Jan Fryderyk Herbart - niemiecki filozof, psycholog i pedagog. Na jego filozofię składał się realizm w metafizyce oraz intelektualizm. Pedagogika stała się domeną całej jego pracy filozoficznej i starał się jej nadać ściśle naukowy charakter. Bywa nazywany "ojcem naukowej pedagogiki".
Układ ideowy (z filozofii) |
Układ teoretyczny (z psychologii) |
Układ praktyczny (wynika z ukł. teoretycznego) |
Cnota - całość celu wychowawczego Moralność Idea wewn. wolnośi - stosunek m-dzy względem i wolą Idea doskonałości - harmonia m-dzy zdrowiem fiz. a duchowym Idea życzliwości - wzajemna życzliwość, wyzbycie się uprzedzeń Idea prawa - uznanie przepisów prawnych Idea słuszności - adekwatność kary w stos. do przewinienia |
Wyobrażenia - rzeczy są splotami ich cech Doświadczenie - zdobywanie wiadomości o przyrodzie Pamięć - zdolność do oddawania dawniej utworzonych szeregów wyobrażeń Masy wyobrażeniowe - sploty wyobrażeń+szeregi wyobrażeń wraz z rozgałęziami Obcowanie z ludźmi - poznajemy zasady życia w grupie i w społ.; zdobywamy wiedzę o kulturze Zainteresowanie |
Kierowanie - nadzór nad bieżącą aktywnością dziecka; organizowanie im czasu Karność - powstrzymywać namiętnośći i unikać szkodliwych wybuchów; różne formy izolacji, kary cielesne w ekstrem. sytuacjach, wydalenie z domu/szkoły Nauczanie wychowujące - nauczanie które wychowuje; nauczanie+wychowanie Kształc. przyrodnicze - matem. i nauki przyrodnicze Kształc. humanist. - nauka języków i historii 4 stopnie formalne Tok nauczania (syntetyczny i analityczny) All dyrektywy dot. nauczania, karania, wychowania itp. Nauczanie przedmiotowe (=lekcje i klasy; system klasowo-lekcyjny) - ma prowadzić do osiągnięcia wiedzy Wykład |
Etyka według Herbarta jest estetyką, tzn. nauką o moralnym smaku.
Pedagogika opiera się na etyce i psychologii. Zadanie wychowania polega na ukształtowaniu woli i charakteru oraz na obudzeniu w człowieku szerokich zainteresowań.
Etyka wyznacza i uzasadnia cele wychowania, a psychologia uzasadnia środki do osiągnięcia celu. Środki te to:
1. karność (utrzymanie w karności; dopuszcza kary cielesne)
2. kierowanie (konieczna opieka i pielęgnowanie fizycznego rozwoju bez zbytniego rozpieszczania i hartowania)
3. nauczanie wychowujące (oprócz wiedzy budować charakter)
Wszelkie przejawy życia psychicznego, takie jak uczucia czy wola, pochodzą od wyobrażeń.
Nauczanie to tworzenie wyobrażeń u wychowanka, przez co formuje się osobowość i charakter.
Celem wychowania jest wpojenie uczniom odpowiednich pragnień, zainteresowań, stworzenie w ich umysłach wewnętrznej nad nimi kontroli oraz wykształcenie dojrzałości sądu. Można zrealizować przez wychowujące nauczanie. Tylko wychowanie oparte na niewzruszonych zasadach może dawać pewność, że wewnętrzne życie ucznia, zwłaszcza moralne, ustalone w okresie szkolnym, nie ulegnie w dalszym życiu zasadniczym zmianom. Najwyższym celem wychowania jest kształtowanie silnych charakterów odznaczających się pięcioma ideami moralnymi:
1. IDEA WEWNĘTRZNEJ WOLNOŚCI - zawsze uznajemy zgodność naszej woli z naszymi przekonaniami i przeżywamy tę zgodność pozytywnie; czuwa nad wewnętrzną zgodnością jednostki z samą sobą i stanowi przejście od wszystkich wymienionych idei do aktów woli;
2. IDEA DOSKONAŁOŚCI - za cechę pozytywną uznajemy silną wolę w odróżnieniu od słabej, chwiejnej; określa siłę, zakres i harmonię dążeń jednostki;
3. IDEA ŻYCZLIWOŚCI - uznajemy zgodność woli własnej z wolą innych; decyzji podporządkowania własnej woli - woli innych jednostek;
4. IDEA PRAWA - niezgodność woli, która rodzi walkę, spory, może być usunięta na zasadzie uznawania praw; zapobiegająca konfliktom z dążeniami i pragnieniami innych jednostek;
5. IDEA SŁUSZNOŚCI - zasłużenie na karę jako odwet za umyślne działanie; ściśle pilnować wymiaru kary, a ukarany powinien uznać ją za odpowiednią.
