CZYNNIKI EGZOGENNE
Czynniki egzogenne - są to elementy środowiska otaczającego organizm, których różnorodność
polega na skali natężenia, a nieskończona zmienność na ilość kombinacji między elementami współwystępującymi. Czynniki te nazywane są modyfikatorami, gdyż zmieniają w pewnym stopniu realizacją programu genetycznego, zależnie od tego w jakim zestawie i natężeniu występują. Modyfikatory mogą mieć naturę organiczno-biologiczną, wówczas nazywane są modyfikatorami naturalnymi, lub naturę społeczno-ekonomiczną i wówczas nazywane są modyfikatorami kulturowymi lub społecznymi.
Te z elementów środowiskowych, do których zakresu wahań organizm jest przystosowany w trakcie rozwoju i które nie wywołują u niego dalszych zmian stałych, są neutralne, stanowią przeciętny zakres zmienności warunków środowiska. Natomiast zakres zmienności, który wywołuje dalsze zmiany przystosowawcze organizmu, nazywamy czynnikami ekologicznymi. Liczba czynników ekologicznych ( zakresu wahań) w tym samym środowisku zewnętrznym jest różna, a zależy nie tylko od przemian tego środowiska, ale również od zmian wrażliwości organizmu danego osobnika oraz jego potrzeb, różnych w kolejnych etapach ontogenezy.
Grupy czynników egzogennych:
Czynniki biogeograficzne, czyli modyfikatory naturalne
Zasoby wodne i mineralne w otoczeniu oraz skład powietrza, jako nieorganiczne składniki łańcucha pokarmowego. Działają na drodze wpływów fizycznych na powierzchnię ciała oraz przez spożywanie i wdychanie. Działają za pośrednictwem skóry, śluzówek, układu pokarmowego i oddechowego oraz nerwowego.
Organizmy żywe, z którymi się człowiek styka ( rośliny, zwierzęta, także pasożyty, bakterie i wirusy). Działają jako organiczne składniki łańcucha pokarmowego, na drodze symbiozy lub inwazji, oraz jako elementy fizyczne. Działają głównie za pośrednictwem układu pokarmowego i skóry oraz układu nerwowego.
Klimat, a szczególnie temperatura, wilgotność, ciśnienie i ruchy powietrza, nasłonecznienie, radiacje, pole elektromagnetyczne. Działają jako element fizyczny otoczenia. Wpływa na organizm za pośrednictwem skóry, układu oddechowego, receptorów układu nerwowego.
Ukształtowanie terenu. Działa jako element wpływający na aktywność ruchową - na drodze zróżnicowania wysiłku fizycznego przy różnym wzniesieniu przebywanej drogi, oraz na przeżycia estetyczne.
Siły grawitacji i przyśpieszeń. Działają na drodze fizycznej, za pośrednictwem układu nerwowego, masy ciała ( szczególnie płynów ustrojowych) itd.
Źródła dźwięków. Działają na drodze fizycznej, za pośrednictwem układu nerwowego lub przeniesień mechanicznych ( wibracje).
Czynniki społeczno-ekonomiczne, czyli modyfikatory kulturowe
Wewnątrzrodzinne
- wysokość zarobków w stosunku do liczby osób pozostających na utrzymaniu i sposób
podziału dóbr materialnych zależnie od hierarchii uznawanych przywilejów i potrzeb.
Rzutuje modyfikująco na żywienie, tryb życia, ubiór, wyposażenie mieszkania itd.
Czynniki te rozumiane są jako towar. Wpływają na sferę przeżyć psychicznych
związanych z sytuacją materialną;
- poziom wykształcenia oraz kultury rodziców. Rzutuje na higienę żywienia, higienę
osobistą, organizację warunków bytowych, uprawianie sportu, wykonywany zawód,
organizację czasu nauki, pracy, czasu wolnego i wypoczynku, atmosferę domu rodzinnego;
Zewnętrzne względem rodziny
- ogólny poziom kultury społeczeństwa. Rzutuje na stosunki międzyludzkie, kryteria
wartości - formuje pewien „klimat społeczny”. Rzutuje więc poprzez przeżycia
psychiczne, w tym intelektualne;
- wielkość i charakter środowiska społecznego ( miasto - wieś i ich charakter: gęstość
zaludnienia, częstość kontaktów z innymi ludźmi, dynamika zmian demograficznych).
