SZTUKA I TWÓRCZOŚĆ DZIECKA
Edukacja plastyczna jest bardzo istotnym elementem wspierającym rozwój dziecka w wieku wczesnoszkolnym. Umożliwia dzieciom postrzeganie wartości wizualnych tkwiących w otoczeniu albo piękna natury, umiejętności przeżywania tego i wyrażania za pomocą dostępnych technik plastycznych. W związku z tym edukacja plastyczna odgrywa tą samą rolę co edukacja matematyczna czy polonistyczna. Tworzenie umożliwia niejednokrotnie wyrażenie doznań i przeżyć wynikających z postrzegania otaczającego świata. Dziecko czasami ma problemy z przedstawieniem tego w formie języka mówionego, stąd dużo łatwiej uczynić to za pomocą języka sztuki. Dlatego można postawić znak równości między językiem mówionym a sztuki.
Okres przedszkolny oraz wczesnoszkolny często określany jest mianem sztuki dziecka, dlatego rozwijanie i doskonalenie tego języka to podstawowa funkcja edukacji plastycznej w klasach początkowych.
Dziecko rozpoczynając naukę szkolną jest jednostką bardzo wrażliwą na bodźce otaczającego świata, odczuwa potrzebę wyrażania tego we własnej twórczości artystycznej. Twórczość ta wpływa na rozwój wyobraźni, umiejętności wnikliwej obserwacji, bogaci procesy poznawcze dziecka i tym samym wpływa na jego rozwój umysłowy. Równocześnie budzą się nowe zainteresowania, wyrabia się smak estetyczny; dziecko doznaje głębokich i cennych dla jego rozwoju przeżyć i wzruszeń.
Edukacja plastyczna niewątpliwie wpływa na rozwój osobowości wychowanka, jednocześnie kształtuje przyszłego odbiorcę sztuki i świadomego uczestnika życia kulturalnego.
Wspaniale na temat rysunku dziecka wypowiedział się Fernand Léger: Należy uznać, że rysunek dziecka jest przedmiotem autentycznej i wartościowej sztuki. Dowodem tej autentyczności jest fakt, że my, ludzie dorośli sprawdzamy siebie według dziecięcych rysunków..., a więc niech żyją rysunki dzieci i tym gorzej dla tych, którzy traktują je obojętnie! Takim ludziom brak świeżości właściwej młodym latom, brak pamięci o czasach, gdy sami byli uczniami.
Dziecko jest wrażliwe już z chwilą swego przyjścia na świat; uczucie okazywane przez matkę zapewnia mu poczucie bezpieczeństwa, stopniowo zaczyna przyzwyczajać się także do uczuć okazywanych mu przez inne osoby w rodzinie. Otwiera oczy na otaczający świat, ale zanim pojawi się jego pełna wizja jeszcze długie miesiące gra zbliżeń i oddaleń, jasności i zaciemnienia stanowić będzie element sprzyjający odkrywaniu otaczającego świata.
Tak więc od samych narodzin kształcenie nawyków i zmysłów będzie się dokonywać ze względu na układ stosunków z tym co ludzkie.
Kiedy już dokona się odkrycie języka plastycznego na poziomie przedstawienia, dziecko przede wszystkim wyrazi chęć ukazania siebie samego czy najbliższych mu osób, wyrażając uczucia niepokoju, nienawiści, miłości i lęku. Najczęściej opowiada o swoich przeżyciach w sposób przekonywujący.
Sztuka dziecka powstaje w sposób analogiczny jak u człowieka dorosłego, choć formy wypowiedzi są różne. Posiada ona urok prostej i niewypaczonej dziecięcej natury, a często bezpośredniością przewyższa wypowiedzi osób dorosłych.
Istnieje wiele definicji pojęcia sztuka, obszernie dokumentuje to W. Tatarkiewicz w fundamentalnym dziele pt.: Dzieje sześciu pojęć: sztuka, piękno, forma, twórczość, odtwórczość, przeżycie estetyczne. Pedagog akcentuje pogląd, iż sztuka to jeden z podstawowych faktów ludzkich, zarówno universum wartości estetycznych, swoista rzeczywistość czy kultura artystyczna w ujęciu obiektywnym, jak treść ludzkich działań ekspresyjnych i kreacyjnych, w pewnym stopniu charakteryzujących każdą jednostkę, niezależnie od indywidualnych uzdolnień szczególnych, talentu.
Treść pojęcia sztuka ulega charakterystycznemu przesunięciu: od działania (sztuka to umiejętność działania według reguł, sądzili starożytni) do wytworu. W ujęciu pedagogicznym zasadne są oba zakresy znaczeniowe, a proces edukacyjny uwarunkowany jest zarówno kontaktem człowieka amatora z wytworami artystycznymi, a więc przeżyciem estetycznym, jak też własnym jego działaniem ekspresyjnym i kreatywnym, co w sposób szczególnie wyraźny ilustruje wspomniane już zjawisko sztuki dziecka.
