Konwersatorium 6
Temat: Refleksje o pedagogicznej samowiedzy, o tożsamości i o kryzysie pedagogiki jako nauki o rozwoju (wychowaniu) człowieka.
słowa kluczowe:
tożsamość - identyczność, log. stosunek zachodzący między danym przedmiotem a nim samym; wg zasady tożsamości z każdego zdania wynika (przez implikację) samo to zdanie; w konkretnym, praktycznym i życiowym sensie to także podobieństwo, polegające na częściowej tożsamości cech; stąd nawet przeciwieństwo cech mówi nam o tożsamości i jedności przedmiotu (zjawiska, procesu);
pedagogika jako teoria - „otwarta”, dopuszcza wielość rozwiązań teoretycznych, które wzbogacają i posuwają naprzód wiedzę o wychowaniu i jego procesualnym charakterze; tę wiedzę uzyskujemy:
drogą eksplikacji (wyjaśniania, tłumaczenia) wspartej na scjentystycznym paradygmacie (przyczyna - skutek - przewidywanie); od 100 lat rozwija się tzw. pedagogika empiryczna (eksperymentalna), której obszarem poznania jest głównie praktyka, doświadczenie edukacyjne;
drogą wyjaśniania hermeneutycznego, polegającego na fenomenologicznym wglądzie i rozumieniu zjawisk wychowawczych; tę drogę aktualizuje w ostatnich dziesięcioleciach współczesna hermeneutyka filozoficzna ucząc krytycyzmu w stosunku do założeń a priori;
pedagogika jako teoria jest więc gotowa widzieć i uznać różne pola racjonalnego traktowania wychowania i widzi potrzebę takiego pluralistycznego, teoretycznie wielostronnego kształcenia nauczycieli i wychowawców
pedagogie ideologiczne, czyli ideologie wychowawcze - liczne, ale każdą cechuje „wyłączność”, „zamykanie się”, ekskluzywność; każda ideologia ma charakter „fundamentalny”, sobie przyznaje rację, a wychowanie traktuje jako płaszczyzną indoktrynacji własnych „ideałów”, własnego uznanego systemu wartości, który jest wykładany w programach i deklaracjach ideowych, aktach ustawodawczych, encyklikach itp.; tak się określa paradygmat każdej pedagogii ideologicznej
pluralizm - teoria, w myśl której rzeczywistość składa się z bytów różnorakich, niesprowadzalnych do jednej realności; łac. pluralis 'mnogi' od plus 'więcej';
ambiwalencja - dwojakość, dwuwartościowość uczuć;
kategoria ambiwalencji -
system wartości (uniwersalny system wartości) - ogólnoludzki; jedno uniwersalne wychowanie człowieka, obywatela świata i ludzkości (Rousseau, Pestalozzi); realizacja tego typu deklaracji napotyka na różne bariery, wątpliwe jest bowiem, czy tzw. podstawowe elementarne wartości moralne są powszechnie uznane;
różnorodność i zmiana -
wychowanie zrelatywizowane do wychowania „tu i teraz” - w imię tak czy inaczej pojętych ideałów i wartości etnicznych, kulturowych, narodowych, państwowych, religijnych
pedagogika jako mapa wielości myślenia -
odmienne perspektywy myślowe -
samowiedza -
kryzys - moment, okres przełomu, przesilenie, decydujący zwrot;
przesilenie formacyjne -
gry mimetyczne (maski - uczulenie - ucieczki - nawrócenia) - ukrycie, wyparcie, pomniejszanie, zapominanie przeszłości
różne typy przystosowania (formalne, zewnętrzne, pozorne) - polegają na rzeczywistym kontynuowaniu dotychczasowych wzorów myślenia, badań i nauczania akademickiego, przy jednoczesnym wprowadzaniu elementów nowoczesności i „mody”;