Rzutuje na stopień udogodnień życia, stresy, układy międzyludzkie, a także
zanieczyszczenia środowiska, intensywność jego eksploatacji i dewastacji;
- system wartości: tradycje i zwyczaje społeczne ( w tym nakazy i zakazy religijne,
klasowe itp.). Rzutują na spożywane pokarmy, posty, tryb życia, uprawiane sporty,
higienę osobistą itd.;
- zwyczaje i nawyki dotyczące stosowania używek, narkotyków, alkoholu, nadmiernego
przyjmowania leków oraz niektórych substancji syntetycznych. Rzutują na behawior,
przemianę materii, stan zdrowia, sytuację ekonomiczną itd.;
- organizacja fizycznego środowiska człowieka: ukształtowanie i mikroklimat osiedli i
mieszkań, środki komunikacji, wyposażenie mieszkań i inne kulturowe świadomie
kształtowane elementy otaczającego środowiska. Rzutują na zmiany klimatu naturalnego,
działają stresowo - wpływają zarówno na sferę doznań fizycznych, jak i przeżyć
psychicznych.
SKŁADNIKI ODŻYWCZE
W grupie czynników egzogennych dominujące znaczenie zarówno w rozwoju prenatalnym, jak i po urodzeniu odgrywają składniki odżywcze. Zarówno niedobór witamin, jak i nadmiar niektórych mikroelementów i witamin powodują zaburzenia rozwoju, prowadzące do formowania się wad rozwojowych. Efekt ich wpływu może jednak zależeć od okresu, na który niedobór lub nadmiar przypada.
W okresie płodowym największy wpływ na zaburzenia rozwoju płodu ma niewydolność łożyska i niedożywienie. Niedożywienie kaloryczne matki może spowodować trwałe ograniczenie wielkości noworodka, w znacznym stopniu dotyczące masy, w mniejszym długości ciała i wielkości głowy.
W okresie niemowlęctwa zasadnicze znaczenie ma żywienie mlekiem matki. Czynnikiem zaburzającym rozwój w tym okresie jest skład diety i zbyt duża objętość masy pokarmowej. Obok czynnika żywieniowego wpływ ma również czynnik emocjonalny - potrzeba więzi z matką.
W okresie postnatalnym niedożywienie powoduje naruszenie masy tkanek zapasowych, szczególnie tłuszczu, ale również i masy mięśniowej oraz powoduje zahamowanie podziałów komórkowych, co może prowadzić do trwałego upośledzenia rozwoju. Ponadto wpływa na pogorszenie syntezy przeciwciał.
Przez pierwsze trzy lata życia spożycie białka i wartość kaloryczna pokarmu silnie wpływa na rozwój wysokości i masy dziecka. Natomiast spożycie białka zwierzęcego posiada wpływ przez cały okres aż do pokwitania, a nawet okres dojrzałości.
Okres dorosłości wymaga ciągłej troski o właściwe żywienie i odpowiednie proporcje pomiędzy poszczególnymi składnikami diety. Niedożywienie u osób dorosłych powoduje obniżenie przemiany spoczynkowej i spadek wydajności pracy. Nadmiar żywności jest równie szkodliwy, gdyż prowadzi do zaburzeń szeregu funkcji organizmu, do otyłości i zmian miażdżycowych.