Idea wewnętrznej wolności i idea doskonałości odnosi się do własnego ja, a pozostałe idee do relacji z innymi.
Herbart twierdząc, że formowanie charakterów jest podstawowym celem wychowania, starał się ustalić najbardziej właściwe metody gwarantujące powodzenie pracy pedagogicznej. Pedagogikę ogólną dzielił na trzy części:
1. kierowanie - pierwsza podwalina wychowania; polega głównie na zatrudnieniu wychowanków, organizowaniu im zajęć, pielęgnowaniu ich rozwoju fizycznego, bez rozpieszczania, a zarazem niebezpiecznego hartowania,
2. karność - zawsze towarzyszy wychowaniu i wśród sposobów utrzymania karności wymienia nie tylko rozkaz i nakaz, ale i karcenie, a nawet karę cielesną, chociaż w wymierzaniu kary cielesnej sugeruje ostrożność,
3. nauczanie - należycie wychowany człowiek powinien kierować się rozsądnie swoimi czynami.
Należy od samego początku wychowania wyrabiać dobrą wolę.
Nauczyciel jego zdaniem powinien kształtować cechy charakteru młodego człowieka, lecz także starać się wywrzeć wpływ na jego postępowanie i działalność w przyszłym życiu. Powinien również zabiegać, aby cele, do których jego uczeń dąży, można było z góry przewidzieć i tak nad nim pracować, aby je potrafił zrealizować. Największa umiejętność wychowawcy polega na tym, aby kierować stale uwagę uczniów na te idee, które jego zdaniem powinny dominować w całym ich życiu, np. lekarza powinna interesować medycyna.
Bardzo charakterystyczną i trwałą zdobyczą Herbarta jest jego nauka o zainteresowaniach. Zainteresowanie to wewnętrzna dążność do zachowania w świadomości różnorodnych wyobrażeń i myśli lub częste przywoływanie ich do niej. Dążenia te umacniają dwa prawa umysłu:
1. prawo częstotliwości - im częściej jakieś pojęcie, czy wyobrażenie jest przywoływane do świadomości, tym łatwiej do niej wraca i tym trwalsze zajmuje w niej miejsce, dzieje się tak na mocy prawa przyzwyczajania
2. prawo kojarzenia - podobnie, gdy pewna grupa myśli kojarzy się ze sobą, ich połączona siła decyduje o tym, jakie wyobrażenia powinny zajmować; są aktywną siłą działającą w umyśle, która decyduje jakie idee i wyobrażenia wywołują określone zainteresowania.
W zainteresowaniu wyróżniał dwa aspekty:
1. obiektywny (wiedza) - odnosi się do różnych działań, w których jednostka uczestniczy lub różnych stron środowiska, na które reaguje
2. subiektywny lub psychologiczny - odnosi się do życzliwości wynikającej ze społecznego obcowania człowieka.
W wiedzy wyróżnia:
1. zjawiska przyrodnicze
2. prawa naukowe
3. związki estetyczne
Nie oddzielał wychowania od nauczania.
Zwalczał poglądy o istnieniu dwóch procesów pedagogicznych: jeden przeznaczony na wyrabianie dyscypliny, kształtowanie woli i moralności, drugi - na rozwój umysłu poprzez przyswajanie wiedzy. Nie można - twierdził - zgodzić się z tym, że na jednych lekcjach rozwija się umysł, a wola i charakter na drugich. Wola i rozum rozwijają się dzięki temu samemu wychowawczemu nauczaniu.
