Marcin Kuc
PWSZ Wałbrzych
Pedagogika opiekuńczo wychowawcza z socjoterapią Rok I Semestr 2
Radzenie sobie z przemocą w domu
- młodzież -
"Człowiek, który nie poczuł smaku swoich łez
nie jest prawdziwym człowiekiem"
Wisława Szymborska
Przemoc, podobnie zresztą jak miłość, posiada niezwykłą moc wywierania wpływu na całe funkcjonowanie człowieka, na pracę jego umysłu, na jego procesy emocjonalne, jego świat wewnętrzny. U części osób, które kontaktują się z przemocą, dokonują się ważne, niekorzystne i niestety czasem trwałe zmiany w sposobie i treści myślenia, które utrudniają przeciwstawianie się i przeciwdziałanie przemocy. Takie zmiany w umyśle utrwalają przemoc, utrudniają radzenie sobie z nią. Na tym właśnie polega zniewalanie umysłu przez przemoc.
Wiele cierpień jest niepotrzebnych, wynikają tylko z błędnego rozumienia sytuacji oraz uczuć innych osób. Osoby niezadowolone z siebie i ze swojego życia, które nie radzą sobie ze stresem, oskarżają innych o swoje niepowodzenia. Skutkami takich sytuacji jest przemoc w domu - rodzinna. Może dotknąć każdego z nas. Nie ma bezpośredniego związku pomiędzy przemocą w rodzinie a chorobą psychiczną. Tylko niewielki procent sprawców przemocy jest chorych psychicznie, zdecydowana większość jest zdrowa psychicznie, bywają często czarującymi i przekonywującymi osobami i działają w sposób racjonalny. Przemoc w rodzinie jest zjawiskiem częstszym niż ta, na jaką jesteśmy narażeni na ulicy, w barze lub miejscu pracy. Równocześnie rzadko statystyki mówią na temat przemocy psychicznej, jest to na ogół dramat ludzi, który rozgrywa się za zamkniętymi drzwiami i nie wypada o nim mówić.
Relacje o przemocy wypełniają serwisy informacyjne całego świata. Jej ofiarą padają ludzie na wszystkich kontynentach, niezależnie od kultury, środowiska czy klimatu. Kroniki policyjne całego świata odnotowują nasilenie się częstotliwości występowania przemocy, oraz wzrost ilości przestępstw dokonanych z zastosowaniem przemocy. Z każdej strony pada pytanie: dlaczego tak się dzieje? Jakie są źródła przemocy? Jak wskazuje wielu autorów przemoc ma swoje źródło w problemach i zmaganiach wewnętrznych człowieka, czyli może być spowodowana żalem, smutkiem, poczuciem krzywdy. Przemoc jest jednym z powszechnie spotykanych stanów frustracji. Są to negatywne zmiany zachowania, które pojawiają się wówczas, gdy jednostka napotyka na trudności lub przeszkody, uniemożliwiające jej zrealizowanie swojego celu. Wszyscy doświadczają frustracji częściej lub rzadziej, ale w rzeczywistości trudno przeżyć bez niej chociażby kilka dni. Codziennie na ulicy można spotkać sfrustrowanych kierowców, którzy spiesząc się do pracy utknęli w porannym korku. Część z nich będzie się tylko irytować, trąbić, ale u niektórych może to wywołać zachowanie agresywne. Niektórzy badacze uważają, że agresja jest wskaźnikiem frustracji. Niemniej nie zawsze frustracja prowadzi do agresji. Silne znaczenie w powstawaniu frustracji ma również tzw. deprawacja relatywna. Jest to „poczucie jednostki (albo grupy społecznej), że posiada mniej niż zasługuje lub mniej niż pozwolono jej oczekiwać, lub też mniej niż posiadają ludzie do niej podobni” . Wobec frustracji człowiek może przyjąć dwie różne postawy. Pierwsza z nich będzie miała charakter obronny, a druga zadaniowy, czyli frustracja nie tylko wyzwala u człowieka silne, ujemne emocje, ale również pobudza go do działania.