W teorii i praktyce edukacyjnej posługujemy się terminem sztuka w znaczeniu ponaddziedzinowym, za sztukę uznając wszystkie dyscypliny artystyczne. Każdej z dyscyplin [przyznajemy określone miejsce i rolę w kształtowaniu i wzbogacaniu człowieka.
Stwierdzamy, że człowiek może być wychowywany, wzbogacany przez sztukę zarówno wtedy, gdy ogląda, słucha, czyta, jak wówczas, gdy maluje, śpiewa lub interpretuje słowa i dźwięki w sposób osobisty i ekspresyjny. Dla pedagoga sztuka to w równym stopniu wytwór, produkt, dzieło, co aktywność, twórczość, działanie.
Sztuka jest dla dziecka przede wszystkim środkiem wyrazu. Żadne z dzieci nie jest pod tym względem takie samo, każde różni się i stale zmienia w miarę jak wzrasta i spostrzega, pojmuje i odbiera swe otoczenie. Dziecko jest istotą dynamiczną, sztuka staje się dla niego wyrazem myśli i przeżyć. Widzi ono świat inaczej niż go przedstawia. Zmienia się to w miarę jak rozwijają się środki jego ekspresji artystycznej. Nauczyciele zaintrygowani nieraz pięknem dziecięcych rysunków i malowideł przechowują je i podziwiają jako przykłady prawdziwej, spontanicznej sztuki.
Każde dziecko (uczeń) powinno mieć sposobność do wykorzystywania bez ograniczeń głęboko zakorzenionych impulsów twórczych. Jeżeli nie narzucamy mu jakiegoś sposobu widzenia i wyrażania rzeczywistości, jeżeli robi to samodzielnie, stwarza własne koncepcje i realizacje. Nie stwarza mu to żadnych trudności i problemów, ponieważ robi to w sposób bezpośredni i prosty. Jeżeli nie jest obciążone cudzymi wzorami ani własnymi nawykami, wyraża rzeczywistość po swojemu, na swój sposób.
To, że dzieci chętnie zajmują się rysunkiem i malowaniem, wynika z łatwości wyrażania się w tym zakresie. I rzeczywiście, zachowują one tę łatwość tak długo, jak długo pracują po swojemu i nie zostały w domu rodzinnym albo w szkole „poinstruowane”, jak należy to robić. Z chwilą przyjęcia cudzego, gotowego doświadczenia gaśnie twórcza zdolność dziecka i przestaje ono stwarzać własne, autentyczne malarskie formy.
Wystarczy czasami drobne uchybienie ze strony nauczyciela, żeby autonomiczny proces twórczy zakłócić, zniekształcić, a nawet zgasić. Twórcza wypowiedź musi dokonać się w atmosferze całkowitej niezależności i koncentracji umysłu. Każdy twórca, a więc i dziecko, przedziera się przez sferę niewiadomego i odkrywa nowy, dotąd nie istniejący świat form. A to wymaga wspomnianych warunków.
Od autora dzieła sztuki, a więc i od dziecka, nie należy wymagać kaligrafii formy, biegłości technicznej i zręczności wyrażania się albo podporządkowania cudzej wizji, w tym przypadku wizji nauczyciela lub rodzica. Prawidłowe rozwiązanie może powstać tylko przy zachowaniu samodzielności odczuwania i widzenia rzeczywistości.
Niejednokrotnie można usłyszeć, że prace dzieci wykonane są z nietrwałych materiałów. Jednakże papier jest materiałem trwałym, a akwarela, tempera czy gwasz to techniki szlachetne. Pada również zarzut nieudolności wykonania prac - nie sposób tego uzasadnić.
Pierwszym tematem dziecka jest człowiek, którego kształty upraszcza i dowolnie zniekształca, a tym samym przeskakuje trudności związane z budową tej skomplikowanej bryły. Często powtarza te same formy dla wypracowania i wykształcenia ich. Ta ograniczona tematyka stopniowo się poszerza i rozbudowuje, ale w konstrukcji pozostaje płaska, pozbawiona trzeciego wymiaru. Ten brak nie jest jednak wadą, taki sposób ujęcia znajdziemy w sztuce ludzi pierwotnych. Jest to cecha charakterystyczna, związana z taką właśnie twórczością.
W dalszych okresach dziecko coraz bardziej wzbogaca swą tematykę i to mu wcale nie utrudnia budowy obrazu. Narracja i malarska tendencja zespala się w jakiś tajemniczy sposób, najwidoczniej dzięki pobudzonej wyobraźni i narastającemu doświadczeniu. Jednakże nie wszystko, co dziecko narysuje i namaluje jest pełnowartościowe. Nie jest ono nieomylne, zdobywa dobre wyniki w tej dziedzinie dzięki pracy i wysiłkom podejmowanym wielokrotnie. W pracy tej doznaje satysfakcji z powodu wyżycia się, ale często nie odróżnia własnych potknięć od osiągnięć. Dostrzega je po pewnym czasie. Doznaje radości, ale i rozczarowań, podobnie jak wszyscy malarze. Przeżywa konflikty, niszczy często swe obrazy, gdyż nie jest z niej zadowolone. Pomocnym okazać się może wyrozumiały, ostrożny nauczyciel, który może udzielić wszystkich wskazówek. Odkładanie nie skończonej pracy na szereg dni najlepiej pozwala ocenić ją i zdecydować o dalszych jej losach.