Ogólnie niedożywienie powoduje:
zmiany zanikowe komórek nabłonka śluzówki różnych narządów,
zmiany tkanki mięśniowej i tłuszczowej,
wpływa na tkankę kostną - przy ostrym niedożywieniu następuje niemal całkowite zahamowanie wzrostu kości na całej długości ( przy niedoborze białka i składników mineralnych oraz witamin),
obniżenie wysokości ciała,
niewielkie zmiany w kształtowaniu się zębów i znaczne zahamowanie rozwoju szczęk,
opóźnienie poziomu metabolizmu, znaczne zmniejszenie zużycia tlenu,
zaburzenia rozwoju mózgu, rozwoju psychicznego, mowy i rozwoju motorycznego,
możliwość trwałego zaburzenia rozwoju układu nerwowego i funkcji psychomotorycznych od wczesnych etapów ontogenezy
WARUNKI BYTOWE
Na rozwój człowieka znaczny wpływ mają warunki bytowe, które są elementami środowiska naturalnego, jakie „komponuje” człowiek. Do takich czynników zalicza się: pochodzenie społeczne, warunki zamieszkiwanego środowiska (wieś, miasto), poziom wykształcenia rodziców i poziomu ich kultury, tradycje i zwyczaje, formy żywienia a także przeżycia psychiczne. Jeżeli chodzi o pochodzenie społeczne wiadomo jest, iż lepszy start mają dzieci z rodzin inteligenckich niż z rodzin robotniczych i wiejskich. U takich dzieci odnotowuje się lepszy rozwój psychiczny i fizyczny, powodem tego jest np. lepszy dostęp do wszelkiego rodzaju środków zdeterminowanych siłą pieniądza. Przeważnie w takich rodzinach nie ma problemów żywieniowych i mieszkaniowych, rodziców stać na wyjazdy z dziećmi w celu zmienienia klimatu. Jest większa dbałość o higienę osobistą. Dzieci takie mogą też otrzymywać większą liczbę bodźców działających na układ nerwowy i zmysły.
Znaczenie warunków bytowych jest zróżnicowane w poszczególnych okresach rozwoju i odmienne dla różnych cech. Od tych warunków zależy rozwój wysokości ciała i długość kończyn.
Duży wpływ na rozwój mają różne zespoły czynników cywilizacyjnych. Jedne z nich, takie jak: czynniki stresowe, zwiększenie koncentracji soli w żywności i wodzie pitnej, obciążenie pracą umysłową, migracje, wpływają na wzrastanie tętniczego ciśnienia krwi. Natomiast inne czynniki takie jak: spokój, wegetariańskie jedzenie i praca fizyczna sprzyjają stabilizacji ciśnienia.
KLIMAT
Klimat, jego sezonowe fluktuacje i zmiany pogody są kolejnymi bardzo ważnymi czynnikami wpływającymi na właściwości człowieka poprzez swoją stałość oddziaływań. Masa powietrza, jego temperatura, wilgotność i ruchy wpływają na budowę i funkcje organizmu. Człowiek jest genetycznie zaadaptowany do warunków klimatycznych, w których się uformował, a jego właściwości są odpowiednie do granic, jakie tworzy najmniejsze i największe natężenie poszczególnych czynników klimatycznych na danym terenie w poszczególnych porach roku i doby. Wahania wykraczające poza ten zakres odgrywają rolę czynników ekologicznych. Człowiek powstał i w sposób naturalny zaadaptował się do pewnych tylko stref klimatycznych ( do terenów objętych wpływem klimatu morskiego, leśnego i wysokogórskiego).
Zmiany, które są wywołane czynnikami klimatycznymi nazywamy aklimatyzacją, a wrażliwość na te czynniki klimatyczne zależy od ekosensytywności ( wrażliwość na czynniki środowiskowe i tryb życia), typu budowy ciała oraz właściwości psychicznych osobnika. Bardziej wrażliwe na te czynniki są małe dzieci i osoby stare oraz bardziej mężczyźni niż kobiety.
Ludzie zamieszkujący tereny o klimacie gorącym mają dłuższe kończyny, mniejsze obwody i wymiary poprzeczne ciała oraz lepiej rozwinięty układ żył powierzchniowych. Taka budowa sprzyja utracie ciepła. Na terenach zimnych, ludzie mają większą masę ciała i długość tułowia, krótsze kończyny, obfitą podściółkę tłuszczową i duże obwody ciała. Taka budowa powoduje mniejsze straty ciepła.