Z całą pewnością agresja stanowi jeden z wielu sposobów reagowania na negatywne bodźce. Różne dziedziny nauki: psychologia, pedagogika, psychiatria, kryminologia itd. prezentują bardzo szeroką gamę zachowań agresywnych. Psychologowie społeczni definiują działanie agresywne jako zamierzone zachowanie mające na celu spowodowanie cierpienia fizycznego lub psychicznego. Bardzo często agresja jest swoistym wołaniem o pomoc. Osoba, która nie potrafi sobie sama poradzić ze swoimi problemami, chce za wszelką cenę zwrócić na siebie uwagę. Dotyczy to również całych grup społecznych, które czują się niezauważane. Ta agresja może przybierać różne formy - od demonstracji czy pikiety, aż do wojny. Zdarza się, że agresja jest reakcją na wymierzoną karę za niewłaściwe zachowanie. Dorośli dając dziecku klapsa uważają, że jeśli dziecko otrzyma karę, to następnym razem 'dwa razy się zastanowi'. Okazuje się jednak, że surowa kara daje jedynie krótkotrwałe efekty. „Surowa lub restryktywna kara może być niezmiernie frustrująca”. Frustracja stymuluje zarówno do działania pozytywnego, czyli kara zastępuje agresję - co zapewne mają na celu osoby wymierzające karę - ale również możliwe jest, że wywoła ona jeszcze większą agresję.
Bardzo dużą rolę w wywoływaniu zachowania agresywnego przypisuje się także coraz większej ilości przemocy w środkach masowego przekazu.
Agresja jest bardzo często utożsamiana z pojęciem przemocy. Natomiast J. Pospieszyl uważa, że „celem agresji jest zaszkodzenie ofiarze”, podczas gdy celem przemocy jest „wywarcie pewnego wpływu” na ofiarę, aby zmusić ją do postępowania zgodnie z wolą agresora. Światowa Organizacja Zdrowia formułuje oddzielną definicję dla przemocy, zgodnie z którą przemoc to „celowe użycie siły fizycznej, zagrażające lub rzeczywiste, przeciwko sobie, komuś innemu lub przeciwko grupie lub społeczności, co powoduje lub jest prawdopodobne, że spowoduje zranienie, fizyczne uszkodzenie, śmierć, ból psychologiczny, zaburzenie rozwoju lub deprawację” . Przemoc dzieli się zatem na trzy kategorie:
przemoc skierowana do siebie samego, czyli autoagresja,
przemoc interpersonalna,
przemoc grupowa.
Dziecko wychowywane w atmosferze przemocy częściej sięga po nią w sytuacji zagrożenia lub, jeśli chce rozwiązać problem bądź osiągnąć określony cel. Jeżeli w danym społeczeństwie, najbliższym środowisku lub w rodzinie istnieje prawne i moralne zezwolenie na przemoc, człowiek wyzbywa się wówczas hamulców i przemoc staje się jego podstawowym narzędziem w dążeniu do celu.
Przemoc można podzielić na dwa obszary:
Przemoc jawna to przemoc grupowa lub interpersonalna, ale nakierowana na osoby obce. Ofiary przemocy zgłaszają się na policję, dlatego dostępne są dane o jej skutkach.
Przemoc ukryta to przemoc, z którą można się spotkać przede wszystkim w domu. Często akty przemocy rodzinnej nie są rejestrowane i nie są zgłaszane do odpowiednich służb i instytucji.
Przemoc w rodzinie charakteryzuje się tym, że:
Jest intencjonalna
Przemoc jest zamierzonym działaniem człowieka i ma na celu kontrolowanie i podporządkowanie ofiary.
Siły są nierówne
W relacji jedna ze stron ma przewagę nad drugą. Ofiara jest słabsza, a sprawca silniejszy.
Narusza prawa i dobra osobiste
Sprawca wykorzystuje przewagę siły narusza podstawowe prawa ofiary (np. prawo do nietykalności fizycznej, godności, szacunku itd.).