reakcje ucieczkowe - to świadomy wysiłek przystosowawczy pedagogów i ich pracy do wyznań nowego kontekstu;
adaptacje eskapistyczne:
do przodu: wielkie ogólnoeuropejskie konferencje pedagogów, debaty o globalności itp. Są to fasady pustego pola problemowego teorii pedagogicznych i pustej sceny polityki oświatowej;
na zewnątrz - totalna krytyka pedagogiki, kontrkultura pedagogiczna, ogłaszanie jej końca, uznawanie za sensowne tylko to, co zagranicą;
w siebie - tworzenie zrozumiałych tylko dla siebie monologów, bez jakiegokolwiek przejścia z nich do rzeczywistości, odnajdywanie niszy bezpieczeństwa wewnątrz siebie;
do tyłu - historyzm, przeszłość jako jedyna interesująca rzeczywistość; bardzo wartościowy jest powrót do nauk i badań podstawowych w studiach i badaniach pedagogicznych, z za
idiosynkrazje - uczulenia
konwersje - log. uprawnione odwrócenie sądu przez zmianę miejsca podmiotu i orzeczenia;
Kryzys - znaczenie ogólne, kryzys w nauce, kryzys w pedagogice
Kryzys w nauce:
Stadium odczuwania dyskomfortu intelektualnego - zamiast poprzedniej oczywistości
Stadium werbalizacji przyczyn i objawów owej „niewygody”, czyli dyskomfortu myślowego
Stadium przezwyciężania impasu poprzez przestrukturalizowanie całej sytuacji problemowej - nowe jej zdefiniowanie
„Kryzys - załamanie” i „kryzys - przełomu” stanu polskiej pedagogiki.
Kryzys - załamanie (pojęcie wartościujące, katastrofa, degradacja, upadek, pogorszenie się stanu rzeczy, posiada głębokie przyczyny, strukturalny wymiar i względnie trwały charakter) - pedagogika polska przeżyła go dwukrotnie:
Pierwszy po 1947 roku związany z wprowadzeniem realnego socjalizmu i dominacją paradygmatu pedagogiki socjalistycznej; ofensywa ideologiczna: zmierzano do zepchnięcia na margines polskiej i zachodniej tradycji pedagogicznej; budowanie pedagogiki upaństwowionej; trwał 20 lat, do początku lat 70-tych
Drugi po 1989 roku, kiedy stan dominacji pedagogiki socjalistycznej zostaje gwałtownie przemieniony; rozpad realnego socjalizmu był przyczyną wystąpienia kryzysu - upadku nurtu pedagogiki socjalistycznej; zakwestionowana została ideologia uzasadniająca paradygmat pedagogiki i praktyki edukacyjnej zwanej instrumentalną, związaną z ideologią „inżynierii społecznej” promowaną przez modernizm; zmierzała ona do przekształcenia społeczeństwa tradycyjnego w masowe, a więc tworzenie państwa totalitarnego, formowania mas ludzkich podatnych na odgórną manipulację; w państwie takim zanika autonomiczność, podmiotowość jednostek i grup społecznych, ich głos przestaje być słyszalny; strategią polską było rozmycie kryzysu z dominującymi grami mimetycznymi (ukrycie, wyparcie, pomniejszanie, zapominanie przeszłości)
Obydwa kryzysy - załamania wywołane zostały radykalną zmianą ustroju i zastały środowisko pedagogów nieprzygotowane do owej zmiany;
Kryzys - przełom (pojęcie opisowe, neutralne, przesilenie, rozstrzygnięcie, punkt zwrotny) postmodernistyczny to szeroka opozycja wobec podstawowych wartości i przekonań epoki modernizmu; zakwestionowany został dotychczasowy sposób uprawiania pedagogiki, styl myślenia o edukacji, a także roszczenia i nadzieje z nią związane;
Kryzys pedagogiki współczesnej analizowane na tle głównych funkcji pełnionych przez nauki o wychowaniu.
