Magdalena Kowalska

Stosunki etniczne i migracje międzynarodowe SUM I

Białorusini w XIX wieku

Białoruś to państwo w Europie Wschodniej o powierzchni 207 600 km² i liczbie ludności 10,3 mln mieszkańców. Jednak Białoruś, jaką znamy dziś wyglądała w ubiegłych stuleciach zupełnie inaczej.

W 1795 r. przestaje istnieć Wielkie Księstwo Litewskie będące państwem Białorusinów i Litwinów - Katarzyna II zajmuje księstwo i ustanawia tam swoją carską władzę. Od tej pory narów białoruski pozostawał pod wpływem nowej administracji i nowego kręgu kulturowego. Wtedy jeszcze trzy miliony Białorusinów nie miało nazwy własnej. Na ziemiach wschodnich dawnego Księstwa Litewskiego rząd wprowadził jako nazwę urzędową - Białoruś. W IXI wieku mieszkańcy sami siebie zaczęli nazywać Białorusinami (Nazwa „Ruś” obejmowała dawniej ziemie kijowską, czernihowską i perejasławską, a szerszym znaczeniu ogól plemion wschodnio-słowiańskich. Z kolei nazwa „Biała Ruś” znana jest ze źródeł XIV-wiecznych, w drugiej połowie owego stulecia wspomina o niej kronikarz Janko z Czarnkowa, jednak rozprzestrzenienie się nazw „Białoruś” i „Białorusini” nastąpiło dopiero w XIX wieku).

Następowała rusyfikacja zajętych terenów, jednak rosyjska administracja nie znała obyczajów i języka Białorusinów, tak, więc uznano ich za kraj polski i wprowadzono naukę w języku polskim. Rosja nie uznawała Białorusi za samodzielny naród; uważano ich albo za Polaków, albo za Rosjan. Białoruś jednak znajdowała się pod wpływami zachodnioeuropejskimi. Długo to język polski był tym, który umożliwiał kontakt z kulturą i nowinkami Zachodu. Wielu spośród wybitnych ludzi kultury polskiej urodziło się na Białorusi (Tadeusz Kościuszko, Julian Niemcewicz, Adama Naruszewicz). Jednakże dociera do Białorusi powstały w Moskwie ruch słowianofilski. Zaczyna rosnąć wpływ języka rosyjskiego i rosyjskiej kultury, ponieważ znajomość języka państwowego (rosyjskiego) dawała możliwość zdobycia wykształcenia, znalezienia dobrej pracy w administracji. Język polski zaczął tracić na znaczeniu.

Białoruś leżała na styku dwóch kultur - polskiej i rosyjskiej. Wpływy tych kultur spowodowały deformację procesu kształtowania się narodu białoruskiego pozbawionego opieki własnego państwa. Język białoruski stawał się językiem używanych jedynie przez chłopów i biedotę. Elity społeczne mówiły po polsku lub rosyjsku. Taka sytuacja językowa prowadziła do tego, że twórczość białoruska tworzyła się w trzech językach - polskim, rosyjskim i w najmniejszym stopniu w białoruskim. Język białoruski należy do grupy języków wschodniosłowiańskich, podobny jest do rosyjskiego i ukraińskiego poprzez używanie cyrlicy (trochę zmodyfikowanej w zależności od języka). Aż do początku dwudziestego wieku, język białoruski był symbolem etnicznej odrębności. W czasach komunizmu dominujący stał się rosyjski. Gdy upadł Związek Radziecki, język białoruski stał się językiem używanym w szkołach. Język białoruski od XVI wieku zapisywany jest także alfabetem łacińskim.

Rosła natomiast świadomość narodowa Białorusinów, którzy to zaczęli interesować się swoją rodzimą kulturą oraz historią. Rosło zainteresowanie badaczy tym zjawiskiem:

- Zorian Dołęga-Chodakowski (pseudonim Adama Czarnockiego) etnograf, archeolog i badacz słowiańszczyzny, który zakreślił obszar występowania języka białoruskiego, opisał białoruskie obrzędy. Jego główne dzieła to O Słowiańszczyźnie przed chrześcijaństwem oraz Śpiewy słowiańskie pod strzechą wiejską.