Powoduje cierpienie i ból
Sprawca naraża zdrowie i życie ofiary na poważne szkody. Doświadczanie bólu i cierpienia sprawia, że ofiara ma mniejszą zdolność do samoobrony.
Przemoc bardzo często jest obrazem patologizacji więzi międzyludzkich. Należy zaznaczyć, że więzi międzyludzkie z reguły utożsamia się z więziami emocjonalnymi. Oznacza to, że zawsze istnieją emocje do określonego obiektu, z którym łączą daną osobę więzi i że obiekt ten może działać jako czynnik aktywizujący emocje. Z tego powodu na ową patologizację należy patrzeć w kontekście tła społecznego. Wyróżnia się dwie kategorie grup, wewnątrz których dochodzi do rozwoju i patologizacji więzi międzyludzkich:
Grupy interakcyjne to małe zespoły ludzi znających się i kontaktujących się ze sobą w sposób bezpośredni. Wyróżnia się w tutaj grupy formalne i nieformalne, grupy o charakterze mieszanym (np. rodzina) oraz grupy dwuosobowe (np. małżeństwo).
Grupy nieinterakcyjne obejmują szerokie zbiorowości ludzi nie znających się nawzajem, co jest spowodowane liczebnym i szerokim terytorialnym zakresem grupy.
W tych grupach jednostka identyfikuje się ze swoją zbiorowością poprzez działania i przeżycia skupione wokół wspólnych symboli i wartości. Zarówno w grupach interakcyjnych jak i nieinterakcyjnych można mieć do czynienia z patologią więzi międzyludzkich. Wiąże się ona przede wszystkim z zaburzeniami występującymi u większej liczby osób i powstałymi w sferze postaw.
Generalnie można wyróżnić dwie postacie patologizacji więzi: postawę unikającą, wyrażającą się w utrzymaniu dystansu wobec drugiej osoby, oraz postawę odtrącającą, w której zaburzenia mają charakter przemocy słownej lub fizycznej. Obie te postawy przejawiają się w dwóch sposobach traktowania innego człowieka: traktowaniu reifikującym oraz traktowaniu wrogim.
Jeżeli chodzi o traktowanie wrogie, to polega ono na tym, że postawa agresora wobec ludzi jest zdecydowanie wroga. Wrogie działanie wobec człowieka polega na świadomym niszczeniu elementów życia tego człowieka lub na jego poniżeniu. Efektem tego działania jest zdominowanie tej osoby. Z tym zachowaniem wiąże się nieodzowne uczucie nienawiści, któremu może towarzyszyć zawiść, gdy osoba zachowująca się wrogo wykazuje poczucie niższości wobec jednostki, lub uczucie pychy, jeśli osoba ta wykazuje poczucie wyższości. Zaburzenia w relacjach międzyludzkich mogą być również wywołane przez takie zjawiska jak nietolerancja i niesprawiedliwość. Nietolerancja łączy się z uprzedzeniem, a tym dwóm zjawiskom towarzyszy zazwyczaj dyskryminacja. Więzi międzyludzkie stanowią zatem bardzo ważny elementy w przeciwdziałaniu pojawienia się przemocy. Jeżeli na poziomie grup interaktywnych wśród ich członków dominować będzie postawa egoistyczna - powszechna będzie agresja i przemoc. Jeśli zaś rozwinie się postawa altruistyczna, łatwiej będzie zapobiec postawom unikających, odtrącających lub zdehumanizowanych.
Osoba krzywdzona to taka, która cierpi z powodu niewłaściwego zachowania innych osób - głównie rodziców i opiekunów - w stosunku do niej, a przy tym doznaje poczucia niesprawiedliwości i bezsilności. Proces ten to zarówno zamierzone, jak i niezamierzone działanie osoby dorosłej, ujemnie wpływające na zdrowie, rozwój fizyczny lub psychospołeczny.
