Próchno - powieść Wacława Berenta, ukazująca się początkowo w odcinkach w 1901 roku w "Chimerze", opublikowana w formie książkowej w 1903 roku. Zamyka ona i podsumowuje pierwsze dziesięciolecie Młodej Polski.
Streszczenie
Akcja toczy się w wielonarodowym środowisku artystycznej cyganerii końca XIX wieku w anonimowym mieście (prawdopodobnie Monachium w Niemczech) i ukazuje sylwetki: aktora, dziennikarza, muzyka, dramaturga oraz malarza, lekarza - poety, śpiewaczki operowej i gwiazdy kabaretu, owładniętych nitzscheańską teorią nadczłowieka, oraz eksponujące, już zaakcentowaną w symbolicznym tytule, degenerację, upadek moralny artystów, głoszących idee oderwanej od życia sztuki, dekadentów, których nierzadko jedynym celem był bunt przeciwko mieszczańskiemu światu i pędzenie życia na jałowych rozmowach o wielkiej sztuce. Opisane w Próchnie postacie poruszają się w sztucznej, oddzielonej od zwyczajnej rzeczywistości, przestrzeni. Żyją gorączkowo, w ostentacyjnej, zazwyczaj histerycznej formie manifestując dekadenckie nastroje. Zaglądają do kawiarni przekonani, że "w kawiarni robi się dziś kultura", ale nie gardzą też drugorzędnym kabaretem, są wśród nich zresztą prawdziwi amatorzy tingle-tangla. Sięgają po ulubione przez modernistów narkotyki: czarną kawę, koniak, piją szampana i absynt, w oparach opiumowego dymu głoszą pogardę dla codziennej krzątaniny wypełniającej egzystencję przeciętnych ludzi. Przedstawiony został cyganeryjny, nocny przeważnie sposób życia - w kawiarni, na ulicy, w oparach dymu i alkoholu, w nędznych mansardach i także - na cmentarzu, na którym jeden z głównych bohaterów we wstępnej partii powieści odbywa swoją wielką "spowiedź dziecięcia wieku”.
Powieść jest interesującym dokumentem wewnętrznych rozterek i rozrachunków ideowych pokolenia.
Wizerunki młodopolskich artystów
W powieści Próchno Wacław Berent nakreślił syntetyczny obraz życia ludzi. Akcja utworu rozgrywa się w środowisku cyganerii artystycznej. Główni bohaterowie - aktor, dziennikarz, muzyk, poeta, dramaturg i malarz - reprezentują prawie wszystkie dziedziny twórczości. Ich losy i postawy pokazane zostały na tle gorączkowego życia wielkiego miasta. Powieść składa się głównie z rozmów i ich monologizacji. Berent zrezygnował z wprowadzenia narratora wszechwiedzącego.
Każdy z tych artystów jest skrajnym indywidualistą o wysublimowanych nerwach. Łączy ich przekonanie, że sztuka to jedyna ucieczka przed bezsensem rzeczywistości. Wszyscy jednak za wybór "życia sztuką" płacą cierpieniem, gdyż nie są w stanie w pełni osiągnąć twórczej satysfakcji. Aby odizolować się od innych, stwarzają sobie własny świat - zakładają maski i ciągle grają.
Każdy z bohaterów reprezentuje inną dziedzinę sztuki:
Władysław Borowski - teatr,
Hertenstein - muzykę,
Müller - poezję,
Hilda - śpiew,
Yvetta - kabaret.
Na obrzeżach sztuki i kultury masowej funkcjonuje dziennikarz Yelski, reprezentantem "normalnego", pozaartystycznego świata zdaje się być lekarz Kunicki, bohater pozytywny, w gruncie rzeczy jednak również dekadent.
