 msec
1 lub więcej kart 420 msec [p=0,68]
Poprzednie doświadczenie Czas
z kartami niespójnymi
Żadne 390 msec
1 karta 230 msec
2 lub więcej kart 84 msec [p=0,001]
•Bruner twierdził, iz:
1. percepcja nie jest izolowanym, niezależnym systemem, lecz wchodzi w interakcję w szeregiem innych systemów psychicznych. Spostrzeganie nie jest tylko wytworem determinantów bodźcowych, lecz także czynników związanych z doświadczeniem, motywacją, cechami osobowości i czynników społecznych.
2. spostrzeganie ma charakter funkcjonalny. Jednostka spostrzegająca to nie bierny, lecz aktywny organizm, który selekcjonuje informacje, tworzy hipotezy percepcyjne, a niekiedy zniekształca informacje na wejściu, by zredukować zaskoczenie i uzyskać obiekty przedstawiające dla niego wartość.