Bożenna Odowska-Szlachcic - Znaczenie procesów integracji sensorycznej w kształtowaniu i rozwoju mowy u dzieci z uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego
Szczególne znaczenie procesie kształtowanie się mowy małego dziecka mają jego zdolności ruchowe. Poziom rozwoju ruchowego ma ścisły związek z funkcjami percepcyjno-intelektualnymi, to jest z umiejętnością myślenia i przetwarzania bodźców zmysłów.
Podstawowymi czynnikami warunkującymi rozwój mowy są przede wszystkim: ogólne zdolności ruchowe, prawidłowy rozwój napięcia mięśniowego oraz rozwój małej motoryki
Rozwój umiejętności kontrolowania i koordynowania dużych grup mięśni w obrębie tułowia, ramion, bioder, szyi, kończyn dolnych i górnych, stanowi podstawę do pojawienia się złożonych funkcji tj. siadanie, raczkowanie, chodzenie. Kształtowanie się drobnych, precyzyjnych ruchów wiąże się z rozwojem mowy oraz funkcjami wzrokowymi i percepcyjnymi.
Ważną f-cję w procesie rozwoju dzieci N odgrywa dojrzewanie i funkcjonowanie ich OUN. Istotny jest sposób, w jaki przebiegają procesy integracji poszczególnych systemów zmysłowych, ilości doświadczeń sensorycznych oraz stopniowe doskonalenie tych układów.
Mowa i jej zaburzenia
Rozwój mowy u dzieci z zaburzeniami procesów poznawczych jest zwykle opóźniony. Słowa pojawiają się między 3 a 5 rokiem życia, opóźnione jest także przyswajanie struktur gramatycznych, widoczne trudności w budowaniu zdań, zdania proste lub dwuwyrazowe, echolalia. Mowa może być cicha i monotonna. Obniżone jest rozumienie mowy oraz szybkość i jakość przetwarzania informacji językowych. Komunikacja werbalna może być także nieprawidłowa. Powodem zaburzeń są wady OUN współwystępujące z innymi zespołami neurologicznymi, genetycznie uwarunkowane choroby oraz schorzenia układu nerwowego o nieustalonej etiologii
Nieprawidłowości w obwodowym aparacie mowy, na które należy zwrócić uwagę:
- wysoko wysklepione podniebienie, tzw, gotyckie
- nieprawidłowa budowa języka
- skrócone wędzidełko podjęzykowe
- obniżone napięcie mięśniowe w obrębie języka i warg
- słaba ruchomość podniebienia miękkiego
- zaburzenia kinestezji artykulacyjnej
- wady zgryzu
- nosowe zabarwienie mowy spowodowane m.in. krzywą przegrodą nosową lub rozszczepieniem podniebienia
- zaburzenia w oddychaniu
- obniżoną krzywą progową słyszalności
Założenia i podstawy metody integracji sensorycznej - przejawy zaburzeń
Lata 60. - Jean Ayres wykazała znaczenie trzech podstawowych systemów zmysłowych w prawidłowym procesie rozwoju dziecka:
system dotykowy
czucia głębokiego (własnego ciała
układu przedsionkowego (zmysł równowagi)
Integracja sensoryczna to proces, podczas którego następuje organizacja wrażeń zmysłowych dostarczanych do naszego organizmu tak, aby mogły być wykorzystywane w celowym działaniu. Dopływ różnorodnych bodźców do ośrodkowego układu nerwowego, odbieranych z własnego ciała i otoczenia przez wszystkie układy zmysłów jest podstawą do wytworzenia się ich integracji. Procesy te dokonują się w rdzeniu kręgowym, w pniu mózgu i móżdżku. Wszystkie wyższe procesy umysłowe zależą przede wszystkim od właściwej organizacji wrażeń w pniu mózgu, tam gdzie swe początki mają procesy integracyjne. W samym pniu mózgu neuronalna sieć zwana tworem siatkowym odbiera bodźce sensoryczne i przekazuje je do odpowiednich rejonów środkowego układu nerwowego.