Geneza Próchna
Krytyka była nieprzygotowana na przyjęcie Próchna. Z tekstu utworu wynika, że Berent czytał wcześniej Juliusza Słowackiego, Henryka Ibsena, Fryderyka Nietzschego, Święte Księgi Wschodu oraz Biblię. Cytuje wprost dzieła Anioła Ślązaka, Charlesa Baudelaire`a, George Gordona Byrona, Dantego Alighierii, Novalisa, Adama Asnyka, Kazimierza Brodzińskiego, Stanisława Przybyszewskiego i innych. Występuje sporo aluzji do Snów ziemi Stanisława Przybyszewskiego.
Charakterystyczne dla końca XIX wieku jest połączenie w powieści dekadenckiej naturalizmu i modernizmem. Czytelnik takiej powieści sam musi wiele rzeczy odkrywać, jego wyobraźnia współpracuje z pisarzem. W Próchnie autor zastosował polifoniczną strukturę powieści Fiodora Dostojewskiego, nie ma tu narratora wszechwiedzącego (każda część posiada swojego bohatera), czytelnik sam musi wybrać po czyjej jest stronie.
Fachowiec a Próchno - obie powieści składają się z luźno powiązanych scen, występuje zasada monologizacji wypowiedzi bohaterów. Ale Fachowiec był stylizowany na publicystykę pozytywistyczną, a Próchno na poezję modernistyczną.
Kompozycja i styl Próchna
Podział postaci
Próchno w pierwszym wydaniu miało 3 części, co wyróżniało postaci: Borowskiego, Helskiego, Hertensteina. Są to artyści - improduktywyni, którym można przeciwstawić artystów odnoszących sukcesy - (odpowiednio): Turkuł, Yyetta, Gulbo, Hilda, Muller, Pawluk, Kunicki. Sztuka Mullera została przytoczona w powieści - są to widoczne płody epigona, odmiennie czytelnik ocenia twórczość pozostałych. Borowski, Jelski, Hertenstein przeżywają autentyczne dramaty - nirwanę w celowość tworzenia, wątpliwość co do siły twórczej, niemożność sprawdzenia swoich sił. Borowski zatracił granice między grą a życiem (kabotynizm). Jelski jest doskonałym dziennikarzem, ale wie, że jego profesja mieści się poza ramami sztuki. Hertenstein jest zdolnym muzykiem, ale brak mu natchnienia, zwątpił w potrzebę służenia sztuce. Ci bohaterowie wskazują na antynomiczne wartości sztuki i życia. Bohaterowie mają swoje zaplecze lekturowe (Fryderyk Nietzsche, Henryk Ibsen), ich głosy są traktowane równorzędnie.
Zazębienia kompozycyjne
Dynamiczna triada bohaterów: Jelsky wierzący w posłannictwo sztuki zwycięża "zdradzającego" sztukę Kunickiego, Mŭller nietzscheanista niszczy idealistycznie nastawionego Helskiego, Hertenstein - buddysta - niszczy złudzenia Mullera. Hertenstein powtarza częściowo argumenty Kunickiego i w ten sposób triada się zamyka. Są też w powieści postaci służące spójności świata przedstawionego np. Zośka Borowska. Rytm kompozycyjny polega na dodawaniu nowych bohaterów kolejnych scenach, ale nigdy ich liczba nie jest duża (podobieństwo do scen małoosobowych w dramatach modernistycznych).
Najbardziej widoczny w utworze jest układ triadyczny - 3 części, w każdej po 3 bohaterów, 3 głównych bohaterów całości, po 3 bohaterów. W opowieściach wspomnieniowych (np. w opowieści Borowskiego - Borowski, ojciec Borowskiego, kochanka).
Narracja
Ograniczona zostaje funkcja narratora wszechwiedzącego. Występują dwa rodzaje narracji: narratorem jest postać (monolog retoryczny), narracja jest także prowadzona z punktu widzenia postaci (personalna). Pojawiają się elementy powieści szkatułkowej (w zwierzeniach Hertensteina). Epizody cechuje skrajny subiektywizm, spojrzenia bohaterów, bogactwo asocjacji wizualno-psychicznych. Wszechobecny jest dialog, teatralizacja prozy, mnóstwo efektów teatralnych (we wprowadzeniu monologu czy dialogu), słownictwo charakterystyczne dla dramatów. Powieść składa się z epizodów - scen, ale kompozycja rozdziałów nie jest spójna. Znamienna jest oszczędność w ujmowaniu tła.