- Teodor Narbutt, który napisał historię narodu zamieszkującego Wielkie Księstwo Litewskie. Naród białoruski występował w jego książkach jako suwerenny podmiot historii. Dzieła: Dzieje starożytne narodu litewskiego oraz Pomniki do dziejów litewskich.

Uczeni nie zamieszczali w swoich pracach żadnych elementów mówiących o etnicznych powiązaniach z polskością, co wzmacniało poczucie narodowe Białorusinów.

Poza wpływami kultury polskiej i rosyjskiej pozostawała białoruskojęzyczna kultura wsi. Istniała ustna twórczość ludowa. Każdemu etapowi życia ludzkiego (świętom, porom roku) towarzyszyły osobne pieśni, np. na Boże Narodzenie Skomorochowie chodzili z batlejką - starodawnym teatrem lalkowym. Białoruskojezyczna wieś przyciągała miejscową inteligencję, która posiadała polskie wykształcenie, ale nie zerwała więzów z chłopstwem, lub uczyła się właśnie języka białoruskiego. Rosłą potrzeba pisania w języku białoruskim utworów artystycznych. Tworzyły się warunki do powstawania współcześnie znanej literatury białoruskiej. Był to jednak proces trudny, odbywający się w warunkach trwałej polonizacji i rusyfikacji. Początkowo powstawały anonimowe utwory, jak np. Eneida na opak, czy Taras na Parnasie. Rosła świadomość narodowa, a język stał się podstawowym elementem budowania tej tożsamości. Pierwsi białoruscy poeci: Pauluk Bahrym, Wikientij Rowiński, Jan Czeczot, Franciszek Sawicz, Aleksander Rypiński, Adela z Ustroni, Hieronim Marcinkiewicz, Artemiusz Weryha-Darewski, Władysław Syrokomla, Wincenty Korotyński, Jan

Barszczewski. Źródłem ich inspiracji był folklor i język białoruski. Wywodzili się oni najczęściej ze spolonizowanej białoruskiej szlachty, która obcowała z ludem i posługiwała się jego językiem. Wilhelm Protasewicz, Ignacy Miganowicz, Julian Laskowski, Zofia Mańkowska, Wojnisław Sawicz-Zabłocki, Joachim Tomaszewicz, Feliks Topczewski, Olgierd Obuchowicz, Maria Kosicz, Aleksander Jelski, Karuś Kahaniec, Lawon Witan-Dubiejkauski, Zygmunt Nagrodzki. Klasycy tego okresu to: Adam Hurynowicz, Franciszak Bahuszewicz, Wincenty Dunin-Marcinkiewicz, Janka Łuczyna (Jan Niesłuchouski) i Ciotka

(Alojza Paszkiewicz). Na opis zasługuje tutaj najwybitniejszy przedstawiciel literatury białoruskiej, wspomniany już Wincenty Dunin-Marcinkiewicz, wychowany w szkole podwydziałowej o tradycjach Komisji Edukacji Narodowej, studiował medycynę, której nie dokończył i zajął się pracą urzędniczą. Zdobył majątek pod Mińskiem. Zdobył sobie autorytet i uznanie w swoim środowisku. Działalność literacką rozpoczął w 1846r. i zabrał się za przekład Pana Tadeusza, jednak tuż po jego ukończeniu został skonfiskowany. Od tej pory nie drukował już swoich utworów, ale nadal tworzył w języku ojczystym. Późniejsze utwory zostały opublikowane dopiero po jego śmierci.

Najdynamiczniej rozwijała się białoruska poezja. W XIX wieku kultura elitarna przestaje być własnością stanu szlacheckiego.