Funkcja rozumiejąca - nadmiar informacji oraz niedostatek sensu; dysponujemy coraz bardziej rosnącą liczbą informacji, w większości jednak cząstkowych, fragmentarycznych, nie powiązanych ze sobą, specjalistycznych, służących doraźnie podnoszeniu efektywności działania; brak jest perspektywy całościowej, zdolności ujęcia posiadanej wiedzy w spójny system pojęciowo-teoretyczny; wiemy coraz więcej, a jednocześnie coraz mniej rozumiemy (Einstein); istnieje rozbieżność między obfitością gromadzonych informacji a niedostatkiem sensu; pedagogika nie jest zdolna dostarczyć interpretacji rzeczywistości, do której informacje te się odnoszą;
Funkcja poznawcza - odzwierciedlenie rzeczywistości, dokonywane przez pedagogikę współczesną odbywa się w takiej skali oraz na takim poziomie zaawansowania, że nie zaspokaja to w pełni potrzeb informacyjnych współczesnego systemu oświatowego, który charakteryzuje się wysokim stopniem złożoności; w jego ramach realizowane są wielorakie i skomplikowane zadania; potrzebuje on więc odpowiedniej wiedzy, aby te zadania realizować, odpowiednich podstaw informacyjnych do sprawnego funkcjonowania i rozwoju; współczesna pedagogika wiedzy takiej nie dostarcza; nauki o wychowaniu pozostały po prostu w tyle za przemianami współczesnej edukacji; w konsekwencji pojawia się luka między potrzebami informacyjnymi współczesnego systemu oświatowego a możliwościami ich zaspokojenia przez nauki o wychowaniu
Funkcja praktyczna - pedagogika jako nauka praktyczna, dyscyplina bezpośrednio związana z działaniem, współuczestnicząca w rozpoznawaniu i rozwiązywaniu konkretnych problemów praktycznych nie jest w stanie efektywnie współdziałać w ich rozwiązywaniu i uczestniczyć owocnie w planowaniu i realizacji rozmaitych zmian; istnieje przepaść między potrzebami praktyki a możliwościami nauki;
Dwa odmienne stanowiska w kwestii „zasadności zajmowania się problemem tożsamości pedagogiki”.
Pierwsze oznajmia, że poszukiwania identyfikacyjne są nie tylko potrzebne, ale wręcz niezbędne, zwłaszcza w dzisiejszej, kryzysowej sytuacji polskich nauk o wychowaniu; odnajdywanie, poszukiwanie, czy może raczej konstytuowanie (przebudowywanie) własnego „ego” stanowi nie tylko warunek odrodzenia się pedagogiki jako nauki, lecz czynnik jej normalnego i owocnego funkcjonowania w przyszłości; dopóki nie nastąpią rozstrzygnięcia identyfikacyjne, polska pedagogika pozostanie nauką chorą, obciążoną własną przeszłością; nauką nie mającą kompetencji do odgrywania w przyszłości roli intelektualnego narzędzia praktyki edukacyjnej;
Drugie głosi tezy całkowicie odmienne; zajmowanie się przez pedagogikę samą sobą stanowi zwyczajny przejaw jej egocentryzmu, mającego swe źródło w infantylizmie bądź neurastenii; jest typowym myśleniem zastępczym, uprawianym zamiast prowadzenia badań, zamiast angażowania się w praktykę badań naukowych, zamiast zmagania się z realnymi problemami poznawczymi współczesnej edukacji; tożsamość pedagogiki jako nauki jest czymś wtórnym w stosunku do realizacji zadań rzeczowych (poznawczych) przez pedagoga; koncentracja na sprawach tożsamości własnego ”ja” jest też szkodliwa w tym sensie, że odsuwa pedagogów od realizacji ich podstawowej misji, jaką jest objaśnianie edukacyjnego świata; tym samym nie odgrywa ona konstruktywnej roli w rozwoju nauk o wychowaniu;
Relacje, na podstawie których może być określona tożsamość pedagogiki:
W stosunku do bezpośredniej praktyki edukacyjnej, zwłaszcza do profesjonalnej pracy pedagogicznej, czyli do tego obszaru zjawisk, który leży u podstaw narodzin refleksji na tematy wychowania, który stanowi materię, substancję tej refleksji, a w zaawansowanych jej postaciach stanowi przedmiot poznania naukowego; pytania w obrębie tej relacji:
Czy między wychowaniem a pedagogiką istnieje stosunek ontologicznej tożsamości czy odrębności?
Czy wychowanie i pedagogika są takimi samymi, czy też odmiennymi rodzajami działań społecznych?
Na czym polega odmienność, swoistość każdej z nich?
Na czym polega współzależność między nimi?
W stosunku do innych dyscyplin naukowych, zwłaszcza do nauk zajmujących się sferą HUMANUM, czyli do nauk humanistycznych; pytania:
Czy pedagogika jest nauką przyrodniczą czy humanistyczną?