Dla pedagogiki ważny jest postulat Herbarta łączenia nowych wiadomości z dawnej zdobytą wiedzą ucznia.
Wychowanie nie polega na rozwijaniu aktywności dziecka. Uważał, że nauczyciel nie może wpływać bezpośrednio na uczucia i wolę ucznia, ponieważ na nie można oddziaływać jedynie poprzez wyobraźnię, sądy, idee na które skieruje jego uwagę. Uważał, że nauczyciel może posługiwać się ideami i umiejętnie je wszczepić w umysł ucznia.
Trzy etapy rozwoju umysłu:
1. stadium wrażenia i percepcji
2. wyobrażenia i pamięci
3. koncepcyjne myślenie i formowanie sądów
Zadaniem nauczania jest doprowadzić umysł do trzeciego etapu. Nauczanie wtedy jest skuteczne, jeżeli opiera się na właściwym toku eksponowania materiału przez nauczyciela oraz toku przyswajania sobie materiału przez ucznia.
Tok nauczania może być:
1. syntetyczny - każde nauczanie, w którym nauczyciel bezpośrednio dokonuje zestawienia tego, czego uczył
2. analityczny - najpierw uczeń wypowiada swoje myśli, a później się je pod kierunkiem nauczyciela prostuje i uzupełnia
Cel nauczania - wizja nauczyciela: poprawa wymowy, dykcja, mówienie i tym co potrzeba, nie wtrącać dźwięków nie należących do mowy; język adekwatny do rozwoju intelektualnego ucznia; odpowiedni język, słownictwo, przygotowanie do zajęć; zastosowanie pomocy dydaktycznych; indywidualna praca, a nie uniformizacja treści i metod.
Przyswajanie nowego materiału wymaga przede wszystkim uporządkowanej pracy, w której wyróżnia się dwa etapy:
1. zgłębianie - polega na koncentracji uwagi na określonym przedmiocie
2. zastanawianie się - łączy i koordynuje wyniki zgłębiania
Herbart wprowadził jako pierwszy zasadę:
1. koncentracji - zaabsorbowanie uwagi przez jakieś zagadnienie do takiego stopnia, że nie reaguje na żadne inne zjawiska
2. korelacji - łączył ściśle z zasadą koncentracji tj. takie postępowanie, w którym pewne zagadnienia stają się centralne w procesie nauczania i dla jego omówienia wymaga współdziałania wszystkich przedmiotów
Proces przyswajania nowego materiału ma przechodzić przez stadia: jasności (materiał dydaktyczny jest dzielony na części i tłumaczony językiem zrozumiałym dla ucznia), kojarzenia (odnajdywanie związków z tym co już wiemy), systemu (uporządkowana wiedza i informacja; dopełnienie wiedzy) i metody (zastosowanie wiedzy w praktyce przez zadania wykonywane samodzielnie) - stopnie formalne nauczania odnoszące się do każdego materiału
Stopnie przyswajania -> stopnie nauczania
I. Zgłębianie
1. spoczywające -> jasność
2.postepujące -> kojarzenie
II. Zastanawianie się
3.spoczywające -> system
4. postępujące -> metoda
Postępujące zgłębianie które przenosi się kolejno z jednego przedstawienia na drugie, jego wynikiem jest kojarzenie przedstawień.
Spoczywające zastanawianie się, które zbiera wyniki zgłębiania i wiąże w całość z poprzednimi wiadomościami, w ten sposób powstaje system.
Postępujące zastanawianie się, które podciąga pod nabyte pojęcia nowe przypadki i produkuje „nowe człony systemu”, dzięki temu daje nam metodę, czyli umiejętności zastosowania zdobytej wiedzy.
Wielkim wkładem w nauczanie stała się teoria wielostronnego zainteresowania.
Niekorzystny wpływ na praktykę szkolną miał skrajnie intelektualistyczny charakter koncepcji zainteresowania, zacierający się jego związek z działaniem i podkreślającym wartość samej tylko pracy umysłowej, bez jej powiązania z praktyką. Brakiem w herbertowskim nauczaniu było całkowite zlekceważenie samodzielności uczniów w procesie zdobywania wiedzy - uczniowie jako bierne jednostki.