Berent posłużył się techniką określaną jako "kolisko monologów" (tak tę technikę określił Stanisław Brzozowski).Wprowadził do utworów bohaterów - artystów, także improduktów, tragicznych, niespełnionych "kandydatów na artystów", i pozwolił im mówić i myśleć bez pośrednictwa i komentarza narracji autorskiej. Nie są oceniani, lecz wyłącznie przedstawiani poprzez monologi, rozmowy i myśli.
Czas i przestrzeń
Czas akcji jest bardzo skondensowany, fabuła powieści toczy się w ciągu kilku dni, z czego unaocznione są wieczory i noce. Drobne wskazówki sugerują, że zbliża się wiosna (inaczej niż w dekadenckiej jesieni) - tragiczność śmierci bohaterów akurat w tej porze roku. Akcja 2 i 3 części jest symultaniczna - toczy się w tym samym czasie. Częste są w powieści retrospekcje - wielu bohaterów wspomina swoje życie, bezpośrednio ukazywane są tylko sceny kulminacyjne (jak w dramacie).
Symultaniczna jest też przestrzeń powieści- Hertenstein opowiada w swojej willi o zamku w Alpach i dużo miejsca zajmują opisy gór, jakie widział z okna owej posiadłości. Sceneria rzeczywista miesza się z przywoływaną, wewnętrzna z zewnętrzną. Bohaterowie często nie odróżniają świata realnego od marzeń - umożliwia to mityzację przestrzeni (wielkie miasto - bez nazwy, Bór wiedźmowy, zamek Hertensteina). Mit miasta ma charakter ambiwalentny. Swoiste są w Próchnie opisy - przedmioty są raczej sugerowane przez kilka szczegółów niż dokładniej przedstawione, podane są raczej wrażenia akustyczne. Sylwetki postaci są niedookreślone, świat Próchna żyje w półmroku - jest to technika impresjonistyczna.
Stylowe wyróżniki Próchna
Planem głównym jest "kolisko monologów", w trakcie którego dokonuje Wacław Berent wnikliwej wiwisekcji psychiki, świadomości i podświadomości bohaterów-artystów. Ukazuje ich w gorączkowym wytężeniu sił, w nieprzerwanej walce z oporem myśli, słowa i gestu, w pogoni za tym jednym, właściwym, a nigdy nie osiągniętym błyskiem natchnienia.
Percepcja impresjonistyczna - staranny opis szczegółów z pomijaniem związków przyczynowych - opis zaobserwowanych szczegółów bez wyciągania wniosków (zaimki nieokreślone w opisach, konkretyzacja abstraktów i wyrazów oderwanych).
Styl mowy mówionej - dominuje "słowo mówione", indywidualizacja języka i wymowy postaci, dykcja gwarowa; ukazywanie żywości, spontaniczności, celowości powtarzania pewnych słów. Zjawisko "cudzej mowy" - Jelsky wyobraża sobie co myśli Zosia Borowska i dokładnie przedstawia rzekomą mowę i intonację głosu Zosi.
Styl języka pisanego - są w utworze dokumenty wystylizowane na mowę pisaną - "legenda o Bratumile i Niezamyślu", dziennik Miillera, listy ojca Hertenstein, przekłady Ksiąg Wschodu. Każdy z tych tekstów jest napisany inaczej - elementy stylizacji archaicznej, poetyckiej, orientalnej. Częste używanie ciekawych słów (dynamic, namiętnica, kierz, chuć, upiorowy) lub neologizmów. Inwersje składniowe, paralelizmy; aforystyczność (np. "W piciu jest zupełnie ta sama mądrość, co w życiu złudzenie").
Metaforyka - szerokie wyzyskiwanie przyrody jako źródła obrazów poetyckich, odwołanie do symboliki roślinnej i zwierzęcej.
