Marian Dzięglewski
Reportaż jako źródło wiedzy o społeczeństwie i kulturze
71-72
Ryszard Kapuściński polemizuje jednak z pesymistyczną koncepcją Samuela Huntington, który twierdzi, że cywilizacje nieuchronie muszą wchodzić ze sobą w konflikt. Poglądy autora Imperium bliższe są myśli Marcela Maussa, Bronisława Malinowskiego, Ralpha Linton, dla których efektem kontaktu kulturowego jest wymiana, wzajemne wzbogacanie się i „zapładnianie”.
73
Obszar zainteresowania Ryszarda Kapuścińskiego to kultury pozaeuropejskie. Są one wciąż mało znane, ponieważ - jak zauważa pisarz - począwszy od odkryć Krzysztofa Kolumba to cywilizacja europejska wyznaczała wzorce dla całego świata, definiowała kryteria kulturowej wartości i rangi
74
Nowoczesna dyskusja na temat kultury rozpoczęła się od czasów Johana Gottfrieda Herdera, który stwierdza, że każdy lud, żyjący na Ziemi, posiada jakąś kulturę, czyli swoisty dla człowieka sposób przystosowania się do warunków bytu, zaspokajania ludzkich potrzeb oraz regulowania stosunków społecznych.
Cennym przyczynkiem do sformuowania współczesnej definicj kultury stały się prace amerykańskiego etnologa i antropologa Franza Boasa. Wybitny propagator badań terenowych uwazał, że systemy kulturowe są produktami historii, składają się z elementów, które pochodzą z różnych czasów i miejsc.
Uczniowie Boasa postregali kulturę głównie przez pryzmat jej różnorodności
82
Wszędzie tam gdzie reporter ukazuje kondycję człowieka w szerokim ujęciu jako twórcy i członka różnych społeczności, gdzie opisuje grupę ludzi, ich zwyczaje, reakcje na wydarzenia, postawy, wzajemne stosunki, wkracza na teren zainteresowania anropologa i socjologa.
Ryszard Kapuściński jest w pełni świadomy swojej roli poznającego, badającego elementy innej kultury i opisującego znaczenia tych elementów. W wielu wywiadach nazywa siebie tłumaczem kultur i analizuje problemy, bariery, jakie wiążą się z poznaniem i opisaniem innego niż europejski kręgu kultury (język, stereotypy).
83
Badacze twórczości Ryszarda Kapuścińskiego wskazują na obecność wielu dziedzin nauki w strukturze jego reportaży.
84
Reportaże autora Cesarza pogłebione są wnikliwymi studiami literatury przedmiotu z zakresu filozofii, historii, socjologii, przy czym często są to opracowania naukowe, które wydawane są tylko lokalnnie, a które Kapuściński kolekcjonuje.
86
Jeśli zestawimy procedurę badań empirycznych z praktyką reporterską, zauważymy wyraźne podobieństwa i zasadnicze różnice.
Badacz stawia pewien problem badawczy, który uważa za istotny. Reporter dowiaduje się o wydarzeniu, dostrzega w nim temat. Jednak często dzieje się tak, że temat reportażu pojawia się niespodziewanie, niezamierzony przez reportera.
Drugi etap procesu badań empirycznych to studia, które mają na celu zapoznanie się badacza z istniejącym stanem wiedzy i badań.
87
W przypadku Ryszarda Kapuścińskiego etap ten jest realizowany niezwykle skrupulatnie. W wielu wywiadach autor cesarza powtarza, że nigdy nie wyjeżdża w nieznane zakątki śiata, nie studiując wcześniej literatury.
Literatura, ktorą studiuje Kapuśćiński, dotyczy takich dziedzin jak: historia, antropologia, ekonomia, filozofia, sztuka, literatura piękna.
Trudno w twórczości reportażowej o jakieś hipotezy sformuowane z naukową ścisłością. Należałoby raczej mówić o pewnej wizji czy obrazie, który w przyoadku Ryszarda Kapuścińskiego powstaje na podstawie lektur oraz wcześniejszych doświadczeń związanych z obcowaniem z daną kulturą.
Ten etap badawczy cechuje celowość i precyzja (dw - wybor metody), której brak w działaniach reportera
88
Kapuściński podkreśla w swoich wypowiedziach, iż jego twórczość rodzi się z ciekawości świata i ludzi. Pytania domagają się odpowiedzi, co zmusza reportera do wyboru odpowiedniej metody zaspokojenia swojej ciekawości.
91
Metody zbierania materiału w badaniach empirycznych, takie jak: wywiad, obserwacja, analiza dokumentów, są obecne w pracy reporterskiej Ryszarda Kapuścińskiego.
92
Kolejnym etapem w durkheimowskiej procedurze procesu badawczego jest analiza zebranych drogą wywiadu obserwacji i dokumentów danych.
Selekcja w twórczościa Kapuśćińskiego odgrywa ogromną rolę.