John Dewey - czołowym przedstawiciel pragmatyzmu, i twórca jego odmiany zwanej instrumentalizmem; cała wiedza i działalność ludzi pełnią jedynie funkcje instrumentalne, które stanowią narzędzia służące przystosowaniu się do otaczającego środowiska i opanowaniu go; był skłonny do pojmowania myśli ludzkiej jako narzędzia w walce o byt i z tej racji używał na określenie własnej pozycji filozoficznej chętniej nazwy „instrumentalizm” niż „pragmatyzm”. Rozszerzał pojęcie instrumentalizmu i ukazywał myślenie (wiedza) jako swoiste „narzędzie” wzrostu jednostki. Jeśli łopata jako narzędzie miało służyć do wykonania określonego zadania, aby osiągnąć pewien cel, to myślenie jest tym narzędziem, które ma wykonać określoną pracę, aby doprowadzić jednostkę do określonego celu. Tym celem jest wzrastanie jednostki poprzez doświadczenie, które jako proces zdobywania poprzez ludzi wiedzy o świecie i o sobie samym ma doprowadzić jednostkę do rozwoju.
Punktem wyjścia rozumowania Dewey'a do stworzenia nowej koncepcji wychowania było stwierdzenie ujemnego wpływu wielkomiejskich stosunków na rozwój pomysłowości i zamiłowania do pracy u dziecka. Dziecku należy pozostawić swobodę działania, usunąć z wychowania przymus i dążenie do urobienia jego psychiki według jakichkolwiek wzorów. Cele wychowania powinna wyznaczać natura dziecka, jego indywidualność, zainteresowania i zdolności.
System pedagogiczny oparty na instrumentalizmie. Polegał on na rozumieniu doświadczenia jako istoty prawdy - prawdziwe jest to, co sprawdza się w działaniu, jako prawdziwe. Doświadczenie jest źródłem zdobywania i weryfikowania wiedzy, stąd w jego szkole pracy rozwijane było hasło: uczenie się przez działanie. Szkoła ta powstała na wzór samowystarczalnego gospodarstwa domowego, gdzie dzieci wykonywały różne zajęcia rzemieślnicze i gospodarcze. Akcent położony był na aktywność praktyczną i manualną. Głównym celem szkoły było pobudzanie wrodzonych zdolności dzieci, zainteresowań, wzbogacanie doświadczeń, samodzielna praca, natomiast wiedzę zdobywało się niejako przy okazji.
W szkole nie było lekcji i przedmiotów, ośrodkiem był problem, który napotykało dziecko w codziennym życiu i jego rozwiązanie mające doprowadzić do nabywania wiadomości, dlatego zadaniem szkoły było stwarzanie sytuacji będących źródłem owych problemów. Taką szkołą miała być „szkoła pracy”.
Wychowanie - proces wzrastania jednostki w społeczeństwo; posiada dwie strony: a) psychologiczną (instynkty, siły wrodzone, zainteresowania), b) socjologiczną (czynnik społeczny; socjalizacja; szkoła jako instytucja społ.; celem wychowania jest wykształcenie zdolności i umiejętności panowania nad sobą, przygotowanie dziecka do wykorzystywania wiedzy i możliwości w różnych warunkach społecznych, opis społ. - kategoria zmiany - społeczeństwo jest nieprzewidywalne i nie można przygotować dziecka do all wydarzeń);
Dewey wyodrębnił etapy myślenia prowadzące do rozwiązania problemu:
1. odczucie trudności
2. określenie trudności - sformułowanie problemu
3. szukanie rozwiązań - formułowanie hipotez
4. wyprowadzenie drogą rozumowania wniosków z rozwiązań - logiczna weryfikacja hipotez
5. dalsze obserwacje prowadzące do przyjęcia lub odrzucenia hipotezy - empiryczna weryfikacja hipotezy
Cele wychowania ustanawia społeczeństwo zgodnie z interesem grupy, środowiska czy narodu. Zatem wychowanie jako proces społeczny nie może odbywać się poza społeczeństwem. O wychowaniu decydują dwa równoważne czynniki: indywidualny i społeczny.