Istotny dla życia kulturalnego stał się teatr. W drugiej połowie XIX wieku prawie wszystkie największe miasta białoruskie posiadały teatry (Witebsk, Mohylew, Mińsk, Połock, Słuck), w których występowały rosyjskie teatry z Moskwy i Petersburga, a także teatry polskie z Warszawy. Te występy doprowadziły do powstawania amatorskich teatrów na terenie samej Białorusi. W 1899 r. w Witebsku trupa Dzianisowa próbowała utworzyć teatr. W 1852 r. teatr w Mińsku wystawił pierwszą białoruska operę „Sielanka” do słów W. Dunin-

Marcinkiewicza i z muzyką Stanisława Moniuszki. Koniec XIX wieku to również początki rozwoju kina. Na początku XX wieku w miastach na Białorusi istniało 56 prywatnych kinoteatrów. Rozkwitała także kultura muzyczna. Większe miasta posiadały szkoły muzyczne, między innymi szkoła Wincentego Stefanowicza w Mińsku przygotowująca chłopców do gry w orkiestrze; pensjonaty dla kobiet kształcące śpiew i grę na fortepianie w Mińsku i Pińsku;

W latach czterdziestych i pięćdziesiątych XIX wieku zostaje po raz pierwszy zamanifestowana białoruska tożsamość. Pierwszymi, który uznali samodzielność narodu białoruskiego byli Ukraińcy.

Za caratu Aleksandra II następuje silna rusyfikacja. Rosja wprowadza na ziemie białoruskie:

- rządy policyjne,

- monopol języka rosyjskiego,

- edukację tylko dla posłusznych,

- klerykalizację szkół (nauczanie prawd wiary i historii świętej, pilnowanie czy nauczyciele są posłuszni carowi),

- narzucanie rosyjskich nauczycieli

- atakuje katolików

- przekonanie o tym, że Białoruś to nic innego jak zachodnia Rosja.

W pierwszej połowie XIX wieku dokonały się znaczne zmiany strukturalne społeczeństwa. Pokazują je materiały statystyczne tzw. rewizji (odpowiedników dzisiejszych spisów ludności), które obejmowały ludność poszczególnych warstw. W czasie spisu powszechnego w Rosji w 1897r. 73% Mieszkańców Białorusi deklarowało białoruski jako język ojczysty. W 1843r. nastąpiła reorganizacja administracyjna. Utworzono nową gubernię - kowieńską. Reformę przeprowadzono by usprawnić system zarządzania oraz by mocniej zintegrować zachodnie gubernie z Rosją. Liczba ludności przyrastała w guberniach bardzo powoli. Wiązało się to głównie z trudnymi warunkami bytowymi, głodem, epidemiami, brakiem opieki lekarskiej.

Struktura ludnościowa zachodniej Białorusi w XIX wieku:

Kategoria ludności	1816r.	1834r.	1850r.	1858r.
Poddani szlacheccy	282 649	338 656	338 886	306 026
Poddani w dobrach państwowych	73 209	111 427	161 928	151 027
Poddani w dobrach duchownych i innych	26 222	30 673	818	486
Ludność wolna na wsi	4 742	6 326	3 077	2 024
Razem chłopów	738 675	942 293	947 065	888 579
Szlachta	40 568	41 117	37 420	38 275
„Jednodworcy” i obywatele		8 988	12 142	10 865
Mieszczanie	64 293	71 928	68 858	61 783

Rusyfikatorom nie udaje się jednak zmienić etniczno-kulturalnej odrębności białoruskiej wsi.

Jednak twórczość naukowa była ciągle możliwa jedynie w języku rosyjskim. Głównym ośrodkiem białoruskiej kultury stało się Wilno. W 1803r. utworzono tam Uniwersytet Wileński z wydziałami: fizyczno-matematycznym, medycznym, nauk moralnych i politycznych, literatury i sztuk pięknych.

Bibliografia:

1. M. Kosman, Historia Białorusi, Wrocław 1979.

2. Z. Szybieka, Historia Białorusi 1795-2000, Lublin 2002.

3. www.bialorus.pl

2

---