Główne przejawy dysfunkcji procesów integracji sensorycznej to:
- trudności w koordynacji ssania, połykania i oddychania
- opóźniony rozwój psychoruchowy
- opóźniony rozwój mowy i jej zaburzenia
- przyjmowanie nieprawidłowej postawy ciała
- nadpobudliwość psychoruchowa i trudności w koncentracji uwagi
- zaburzenia emocjonalne, obniżona samoocena
- nieprawidłowe napięcie mięśniowe
- zwiększona męczliwość
- zaburzenia w ogólnej koordynacji ruchowej oraz w koordynacji ruchowo- słuchowo-wzrokowej
- trudności w opanowaniu podstaw nauki szkolnej
Charakterystyka podstawowych systemów zmysłowych
Najważniejsze i najbardziej pierwotne układy zmysłowe to:
- układ przedsionkowy: zlokalizowany w uchu wewnętrznym i jest najwcześniej dojrzewającym systemem zmysłowym, umożliwia odbieranie wrażeń związanych z ruchem i zmianami w ruchu oraz odczucie siły grawitacji, system ten koordynuje odbieranie i przetwarzanie wrażeń przez inne układy zmysłowe, ma wpływ na utrzymywanie równowagi, koordynację i płynność ruchów. Odgrywa dominującą rolę w rozwoju ogólnych możliwości ruchowych dziecka, wpływa na zdolność koncentracji uwagi i napięcie mięśniowe, ściśle wiąże się z f-cjami słuchowo-językowymi
- układ dotykowy jest największy i najbardziej pierwotny, pomaga nam różnicować to,czego dotykamy i gdzie jesteśmy dotykani, ostrzega przed nieoczekiwanymi lub niebezpiecznymi wrażeniami dotykowymi, ma wpływ na poczucie bezpieczeństwa, równowagę emocjonalną, koncentrację uwagi i funkcje ruchowe
- czucia głębokiego umożliwia sprawne poruszanie się i wykonywanie czynności ruchowych bez konieczności kontroli wzrokowej, pomaga budować schemat ciała i poczucie części ciała, Ma duży wpływ na koordynację ruchów i rozwój f-cji motorycznych
- układ limniczny związany z zmysłem powonienia i smaku, ma bezpośredni związek z uczuciami i zachowaniem, uaktywnia pamięć i wywołuje intensywne reakcje emocjonalne
Zaburzenia procesów integracji sensorycznej u dzieci z niepełnosprawnością intelektualną
Dotyczą zarówno odbioru jak i przetwarzania bodźców zmysłowych, najczęściej mają charakter dysfunkcji uogólnionych obejmujących kilka rodzajów dezorganizacji sensorycznej. Wrażenia sensoryczne odbierane są zarówno ze zbyt dużą lub też zbyt małą intensywnością. Dysfunkcje obejmują również system dotykowy, wzrokowy i słuchowy.
Nieprawidłowości przejawiają się w:
- obniżonym napięciu mięśniowym w obrębie ciała i aparatu artykulacyjnego
- utrzymywaniem nieprawidłowej postawy ciała
- słabymi reakcjami równoważnymi
- zaburzeniami w kontroli postawy
- słabą współpracą w zakresie obu stron ciała
- niepewnością grawitacyjną lęk wysokości
- trudności w odbiorze i przetwarzaniu bodźców słuchowych i wzrokowych
Zaburzenia w zakresie odbioru bodźców przedsionkowych manifestują się przede wszystkim obniżonym napięciem mięśniowym, problemami w reakcjach równoważnych, słabą koordynacją motoryczną i nieprawidłościami w reakcjach posturalne
Zaburzenia wynikające z przetwarzania wrażeń przedsionkowo-proprioceptywnych to głównie niepewność grawitacyjna, słaba rejestracja i tolerancja ruchu oraz zaburzenia w zakresie odczuwania położenia ciała w przestrzeni
Nieprawidłowości w zakresie czucia głębokiego dotyczą:
- słabej percepcji własnego ciała
- zaburzeń w planowaniu motorycznym
- w odczuciu ruchu
Dysfunkcje w obrębie systemu dotykowego przejawiają się:
- trudnościami w różnicowaniu bodźców dotykowych
- nadwrażliwością na bodźce dotykowe w obrębie całego ciała i/lub sfery oralnej