Ostatni etap pracy badacza to sformuowanie wniosków. Wnioski w sposób oczywisty wynikają z analizy danych. Tymczasem w pracy reportera dopiero zaczyna się najistotniejszy etap - montaż który decyduje o ostatecznym kształcie reportażu
121
Aby wyjaśnić czytelnikowi znaczenie wydarzeń bieżących, pisarz przywołuje ważne fakty z przeszłości, kształtujące czynniki społeczne, ekonomiczne, kulturowe, uklad sił politycznych, w których kontekście wydarzenia teraźniejsze stają się zrozumiałe, są logicznym następstwem w przyczynowo-skutkowym ciągu zdarzeń.
123
Kolonialny wyzysk i eksploracja kontynentu przez Europejczyków w połączeniu z powstaniem nowej klasy - wykształconych na zachodnich uczelniach afrykańskich inteelektualistów i działaczy politycznych - doprowadziło w rezultacie do wielkiego niepodległościowego zrywu lat sześćdziesiątych.
125
Granice niepodelgłych państw opierają się na terytoriach kolonialnych, które nie uwzględniają miejscowych warunków, stąd w jednym kraju znajdują się wrogie sobie grupy plemienne.
198
Trzeci świat, jego bieda stały się zatem głównym tematem reportaży Ryszarda Kapuścińskiego. Jest jeszcze jeden powód zainteresowania reportera tymi obszarami globu. U podstaw twórczości Kapuścńskiego tkwi głębokie poczucie misji i świadomość, że problematyka Trzeciego Świata jest coraz bardziej marginalizowana, odsuwana na plan dalszy, niejako „wyłączona” z naszej refleksji, ignorowana przez światowe media. Reporter czuje się powołany do zabrania głosu w imieniu tych, którym tego prawa zabroniono.
199
W poszukiwaniu odmiennych społeczeństw i kultur Ryszard Kapuściński nie faworyzuje jednych kultur na niekorzyść innych, każda kultura jest dla niego interesująca, ciekawa, niezmierzona i godna uwagi
205
Ambicją reportera jest również uświadomienie czytelnikowi - Europejczykowi, jego europocentrycznego sposobu postrzegania świata i uwolnienie go od wartościowania kultur.
207
Trzeci Świat jest ukazany w mediach od strony horroru i potwornośći. Zdaniem reportera, w telewizyjnych obrazach stosuje się niedopuszczalne uogólnienia , które umacniają stereotyp Afryki jako kontynentu barbarzyńców, brakuje w nich próby zrozumienia i wyjaśnienia wydarzeń
210
Na drodze do przeniknięcia innej kultury piętrzą się bariery nie do pokonania. Autor Hebanu nie ma złudzeń - twierdzi, że całkowite poznanie obcej kultury nie jest możliw, ponieważ każdy człowiek został ukształtowany w swojej rodzimej kulturze i ma inne doświadczenia. Poznanie jest zatem tylko kwestią intencji, próby „zbliżenia się do”
211
Autor Imperium przyznaje, że czuje się badaczem - antropologiem kulturowym. Jednak znacznie lepiej jego postawę badawczą charakteryzuje hiszpański termin casador furtivo, który często przywołuje w swoich wywiadach. Termin ten opisuje badacza, poruszającego się po wielu polach nauki.
222
Autor Hebanu opisuje wszystko to, co przeżył osobiście, i dzięki temu jego reportaże stają się autentyczne.
226
Sposób opisu elementów kultury cechuje precyzja i jasność. Reporter przyjmuje punkt widzenia antropologa, który swoje refleksje odautorskie opiera na obserwacji uczesntniczącej.
227
Reporter poprzez charakterystyczny sposób opisu innej rzeczywistości jawi się w tekście jako przewodnik, tlumacz, który opisuje treść i wyjaśnia znaczenie poszczególnych elementów kultury. Poprzez wyjaśnienie, na jakich wartościach i normach opiera się organizacja danego społeczeństwa, reporter stara się uwolnić czytelnika od stereotypów i europocentrycznego puntu widzenia po to, by mógł on dokonać samodzielnej interpretacji i oceny wydarzeń. Funkcja poznawcza jest wpisana w strukturę tekstu, bo opisy elementów innej kultury są niezbędne do zrozumienia przedstawionego w reportażu problemu. Poznanie elementów innej kultury odbywa się zatem „samoczynnie” w trakcie czytania, a więc „aktualizacji” tekstu.
228
Postulat uświadomienia czytelnikowi różnorodnośći kulturowej świata jest dla Kapuścińskiego priorytetem, wynika z przekonania o konieczności nowego, globalnego spojrzenia na rzeczywistość, które jest wymogiem naszych czasów. Ukazanie różnorodności kulturowej możliwe jest jedynie poprzez doświadczenie czytelnikowi wiedzy na temat elementów poszczególnych kultur, które decydują o jej specyfice.
231
Wspólną płaszczyzną kontaktu między reporterem i czytelnikiem jest wielka ciekawość świata, chęć poznania i zrozumienia go w całym jego zróżnicowaniu.