Poprzez pracę, która była wykonywana w domu, dzieci uczyły się nie tylko wytwarzać proste roboty, ale także uczyły się porządku, pilności, spostrzegawczości. Dewey patrząc na życie rodzinne postanowił ten schemat powielić i przenieść do szkoły jako Nowy System Nauczania. Słusznie zauważył, że dziecko poprzez wykonywanie prostych prac nie tylko uczy się wykonywać określone czynności manualne, ale przede wszystkim kształtuje swój charakter, osobowość i umiejętność współżycia społecznego.
Według Dewey'a nowy ruch w wychowaniu tzw. „nowa szkoła” wywoła zmiany w pedagogice, że spowodują one „przewrót podobny do tego, jakiego dokonał Kopernik, gdy przesunął środek astronomiczny z Ziemi na Słońce. W tym wypadku dziecko staje się Słońcem, wokół którego krążyć mają poczynania wychowawcze. Zapowiadany przez Dewey'a „kopernikański przewrót” w pedagogice miał liczne i głębokie źródła oraz uwarunkowania. Eksperymentalna szkoła w swoich założeniach miała za zadanie uspołecznienie amerykańskiego wychowania oraz do nadania programowi nauczania praktycznego kierunku i powiązanie ich ze zdobyczami nauk ścisłych i dostosowanie do wymagań rozwijającego się przemysłu.
Koncepcja „nowego wychowania” oraz „szkoła pracy” zrywała z dotychczasową tradycyjną szkołą. Dotychczasowa szkoła, twierdził Dewey, zanadto sprzyja bierności ucznia i nie rozwija w nim naturalnego zaspokajania ciekawości. Tradycyjna szkoła uczy zbyt szablonowo, ogranicza zdolność dziecka tylko do tego czego uczą, co pokazują, a także przestała służyć dziecku jak i społeczeństwu - przeciwstawieniem miała być jego koncepcja szkoły kształcącej bystrość i aktywność, pobudzająca do myślenia, ruchu i działania. Środowisko szkolne nie ma być miejscem tylko do pobierania lekcji, według Dewey'a, szkoła winna stać się „naturalną formą życia społecznego”.
W swojej szkole Dewey wprowadził jako podstawę szereg zajęć fizycznych, które miały za zadanie nauczania praktycznego posługiwania się narzędziami, ale także miały być wychowawczynią do czynnego udziału w społeczeństwie. Według Dewey'a tradycyjna szkoła, poprzez swój totalitarny system nauczania, wykształcała osobników egoistycznych. Z kolei nowy program był przeciwieństwem starego systemu, gdyż poprzez szkołę pracy dzieci uczyły się współpracy, udzielały sobie wskazówek, doradzały i pomagały. Równocześnie taki system pozwalał na ułatwieniu młodzieży poznania i zrozumienia nowych warunków społecznych przez powiązanie jej działalności z realnym życiem. „Szkoła pracy” miała być embrionalnym odwzorowaniem życia społecznego. Te nowe metody uczenia to nie tylko zdobywanie wiedzy, ale także uspołecznienie wychowanków. Natomiast dotychczasowa szkoła stosowała, według Dewey'a, zbyt drastyczne metody takie jak: kary, zachęty, zaś praca miała być tym narzędziem, które wyzwala w dzieciach wrodzone popędy społeczne, twórcze, badawcze i artystyczno-ekspresyjne.
O prawdziwości zdobytej wiedzy decyduje użyteczność tzn. czy jest ona niezawodnym instrumentem skutecznego działania. Prawdziwe jest wszystko, co prowadzi do sukcesu, powodzenia w działaniu. W swojej szkole, John Dewey, zaproponował „pracę” jako źródło zdobywania i weryfikowania wiedzy, czyli uczenia się. Według Dewey'a istotą tego procesu było uczenie się w działaniu, a działanie jest ciągłym pokonywaniem trudności i przeszkód, na które jest narażony młody człowiek.