Tytuł jest wzięty z patologii roślin. Symbolika ognia, zachodzącego słońca, dominuje animalizm. Główne symbole: polip, ptak, pająk. Ptak pojawia się klamrowo na początku i na końcu, do ptaków porównuje Wacław Berent swoich bohaterów. Użycie symbolu pająka i pajęczyny jest ambiwalentne, jak zresztą większość porównań z Próchna.
Dialog i monolog zewnętrzny - różnorodność wyrażania zwrotu "rzekł"( huknąć, bąkać, krzyknąć, mruknąć, zaśpiewał na tremolo, cmoknął niecierpliwie, żachnął czy też jęknął, wypluł wraz ze śliną na środek pokoju itp.), zmiany intonacji wypowiedzi zaznaczone graficznie, ciekawe określenia myślenia postaci: zamiast "myślał" - filozofował, wołało coś w Jalskym. Bliskość techniki strumienia świadomości.
Aluzje literackie
Aluzje to tekst alternujący w obrębie Próchna, jego granice są zatarte. Dużo jest odwołań do Fryderyk Nietzschego - słowa-klucze, metafory i symbole, aforyzmy, parabole i przypowieści. Sceny powieściowe, postacie, sposób ujęcia tematu (np. parabola o trzech przemianach ducha, symbol wysokich gór i lodowca, leitmotiv "krzyków po nocy"). Liczne są aluzje do poezji Juliusz Słowackiego, ale podobne jak inne odwołania są one trudne w interpretacji. Poza tym pojawiają się nawiązania do Świętych Ksiąg Wschodu, Charles Baudelaire`a, Gustawa Flauberta, Johanna Goethego, Williama Szekspira, Dantego Alighieri, Henryka Sienkiewicza, Henryka Ibsena i innych.
Motywy i tematy Młodej Polski
Próchno zawiera antologię wątków i tematów obecnych w całej literaturze Młodej Polski:
kobieta-anioł,
kobieta fatalna - zdaniem jednych jest to kobieta otchłań, zdaniem innych - kałuża,
odsłania bezsilność artysty głoszącego hasło "sztuka dla sztuki",
fascynacje dekadentyzmem, nietzcheizm, kultem Orientu, poszukiwaniem nirwany, zainteresowanie buddyzmem i teozofią, obsesja śmierci i otchłani.
Próchno - powieść mitów
Mitologia Artysty
Symbole artysty to: Artysta jako Ikar, jako Narcyz, artysta o rozdartej duszy, artysta jako mieszkaniec wieży z Kości Słoniowej, artysta sięgający do Świętego Źródła.
Ikar symbolizuje artystę romantycznego, koniec XIX w. przynosi model improduktywa, zapatrzonego w siebie Narcyza, godło. Źródło oznacza artystę, który podstawę swej sztuki widzi w doświadczeniu, żyje głębiej niż inni, przenikliwiej patrzy na świat.
Wieża z Kości to symbol artysty, którego cały świat nie obchodzi, chce się uwolnić od ludzkich ograniczeń.
Rozdarty jest artysta, który musi wybierać pomiędzy np. sztuką i kobietą. Typowym artystą Źródła jest Turkuł, inni mają bardziej skomplikowaną proweniencję, najczęściej są wymieszaniem poszczególnych mitów. Borowski to raczej artysta rozdarty, Jelsky to trochę Narcyz, trochę dandys z Wieży Kości Słoniowej, Mŭller to Narcyz. Oprócz tego w powieści występują opozycje: Artysta kapłan i błazen, Męczennik i chory. Wszyscy bohaterowie są zneurotyzowani, przedelikaceni, Můller to suchotnik, Hertenstein męczennik. Kompromitacja prometeizmu prowadzi do następujących reakcji: Kunicki zostaje społecznikiem, Pawlak anarchistą, Hertenstein piewcą niebytu. Na to wszystko nakłada się jeszcze koncepcja artysty nadczłowieka (Nietzsche) i artysty - modernisty.
Symboliczne triady
W powieści mieszają się triady humorystyczne:
1 - biały, czerwony, czarny,
2 - biały, szary, czarny,
1. wchłania 2.