Różne są przyczyny stosowania przemocy wobec dziecka w rodzinie. Generalnie wyróżnia się trzy grupy przyczyn występowania tego zjawiska. Mogą one tkwić w samych dzieciach, na przykład dzieci niechciane, upośledzone, trudne, przewlekle chore czy kalekie. Bardziej powszechne są jednak przyczyny tkwiące w rodzicach. Do takich w pierwszej kolejności należy zaliczyć ich niedojrzałość i młody wiek, brak wiedzy i umiejętności wychowawczych, doznanie maltretowania we własnym dzieciństwie, niski poziom wykształcenia, bezrobocie, wszelkiego rodzaju uzależnienia oraz socjopatia i choroba umysłowa. W drugiej grupie natomiast należy wymienić izolację społeczną rodziny, kłopoty małżeńskie, zbyt duże wymagania stawiane dziecku, a także maltretowanie żony przez męża, gdyż zazwyczaj wiąże się to także ze znęcaniem się nad dzieckiem. Trzeba tu podkreślić również wpływ braku stabilności mogący wynikać z częstej zmiany miejsca zamieszkania oraz z życia w rodzinie, w której tylko jedno z rodziców jest rodzicem naturalnym. Współwystępowanie wymienionych czynników i okoliczności zwiększa prawdopodobieństwo ryzyka występowania przestępczych zachowań rodziców wobec dzieci.
Istnieje umowny podział przemocy ze względu na rodzaj stosowanego działania. I tak wyróżnia się zaniedbanie dziecka, które jest uważane czasem za najłagodniejszą formę przemocy, choć to niezaspokajanie potrzeb dziecka niezbędnych dla jego prawidłowego rozwoju obejmuje zarówno jego sferę psychiczną, jak i fizyczną. Kolejnymi klasami są: przemoc fizyczna, psychiczna (emocjonalna) oraz przemoc seksualna.
Nazywamy nią takie zachowanie wobec dziecka, które wywołuje u niego znaczny ból fizyczny, bez względu na to, czy na jego ciele pozostaną ślady, czy też nie. Zazwyczaj jednak zostają - u maltretowanych dzieci są widoczne uszkodzenia skóry spowodowane kopnięciami, uderzeniami pięścią, pasami, drągami. Dzieci doznające przemocy fizycznej często są pacjentami szpitali - gdzie połamane kończyny, pęknięte kości, wybite zęby czy obrażenia wewnętrzne ich rodzice tłumaczą upadkiem lub niezamierzonym uderzeniem się o mebel. Dorosłych znęcających się nad swoimi dziećmi cechuje duża pomysłowość w wyszukiwaniu sposobów zadawania dzieciom bólu: szczypią je, przypalają papierosem, wyrywają włosy, wiążą sznurami, duszą, a nawet gryzą. Fizycznymi skutkami bicia dzieci może być kalectwo oraz różne choroby somatyczne uwarunkowane uszkodzeniami narządów wewnętrznych lub organicznymi uszkodzeniami mózgu, a nawet śmierć.
Jest jednak jeszcze wiele innych, rzadziej dostrzeganych skutków przemocy stosowanej wobec dzieci. Są to poznawcze, emocjonalne i behawioralne następstwa zespołu dziecka maltretowanego. Zaliczymy do nich zarówno brak poczucia bezpieczeństwa, przynależności uczuciowej do osób najbliższych oraz obniżoną samoocenę, jak i nieakceptowanie siebie, poczucie zagubienia, krzywdy i winy, a także trudności w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem. Dzieci, które są ofiarami przemocy fizycznej, przeżywają stany depresyjne i lęki; są egocentryczne, bierne i zależne lub agresywne i nadpobudliwe, ze skłonnościami do autodestrukcji. U dzieci bitych obserwuje się również zaburzenia pamięci, koncentracji uwagi, zaburzenia zachowania i emocjonalne oraz brak poczucia realności.