Pełne rozwiązywanie określonych problemów według Dewey'a stanowi „pełny akt myślenia”, który składa się z pięciu etapów (PROCES MYŚLOWY - jak myślimy):
odczuwanie trudności (dostrzeżenie trudności)
wykrycie jej i określenie (orientacja w położeniu)
formułowanie sposobu możliwego rozwiązania (hipoteza co do rozwiązania)
wyprowadzenie wniosków z przypuszczalnego rozwiązania (wnioski)
sprawdzenie i zastosowanie (działanie)
Najdelikatniejszym ogniwem społeczeństwa jest dziecko i ono jest najbardziej narażone na trudności szybko rozwijających się nowych technologii, a także rozwój społeczeństwa demokratycznego. Osobnik w nowym społeczeństwie powinien sam sobie dawać radę i, aby mu pomóc, Dewey z etapów myślenia wyprowadza stopnie budowy lekcji, które odpowiadają etapom myślenia. Taką właśnie miała być idea nowej „szkoły pracy”, którą zaproponował.
Idee „szkoły pracy” bardzo szybko znalazły żywy oddźwięk w Europie, a w szczególności w Niemczech, gdzie hasło aktywnej szkoły podjął i samodzielnie rozwijał Kerschensteiner. We Włoszech zastosowała je Maria Montessori do wychowania dzieci przedszkolnych.
Pozytywne nawiązanie do Rousseau. W jego eksperymencie w Chicago dziecko nie siedziało w ławce, dzieci chodziły na przedmioty wg własnych preferencji, uczyły się zajęć praktycznych, zaczęły od ćw. ręki a później umysłu, od robienia czegoś (learning by doing) różnych rzeczy.
POSTULAT NOWEJ SZKOŁY - od 1850 dominowała koncepcja Herbarta, system dominował do 1941. W Europie i USA po wojnie autorzy zaczęli tworzyć system nowego wychowania - instytucja żywa, przygotowująca do życia, pozwalająca zdobywać doświadczenia. Dewey przywrócił punkt ciężkości na dziecko; „przewrót kopernikański” w pedagogice - dziecko w centrum.
FILOZOFICZNE PODSTAWY PRACY - pragmatyzm, czyli przydatność, konkretność, praktyczność w rozwiązywaniu problemu. Ważne jest to, co jest przydatne w życiu, zgodność poznania z rzeczą - to nie jest prawda, prawdziwość, ważna i prawdziwa jest jego funkcjonalność, działalność pewnej rzeczy. Wychowanie ma służyć temu, żeby człowiek poradził sobie w życiu, nastawienie na przyszłość, mniej historii.
PEDAGOGIKA DEWEYA - w wychowaniu jest równość aspektu psychologicznego ze społecznym. Dziecko i jego zainteresowania należy poznać dogłębnie. W odróżnieniu od indywidualności Rousseau, dziecko wg Deweya, wychowujemy jako członka społeczności by mógł się w niej odnaleźć.
SZKOŁA DEWEYA - żywa, zbliża do życia, instytucja demokratyczna, czyli nauczyciele i uczniowie tworzą razem społeczność szkolną (inne funkcje, ale nie wykorzystywanie swoich zadań i funkcji, partnerskość), dostrzeganie indywidualnych zdolności dziecka (do określonych ról społ., stymulowanie, odkrywanie), wydobywanie przez szkołę dzieci z własnych środowisk w celu poznania innych, dawać kontakt z innymi.
Nauczyciel powinien przedstawić uczniowi pewne trudności, realne problemy do rozwiązania. Trzeba znać ucznia, by przedstawić mu realne trudności. W działaniu występuje ćwiczenie. Deweyoską koncepcję myślenia porównywano do herbertowskich stopni.
WPŁYW NA PEDAGOGIKĘ - znany już w międzywojniu, przed wojną przetłumaczono Moje pedagogiczne credo oraz Szkoła i społ. Napisał też Plan daltoński - wolna szkoła i czas realizacji, decyzja jednak o nauce musiała toczyć się konsekwentnie do końca. Ukazała się USA w latach 1912-1920.