Trzy drogi artysty ku sztuce idealnej to białe szczyty marzeń bezpłodnych, czarne pałace sukcesu i szara dolina rzemiosła.
1. to triada nietzscheańska,
2. to triada buddyjska.
Kolory mają symbolikę archetypiczną i na czoło wysuwa się tu czerwień - symbol wojny, przekazywanie krwi. Wiąże się to z Agni - hinduskim bogiem ognia. Kolor ten ma w powieści sens ambiwalentny, podobnie jak biel (świętość i trupią bladość). Bóstwo Agni wypiera czystą Beatrycze.
Mit księgi - najważniejszymi księgami są dla Próchna: Tako rzecze Zaratustra Fryderyka Nietzschego i kodeks pism hinduskich. Są to teksty będące prefiguracją losów głównych bohaterów. Oprócz tych dwóch szczegółowe prefiguracje występują w cytowanych dziełach: Lambro Juliusza Słowackiego - Borowski, angielska powieść - Jalsky, Parabola o Niezamuślu i Bartumile - Hertenstein. Próchno to obfite kompendium ulubionych w dekantyzmie schematów. Sama powieść stała się księgą mitów artystycznych epoki.
Recepcja utworu
Krytycy literaccy w ocenie dzieła podzielili się na dwie grupy:
aprobującą kompozycję i idee utworu - Maria Komornicka, Tadeusz Natuszowski, Konstanty Troczyński,
negującą układ i wymowę dzieła - Wiktor Gomulicki, Teodor Jeske-Choiński.
Tytuł - rozumiano ambiwalentnie - jako rozkład, ale też materiał użyźniający. Zofia Nałkowska - Próchno to obraz obcej metropolii, świecącej złudnym światłem, doszukiwano się też aluzji tytułu do konkretnych utworów. Podobno początkowo powieść miała tytuł "Uwiędli".
Genologia - krytyków zdziwiła polifoniczność powieści, mówiono o "absurdzie beletrystycznym". Łączono Próchno z powieściami psychologicznymi, zwracano uwagę na "dramaturgiczną" strukturę powieści. Próchno wyróżnia się brakiem realistycznej rodzajowości.
Charakterystyka powieści - Aleksander Potocki wyróżnia w powieści 3 postawy artysty - kabotynizm (Borowski), wyrobnictwo (Jelsky, Kunicki), arystokratyzm (Hertenstein). Konstanty Troczyński - 3 rodzaje nieporadności twórczej: Borowski (--) nieporadność tworzyw i rzemiosła, Mŭller, Jelsky (- +) niedowład rzemiosła, nadmiar tworzywa, Hertenstein (+ +) ma wszystko, ale jest improduktywem z wyboru. Widziano podobieństwo między Turkułem a dramaturgiem Kisielewskim.
Idea - dwie dyskusje:
1 sprawa - czy Wacław Berent potępia bohaterów czy broni ich,
2 sprawa - dystans autora do przedstawionego środowiska, perspektywizm autora, który chciał oświetlić Próchno jego własnym światłem.
Stanisław Brzozowski zarzucał powieści, że "dystans psychiczny pomiędzy autorem a treścią dzieła nie istnieje”.le przecież Wacław Berent atakuje artystów nieporadnych ze stanowiska własnego mistrzostwa oraz przeciwstawia improduktywem ludzi, którzy odnieśli sukces. Wskazał także aluzyjnie pozytywne drogi realizacji osobowości twórcy.
Zdaniem Stanisława Brzozowskiego:
„Próchno stanowi wotum nieufności wyrażone wobec nowoczesnej kultury. Demaskuje ponadto dwuznaczną postawę artysty, który odczuwając nienawiść wobec filistra, jednocześnie - powodowany zarówno próżnością, jak i neurotycznym lękiem przed odrzuceniem - zabiega o względy. Uznaje ze strony publiczności, aplauz widowni, sława i podziw to także swego rodzaju narkotyk, a niekiedy wręcz trucizna.”