Przemoc psychiczna jest to rozmyślne niszczenie lub znaczące obniżanie możliwości prawidłowego rozwoju dziecka, od wyzwisk poczynając przez emocjonalne odrzucenie po nadmierne wymagania i nieliczenie się z możliwościami rozwojowymi dziecka1.Inaczej mówiąc, jest to wszelkie dokuczanie dziecku bez użycia narzędzi, które jest przyczyną występowania u niego negatywnych przeżyć, "moralnej udręki". Mimo że nie zostawia śladów na ciele ofiary, wyrządza ogromne spustoszenie w sferze emocjonalnej, poznawczej i behawioralnej dziecka.
Konsekwencje tego typu działań są bardzo zbliżone do psychicznych następstw bicia dzieci. Dokuczanie dziecku bez użycia narzędzi wywołuje u niego wiele negatywnych przeżyć: lek, poczucie niesprawiedliwości i bezsensu, świadomość braku miłości rodzicielskiej i wiele innych konsekwencji, takich jak zaburzenia snu, przygnębienie, nerwice, zachowania agresywne, a nawet myśli i próby samobójcze. Ponadto krzyczenie na dzieci i poniżanie powoduje poważne konsekwencje w ich dorosłym życiu. Osoby takie nawet wiele lat później mają poczucie winy, niską samoocenę, a także zaburzone poczucie własnej tożsamości, silną potrzebę kontrolowania innych oraz są psychicznie uzależnione od swoich rodziców. Ofiary przemocy psychicznej cierpią na depresje, nerwice, izolują się od otoczenia bądź odstraszają je swoim perfekcjonizmem lub negatywnymi oczekiwaniami w stosunku do innych. Częstymi następstwami doznanej w dzieciństwie "moralnej udręki" są zachowania przestępcze jej ofiar, a także stosowania przez nie przemocy emocjonalnej w życiu dorosłym.
Seksualne wykorzystywanie dziecka jest najbardziej odrażającą i szkodliwą - ze względu na następstwa, jakie powoduje - formą przemocy. Według Józefy Brągiel jest to wciąganie dziecka w sferę aktywności seksualnej nieadekwatnej do jego etapu rozwojowego, w sferę działań, których dziecko nie rozumie i nie jest w stanie zaakceptować, i które naruszają jednocześnie normy prawne i społeczne. Dziecko jest w takich przypadkach traktowane jako obiekt seksualny, którym dorosły posługuje się w celu zaspokojenia własnych potrzeb. Wyróżnia się trzy rodzaje zachowań w zakresie form seksualnego wykorzystywania dzieci przez dorosłych. Pierwszą grupę stanowią tzw. akty pozbawione fizycznego kontaktu, czyli ekshibicjonizm, podglądactwo, fetyszyzm, obsceniczne telefony oraz eksponowanie ciała dziecka osobom dorosłym w celu zaspokojenia ich seksualnych pragnień. Kolejny rodzaj przemocy seksualnej to czyny skupione na fizycznym kontakcie osoby dorosłej z dzieckiem, do którego zalicza się petting bądź praktyki masturbacyjne. Ostatnią klasę tego typu zachowań stanowią akty noszące znamiona gwałtu, czyli zmuszanie dziecka do stosunków seksualnych. Także w tym rodzaju przemocy wyróżniamy zarówno następstwa bezpośrednie, jak i odległe w czasie oraz następstwa somatyczne i inne, czyli poznawcze, emocjonalne, behawioralne i seksualne.
Dziecko jest całkowicie uzależnione od rodziców, nie wybiera ich samo, jest zdane na warunki, jakie stworzą dla jego rozwoju. Spoczywa na rodzicach ogromna odpowiedzialność za losy jednostki, którą powołali do życia. Irena Jundziłł.