Warunkami optymalnymi dla rozwoju człowieka są małe roczne wahania temperatury, przy średniej temperaturze około 18 stopni C. W tych warunkach najszybsza jest przemienność pokoleń związana z najwcześniejszym dojrzewaniem, najdłuższy okres płodności i największa ilość zajść w ciążę. Najszybszy rozwój i najwcześniejsze dojrzewanie występuje w klimacie umiarkowanym. W klimacie zimniejszym i bardziej gorącym występuje wolniejszy rozwój i późniejsze dojrzewanie.
Obok klimatu, wpływ na rozwój ma również sezonowość, co wiąże się ze zmianą temperatury, natężeniem światła i promieniowaniem. Przy znacznym nasłonecznieniu następuje wzrost niektórych składników we krwi,a przy niedostatecznym nasłonecznieniu te same składniki ulegają spadkowi. Poza tym nasłonecznienie zwiększa liczbę czerwonych ciałek krwi, obniża poziom cukru we krwi, zwiększa poziom wapnia oraz podwyższa ciepłotę ciała, częstość oddechów i tętna. Wrażliwość na światło wzrasta wraz z wiekiem, bardziej wrażliwi na nie są mężczyźni niż kobiety, oraz większa wrażliwość występuje wiosną i wczesną jesienią. Przy ograniczonym natężeniu światła słonecznego podwyższa się ciepłota ciała, częstotliwość oddechów i tętno.
W Polsce ludzie żyjący w niskich górach przystosowali się do panujących tam warunków zwiększoną pojemnością życiową płuc, masą krwinek, stężeniem hemoglobiny i pojemnością minutową serca. Natomiast mieszkańcy okolic nadmorskich przystosowali się zwiększoną wentylacją płuc oraz zwiększoną częstością tętna.
ROZWÓJ CYWILIZACJI
We współczesnym świecie ogromny wpływ na rozwój człowieka ma cywilizacja. Rozwój jej przybiera formy, które przede wszystkim, z racji zjawisk ubocznych i przejawów bezpośrednich zaczynają zagrażać człowiekowi.
Czynniki środowiskowe, które zagrażają zdrowiu i życiu człowieka:
Czynniki urbanizacyjno-mieszkaniowe - powodują m.in. powstawanie i rozprzestrzenianie się chorób, zatrucia, zaburzenia psychiczne, nasilanie objawów alergicznych i astmy. Do tych czynników należą: warunki miejskie, przeludnienie, czynniki strukturalne ( instalacje elektryczne, ogrzewnicze itp.),dymy i pyły, farby, barwniki i rozpuszczalniki,sprzęt domowy i stosowane środki, zawilgocenie i zagrzybienie budynków.
Zanieczyszczenia gleby itp.- powodują zakażenia bakteriami i infekcje, zakażenia wody i powietrza, skażenia roślin i żywności. Źródła, które powodują powyższe problemy to: ścieki, śmieci, przemysłowe i radioaktywne odpady, nawozy sztuczne, pestycydy.
Skażenia żywności i wody - wywoływane są przez bakterie, wirusy, mykotoksyny, metale, fluorki, olej ziemny, fenole, rozpuszczone ciała stałe. Powodują wirusowe i epidemiczne zakażenia, nowotwory.
Zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego - wywoływane są przez tlenki siarki, środki utleniające, ozony, tlenek węgla, dwutlenek azotu, ołów, rtęć azbest, pestycydy i wiele innych. Powodują zgony i zachorowania, zaburzenia czynności płuc, choroby serca i układu oddechowego, podrażnienia oczu, zatrucia, uszkodzenia mózgu, płuc, wątroby, choroby zakaźne i inne.
Temperatura i wysokość nad poziomem morza - te czynniki powodują zgony i zachorowania z racji odmrożeń i zziębnięć, lub z racji udaru cieplnego, powodują nasilenie chorób nerek i krążenia.
Promieniowanie i mikrofale - powodują zgony na udar słoneczny, choroby popromienne, wywołują raka skóry i płuc i inne choroby skóry.
Hałas i wibracje - czynniki te wpływają na: stałą lub okresową utratę słuchu, zaburzenia odpoczynku, złe samopoczucie.
Produkty farmaceutyczne i spożywcze - powodują zaburzenia funkcji, choroby, zatrucia, a nawet zgony.