Pojęcia
Tekst główny
Są to wypowiedzi postaci dramatu(dialogi i monologi).
Tekst poboczny
Didaskalia - wypowiedzi autora informujące o tym, kto mówi, jak się zachowuje i gdzie się znajduje. Pojawiają się wtedy, gdy informacji w nich zawartych nie zawierają poszczególne kwestie. Rozróżnienie takie jest zasadne wyłącznie z punktu widzenia praktyki inscenizacyjnej .
Teksty didaskaliów wypowiada podmiot literacki (dramatyczny - literacki charakter komunikacji językowej , którą autor może zrealizować tylko przez niego.
Dialog
Dialog - wypowiedzi dwu lub więcej podmiotów na określony temat. Wypowiedzi składowe dialogu nazywamy replikami lub kwestiami. Znaczenie i sens poszczególnych replik ujawnia ich wzajemny stosunek.
Użycie dialogu w dramacie nie odmienia jego natury i komunikacyjnego charakteru, nie mniej powoduje zmianę jego funkcji i cech stylistycznych.
Dialog w utworze dramatycznym niemal wyłącznie pełni funkcje w konstruowaniu fabuły, która jest akcją. Zatem konwencja dramatyczna polega na takim użyciu dialogu, żeby poszczególne repliki i sekwencje replik rozwijały akcję. Kwestie wygłaszane przez postaci dramatu muszą posiadać rozmaite informacje by czytelnik mógł wyrobić sobie pojęcie o wydarzeniach w świecie przedstawionym ( w epice np. funkcje te otrzymuje narrator , w dramacie on nie występuje). Stwarza to nieraz konieczność by bohaterowie informowali się o sprawach dobrze im znanych , nawet dla nich oczywistych , po to , aby mógł wiedzieć o nich czytelnik. Repliki postaci posiadają podwójnego adresata : drugą postać utworu uczestniczącą w dialogu i czytelnika.
Funkcje dialogu
Funkcja informacyjna dialogu - taki dialog zawiera następujące informacje, bez których czytelnik nie zostałby wprowadzony w problematykę utworu.
Funkcja charakteryzująca - pełnią te repliki , które pod jakimś względem charakteryzują postaci (czasem jest to nawet autocharakterystyka).
Obie funkcję mają charakter pomocniczy, będącą pochodną konwencji dramatycznej.
Funkcja dramatyczna dialogu - zasadniczym działaniem dialogu jest konstruowanie zdarzeń. Poszczególne kwestie zmieniają sytuację i stosunki pomiędzy uczestnikami dialogu, dynamizując w ten sposób zmiany sytuacji dramatycznej, posuwając akcje do przodu. Repliki postaci mają charakter celowościowy a będąc jednocześnie działaniem układają zdarzenia w sekwencje przyczynowo - skutkowe.
Odmiany dialogu
Funkcje w dramacie mogą pozostać w rozmaitych stosunkach , zróżnicowany może być udział funkcji ubocznych efektem czego jest zmiana zasad łączenia replik w dialog.
Dialog o charakterze konwersacji - polega na stawianiu pytań i odpowiadaniu na nie, wyjaśnianiu i informowaniu się wzajemnym postaci. Ten typ dialogu odznacza się niskim udziałem funkcji dramatycznej.
Dialog o charakterze kontrowersji - polaryzacja stanowisk postaci i celów działania. Dialog ten może się realizować na różne sposoby , najbardziej wyrazistą postać mają dwa:
Stychomytia - polega na wymianie replik, z których każda wypełnia wers, rzadziej dwa wersy , sekwencja ta prowadzi do wykrystalizowania się postaw bohaterów ( nazwa powstała w czasach gdy dramat pisano wierszem) . Postać ta może występować w każdym gatunku dramatycznym.
Tyrada - wypowiedź dłuższa , mająca znamiona przemówienia utrzymywanego w podniosłym tonie i często patetycznej retoryce, w której postać utworu formuje swoje poglądy, uzasadnia je, składa deklaracje i przeciwstawia się innej postaci (powstała w czasie dramaturgii klasycznej, w której dialog spełniał się za pomocą wymian tyrad). Takie repliki hamują przebieg akcji - Funkcja retardacyjna tyrady. Tyrada może wystąpić wyłącznie w tragedii.
Monolog
Jest to wypowiedz postaci utworu dramatycznego wypowiadana pod nieobecność innej osoby (formalnie do nikogo nie adresowana). Jego zawartość treściową odczytujemy kompleksowo, w odniesieniu do zdarzeń i wypowiedzi wcześniejszych i późniejszych. Monologi bywają często wyrażane „dialogowo” zwłaszcza wtedy , gdy postać utworu rozpatruje różne racje i możliwości, stawiając sobie pytania i próbując na nie odpowiedzieć.
Monolog posiada takie same funkcje jak dialog. Jednak relacje między nimi przedstawiają się inaczej : udział funkcji dramatycznej jest mniejszy , jest ona zdominowana przez pozostałe dwie funkcje informacyjną i charakteryzującą.
W literackiej teorii dramatu postać musi pokazać czytelnikowi co myśli i przeżywa. Gdyby konwencja dramatyczna nie była pozbawiona mówiącego podmiotu dramatycznego , podmiot ten przekazałby informacje dotyczące przeżyć postaci czytelnikowi.
W teatralnej teorii monolog podlega bardzo silnej konwencjonalizacji , czasem postać musi wypowiedzieć monolog w obecności innych postaci (którym konwencja zabrania słyszeć to, co słyszeć muszą).
Typy monologów
Monolog właściwy - tekst wypowiedziany przez postać utworu, nie kierowany do żadnej innej postaci
Monolog jako wypowiedź chóru - wypowiedź wielu osób ( nie każda wypowiedź chóru musi być monologiem, czasami wypowiedź chóru przejmuje jedna postać)
Tyrada (i inne podobne w charakterze wypowiedzi) - kierowane do innych postaci , nadaje to takiej wypowiedzi rozmiar repliki i pewien stopień jej treściowej samodzielności.
Apart (w praktyce teatralnej ) - monolog „na stronie”. Replika której nie powinien słyszeć stojący obok drugi bohater utworu, a którą usłyszeć musi widz teatralny
Parabaza (w praktyce teatralnej) - wypowiedź postaci kierowana bezpośrednio do widzów. Następuje łamanie konwencji przez iluzje uczestnictwa widza w świecie przedstawionym lub odwrotnie, że postać przechodzi do świata realnego.
Monolog wewnętrzny - użyty w dramacie może on oddziaływać na zachowanie postaci, która go wygłasza , a z drugiej strony spełniać wymogi autocharakterystyki postaci.
Monolog realizuję się w tzw. monodramie. Jest to utwór dramatyczny, w którym występuje tylko jeden bohater. Monolog bohatera może być skierowany do publiczności teatralnej lub do wyimaginowanego odbiorcy - nieobecnego na scenie. Monolog jest mocno zdialogizowany, bohater cytuje cudze wypowiedzi, imituje rozmowę odpowiadając na przytoczone bądź domniemane pytania postaci, o których mówi.