Przedstawione tu następstwa stosowania jakiegokolwiek rodzaju przemocy czyta się zapewne jak listę zaburzeń osobowości z domieszką zachowań dewiacyjnych. Niestety, akty przemocy stosowane wobec najmłodszych są niezaprzeczalnym faktem, choć wielu z nas nie może uwierzyć, że ktokolwiek jest w stanie tak krzywdzić dziecko. Sytuacja jest tym bardziej dramatyczna, że dotyczy rodziny. Oprawcą nie jest przecież obca, przypadkowa osoba, lecz rodzic - obiekt miłości dziecka. Nie może być nic gorszego niż taka zdrada dziecka, jego ufności, uczucia i oddania, jakim darzy swoich rodziców. Nie ma nic okrutniejszego od ignorowania, obrażania lub upokarzania tych małych, bezbronnych istot, od bicia, kopania czy ich seksualnego wykorzystywania. To zbrodnia wymierzona przeciwko cząstce samego siebie.
Bowiem rodzina ma największy wpływ na kształtowanie się osobowości dziecka. Rodzice powinni zdać sobie sprawę, że moje dziecko nie oznacza moja własność. Muszą uświadomić sobie, że dziecko to indywidualna, rozumna osoba z ogromnym potencjałem, którego rozwój leży w ich rękach. Od sposobu postępowania rodziców zależy całe późniejsze życie ich dzieci. Pamiętając, więc, że przemoc rodzi przemoc, należy szukać innych metod wychowania chroniących dzieci przed demoralizacją, wykolejeniem i zejściem na złą drogę. Wbrew pozorom zaprzestanie bicia nie musi oznaczać braku pozytywnych rezultatów w tym procesie. Zmiana metod wychowania wymaga jednak wiele odwagi od rodziców. Musieliby przecież zrezygnować z uprzywilejowanej pozycji pana i władcy i dostrzec w swoim dziecku drugiego, wartościowego człowieka. Rodzice musieliby otworzyć się na jego potrzeby i kłopoty, wykazać się zrozumieniem, cierpliwością i, przede wszystkim, życzliwością.
W pracy z osobą, która doświadczyła przemocy w domu moim zdaniem najważniejsze jest, aby:
Zbudować atmosferę bezpieczeństwa,
Zapoznać osobę z istotą pojęcia „agresja” i „przemoc”,
Zapoznać osobę ze sposobami wyrażania złości i jej zewnętrznych objawów,
Umożliwić rozpoznawanie i nazywanie uczuć przeżywanych w różnych sytuacjach,
Pomóc zdefiniować i rozwinąć zagadnienia przemocy,
Zapoznać osobę ze sposobami zapobiegania zjawisku przemocy.
Proponuję, aby osoba taka mogła uczestniczyć w następujących formach zajęć:
Psychodramie - jest to metoda psychoterapeutyczna polegająca na odtwarzaniu przez pacjenta w formie dramatycznej jego własnych konfliktów. Jego partnerami są ludzie związani z nim w życiu codziennym, często członkowie rodziny, przyjaciele lub osoby występujące w ich rolach. Jednostka mogłaby tu przede wszystkim odbudować komunikację między sobą a innymi oraz w miarę możliwości między sobą a rodziną. Poprzez odtwarzania własnych konfliktów jednostka uczy się, poznaje swoje emocje oraz poznaje sposoby zapobiegania powstawaniu takich zjawisk itd. prowadzący poprzez znane mu metody katharsis formy oddziaływania wywołuje zjawisko „katharsis” i zmianę zachowań społecznych u jednego a nawet i kilku uczestników terapii.