- wzmożoną nadruchliwością i problemami z koncentracją uwagi
Nieprawidłowe f-cjonowanie układów słuchowego i wzrokowego u dzieci z uszkodzeniami OUN wynikają przede wszystkim z dysfunkcji w obrębie bazowych systemów zmysłowych. Zaburzenia w pracy systemów przedsionkowego i proprioceptywnego, powodują trudności i dysfunkcje w odbiorze i przetwarzaniu wrażeń słuchowych i wzrokowych
Symptomy dysfunkcji słuchowo-językowych to:
- opóźniony rozwój mowy i zaburzenia mowy
- słaba wrażliwość i pamięć słuchowa
- wolniejsze tempo przetwarzania informacji słuchowych
- trudności w odtwarzaniu i naśladowaniu dźwięków
- zaburzenia funkcji prozodycznych mowy
Przejawy zaburzeń systemu wzrokowego:
- trudności w ocenie odległości
- problemy z równowagą
- słaba stabilizacja pola widzenia
- nieprawidłowości w ruchach gałek ocznych
- zaburzenia w stałości spostrzegania, położenia przedmiotów w przestrzeni i stosunków przestrzennych
- obniżony poziom koordynacji oko-ruchowej
Diagnoza procesów integracji sensorycznej
Największe znaczenie dla skuteczności terapii SI ma tzw. plastyczność kompensacyjna . Zaburzenia w przepływie informacji zmysłowych do OUN mogą być skompensowane. Odpowiednie działania korekcyjne prowadzą do uruchamiania mechanizmów kompensacyjnych. Procesy kompensacyjne uzależnione są przede wszystkim od miejsca uszkodzenia oraz szerokości i rozległości zaburzeń.
Szeroki i wielokierunkowy zakres oddziaływania terapii integracji sensorycznej wynika także z wykorzystania przez jej twórców teorii neuronów konwegencyjnych. Zgodnie z nią, wiele neuronów w un jest wrażliwych na więcej niż jeden rodzaj bodźców sensorycznych, dzięki temu możliwe jest wzajemne oddziaływanie na siebie 2 lub więcej systemów sensorycznych. Wiele neuronów reagujących na dotyk jest wrażliwych na bodźce proprioceptywne, przedsionkowe i wzrokowe.
Zasadnicza rolę w terapii odgrywa wiek dziecka
Diagnoza zaburzeń oralno-twarzowych w oparciu o metodę integracji sensorycznej
Aby dokonać analizy zaburzeń oralno-twarzowych należy uwzględnić cechy kliniczne charakterystyczne dla danego schorzenia un. Często są to nieprawidłowości w budowie obwodowego aparatu artykulacyjnego. Wpływ ma także niskie napięcie mięśniowe, co powoduje słabą ruchomość warg, języka i żuchwy.
Punktem wyjścia diagnozy stanowi ogólna ocena poziomu rozwoju mowy czynnej. Ocenia się, czy dziecko posługuje się mową czynną, i w jakim zakresie oraz jak duże są zniekształcenia w wymowie. Należy uwzględnić stopień rozumienia poleceń, umiejętność tworzenia połączeń dwuwyrazowych i budowania prostych zdań. W obrębie integracji sensorycznej należy ocenić reakcję na dotyk w obrębie sfery oralnej, Stymulację różnymi fakturami powinno zacząć się od miejsc oddalonych od sfery oralnej. Najpierw szyja, podbródek, policzki i wargi. Początkowo faktury gładkie poprzez bardziej wyraziste na zewnątrz. Gdy dziecko je akceptuje przechodzimy do wnętrza jamy ustnej. Rozpoczynamy bodźcowanie, poprzez punktowe dotykanie okolic wałka dziąsłowego i podniebienia twardego, a kończymy na języku.
Logopeda lub terapeuta powinien sprawdzić napięcie mięśniowe głównie w obrębie policzków, warg i języka dziecka oraz ocenić stopień ruchliwości jego narządów artykulacyjnych. Ważna jest długość wydechu i umiejętność wciągania powietrza oraz rodzaj toru oddechowego. Istotnym aspektem są reakcje dziecka na bodźce węchowe - zapachy przyjemne i nieprzyjemne.