Opisową czy normatywną?
Zakorzenioną w filozofii czy w naukach empirycznych?
W stosunku do ogółu pozostałych instytucji społecznych, zwłaszcza do instytucji władzy; pytanie centralne: w służbie jakich wartości znajduje się pedagogika i jej kapłani?
W stosunku do nauk o wychowaniu uprawianych w innych krajach, zwłaszcza w Europie; pytania:
Czy w związku z podążaniem ku Europie zarodowe tradycje i aspiracje pedagogów powinny być kultywowane czy eliminowane?
W jakiej mierze pedagogika polska ma być narodowa a w jakiej europejska?
Ile przejmować od innych a ile dawać z siebie innym?
Analiza reakcji pedagogów polskich na przełomową zmianę /przesilenie formacyjne/. Dominują reakcje obronne i ignorancja problemu kryzysu załamania; rodzaje:
Brak reakcji - prowadzi do zabójczych skutków; pogłębia nieprzystawalność wiedzy i kompetencji pedagogicznych, skazuje taką pedagogikę na odrzucenie, uprawomocnia brak szacunku dla całego środowiska pedagogów, podtrzymuje mechanizmy reprodukcji nowych kadr kształconych dla wczorajszych, nieistniejących już sytuacji i zapotrzebowań
Przystosowania formalne, zewnętrzne, pozorne polegają na rzeczywistym kontynuowaniu dotychczasowych wzorów myślenia, badań i nauczania akademickiego, przy jednoczesnym wprowadzaniu elementów nowoczesności i „mody”;
Reakcje ucieczkowe to świadomy wysiłek przystosowawczy pedagogów i ich pracy do wyznań nowego kontekstu;
Idiosynkrazje i konwersje - czyli reakcje przystosowawcze o charakterze uczuleniowo - obronnym i polegające na odwracaniu dotychczasowych orientacji na dokładnie odwrotne; wydaje się wielu pedagogom, że zrozumienie istoty dotychczasowych błędów doprowadzi do odnalezienia recepty na kierunek, treść i sposób właściwych działań teraz i w przyszłości; stąd bardzo gwałtowny zwrot od centralizmu do decentralizmu, od monizmu do pluralizmu, od pewności do niepewności, od nauczania świeckiego do przywrócenia religii; zwroty te są niejednokrotnie bardzo radykalne; są to często drogi odwróceń rzekomych, gdyż zmieniając znaki nie zmieniają znaczeń;
Poszukiwania teorii adekwatnej dla nowej sytuacji społeczeństwa, jego członków oraz kontekstu kulturowego i politycznego, sytuacja gwałtownego przejścia od ekonomicznej i moralnej zapaści systemu autorytarnego etatyzmu do nowej formacji społeczeństwa obywatelskiego i gospodarczego; jest to droga najtrudniejsza, pedagogika miałaby wziąć udział w rewitalizacji swego społeczeństwa przez zasadniczą przebudowę treści i form kształcenia nauczycieli
Literatura:
Hejnicka - Bezwińska T., Tożsamość pedagogiki. Od ortodoksyjności ku heterogeniczności. Str 128-151
Kwieciński Z., Mimikra czy sternik? Str. 15-35
Gry mimiczne
Schulz R., Refleksje o pedagogice współczesnej. Str. 25-31
Kryzys pedagogiki współczesnej analizowane na tle głównych funkcji pełnionych przez nauki o wychowaniu.
Schulz R., Refleksje o tożsamości pedagogiki. Str. 100-105
Dwa odmienne stanowiska w kwestii „zasadności zajmowania się problemem tożsamości pedagogiki”
Poszukiwania i identyfikacyjne w pedagogice a problem samowiedzy
Relacje, na podstawie których może być określana tożsamość pedagogiki
Witkowski L., Kwiatkowska H., Pytania o pedagogikę. Płaszczyzny sporu. Str. 51-64
Wołoszyn S., Jak rozumieć tożsamość pedagogiki?
pedagogika jako teoria
pedagogie ideologiczne, czyli ideologie wychowawcze
wychowanie zrelatywizowane do wychowania „tu i teraz”
system wartości (uniwersalny system wartości)
4