Arteterapii - jest to metoda pracy terapeutycznej, w której wykorzystuje się twórczość jednostki w celach leczniczych. Konkretne działania artererapeutyczne są instrumentem określonej koncepcji terapeutycznej. Dlatego też sama technika arteterapeutyczna jest narzędziem działań psychologicznych, wprowadzanych przez arteterapeutę, w odpowiednim czasie po to by realizować zamierzenie twórcze prowadzące do uzyskania terapeutycznej zmiany. Każda jednostka będąca uczestnikiem tajże terapii bez względu na wiek, płeć, swoje aktualne samopoczucie i światopogląd może korzystać z jej dobrodziejstw, bowiem bazą dla arteterapii jest sztuka, która poprzez świadome działania artystyczne pozwala na rozwiązanie wielu problemów. Arteterapia wykorzystuje do celów leczniczych terapeutyczne formy plastyczne, muzyczne, literackie i teatralne. Tak szeroko pojęta sztuka daje możliwość symbolicznego wyrazu trudnych przeżyć, doświadczeń i emocji w bezpiecznych warunkach, w formie mówienia "nie wprost". Obniża napięcie i pomaga nazwać problem. Poprzez spotkania indywidualne i warsztaty grupowe osoba, która doświadczyła przemocy w domu może nawiązać nowe i jakościowo inne kontakty, uczyć się asertywnego wyrażania myśli i doznań. Celem działań arteterapeutycznych jest zrozumienie codziennych problemów, poprawa ich wyrazu, interpretacja i rozwój osobowości. Lecznicza funkcja sztuki pozwala wyjść poza własną perspektywę, polepszyć jakość życia.
Choreoterapii - czyli metodzie terapeutycznej wykorzystującej taniec w grupie. Zajęcia takie obejmują taniec, ćwiczenia muzyczno-ruchowe, improwizacje ruchowe do wybranej muzyki. Wartości tejże metody to przede wszystkim: społeczny charakter tańca, różnorodność i atrakcyjność form tanecznych oraz możliwość oddziaływania na psychikę poprzez ruch, muzykę i kontakt psychiczny z ludźmi. Umożliwi ona jednostce, która doświadczyła przemoc w domu „wyżycie” się - odreagowanie swoich stłamszonych emocji a przede wszystkim wyciszyć się, nabrać pewności siebie. Pozwoli takiej osobie zrelaksować się oraz odnaleźć sens i radość życia.
Proces socjoterapeutyczny - proces korekcyjny kierowany do dzieci i młodzieży realizowany w toku spotkań grupowych. Zajęcia te miałyby na celu wspieranie pozytywnych oddziaływań wychowawczych rodziców, osłabienie ich patologicznych wpływów, realizacja działań profilaktycznych, rozwijanie zainteresowań i uzdolnień młodzieży, która doświadczyła przemocy w domu oraz stymulowanie ich rozwoju, a także nauczenie podstawowych umiejętności radzenia sobie z trudnymi sytuacjami.
Zapytałeś, co dla mnie jest naprawdę ważne,
kiedy czuję, że warto jest żyć?
Ważny dla mnie jest mój dom,
do którego wracam zmęczona i szczęśliwa
bo tam ktoś na mnie czeka i kocha.
Ważne jest to,
że moi przyjaciele uśmiechają się
gdy ich spotykam.
Ważne są dla mnie chwile,
które będę wspominać przez całe życie
bo były miłe.
Ważne, że mam kogo kochać.
Ważne, że jestem kochana.
Że mogę wygadać się i wypłakać w bliskie mi ramiona.
Że mogę śmiać się z głupstw
i to nigdy sama.
Że ktoś o mnie się martwi i pamięta.
I to wszystko składa się na to,
że żyć jest warto.
LITERATURA
K. Sawicka - Socjoterapia
S. Forward - Toksyczni rodzice
Jundziłł I. - Dziecko - ofiara przemocy
Bińczycka J. - Między swobodą a przemocą w wychowaniu
Gordon T. - Wychowanie bez porażek
A. Birch, T.Malim - Psychologia rozwojowa w zarysie
C.R. Holin, D. Browne, E.J. Palmer - Przestępczość wśród młodzieży
S. G. Mattis, T. H. Ollendick - Lęk I fobie nastolatków
Marek Jędrzejowski - Młodzież a subkultury
Eliot Aronson - Psychologia społeczna
P. Zimbardo - Psychologia i życie
W. W. Szczęsny - Zarys resocjalizacji z elementami patologii społecznej i profilaktyki
Materiały dydaktyczne - notatki PWSZ - psychopedagogika, niedostosowanie społeczne, pedagogika opiekuńczo wychowawcza.