Samodzielne prace dzieci są tematycznie naiwne, ale bywają wspaniałe, a równocześnie często zbudowane w sposób zawiły i ujęte w intensywnie brzmiące akordy barwne. Często budzą podziw i zachwyt. Jak to osiągają? Kto ich tego uczy? Kto im podaje „wiadomości” o tych tajemniczych sprawach? Dziecko posiada żywy instynkt plastyczny, którym się podświadomie posługuje, jednak chronić je trzeba przed różnego rodzaju ujemnymi wpływami.
Często zadawano sobie pytanie: czy plastyka dzieci jest sztuką? Odpowiedź jest dość trudna. Bardzo trafnie i subtelnie zanalizował to zagadnienie André Malraux w swym dziele „Głosy milczenia”: Czujemy, że jeśli nawet dziecko jest często artystą, to nie jest artystą - twórcą, gdyż jego talent nim włada, a nie ono nim. Jego działalność tym się różni od działalności artysty, że artysta stara się nie utracić niczego z tego, czego dziecko nigdy nie szuka. W miejsce mistrzostwa przedstawia ono cud. Cud ułatwiony, gdyż jego rysunek jest tylko w połowie zaadresowany do widza. Dziecko maluje dla samego siebie, nie stara się narzucać siebie nikomu. Jest ono z góry poza historią, podczas gdy nasze upodobanie do jego rysunków i akwarel takim nie jest. Lecz podobnie jak dochodzimy do tego, że nazywamy gotykiem nie tylko styl wspólny dziełom gotyckim, ale poza tym całość tych dzieł odczuwaną jako coś tajemniczo żywego - tak samo sztuka dziecka staje się dla nas stylem, różniącym się od „nadartystów” gotyckich i sumeryjskich tym, że nie ma w nim ewolucji i tym, że jest podobny do dzieła artysty instynktu, który nazywałby się „dzieciństwo”.
Tymczasem każdy czuje, że gdy udajemy się z pokazu rysunków dziecięcych na wystawę dzieł sztuki lub do muzeum, opuszczamy porzucenie świata na rzecz próby wzięcia go w posiadanie. (...) Uwodzicielski urok dzieł dziecięcych jest dlatego tak żywy, ponieważ w najlepszych z nich - świat traci swój ciężar. (...) Urok obrazów dziecięcych wywodzi się z tego, że są one czymś obcym w stosunku do woli, jej wtargnięcie zaś niszczy je. Można od sztuki dzieci oczekiwać wszystkiego, oprócz świadomości i mistrzostwa.
Reasumując, każdy wysiłek twórczy, a więc i dziecięcy, tylko wtedy może dać dobre wyniki, jeżeli powstał z głębokiej, wewnętrznej potrzeby wypowiedzenia się i wyraża osobisty stosunek do rzeczywistości. Tylko wtedy powstaje indywidualna koncepcja obrazu i ma charakter niepowtarzalny.
Chcąc pomóc dziecku, należy zachować najwyższą ostrożność. Twórczość każdej nowej jednostki powinna powstawać od nowa, w sposób nieskrępowany i tylko jej właściwy. Dziecko zdobywa tylko sobie właściwą formę malarską, samo uczy się wyrażać otaczającą rzeczywistość.
Zajęcia z zakresu edukacji plastycznej w szkole nie są traktowane jako przygotowanie do zawodu artysty plastyka. Sztuka, twórczość plastyczna umożliwia rozwój w sferach, które pomijają inne zajęcia szkolne. Zajęcia z zakresu edukacji plastycznej stanowią bodziec do konstruktywnych działań i umożliwia każdemu człowiekowi poczucie, że jest istotą akceptowaną, zdobywającą zaufanie we własne środki wyrazu. Najważniejszym składnikiem zajęć jest dziecko, zaś wychowanie przez sztukę gra w jego rozwoju niezmiernie ważną rolę.
LITERATURA
Gloton R., Clero C., Twórcza aktywność dziecka, Warszawa 1976.
Lam W., Problemy wychowania plastycznego, Warszawa 1974.
Lam W., Sztuka dziecka i jej naturalny rozwój, Warszawa 1960.
Ligocki A., Malarstwo dzieci, Katowice 1962.
Lowenfeld V., Brittain W. L., Twórczość a rozwój umysłowy dziecka, Warszawa 1977.
Pomykało W. (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1996.
Tatarkiewicz W., Dzieje sześciu pojęć: sztuka, piękno, forma, twórczość, odtwórczość, przeżycie estetyczne, Warszawa 1975.
Wojnar I., Estetyczna samowiedza człowieka, Warszawa 1982.
Wojnar I., Sztuka jako „podręcznik życia”, Warszawa 1984.