Wychowanie w rodzinie

Przygotowały:

Sylwia Kolonko

Monika Paliczka

Magdalena Jachnicka

Rodzina - naturalne środowisko wychowawcze.

Rodzina jest tym składnikiem środowiska wychowawczego, który oddziałuje na jednostkę najdłużej, niekiedy przez całe życie. Wpływ wychowawczy rodziny jest jednak najsilniejszy we wczesnych stadiach rozwoju, w okresie dzieciństwa, gdy jednostka nie podlega jeszcze lub podlega w ograniczonej mierze oddziaływaniom innych instytucji, a za opiekę nad nią i jej wychowanie odpowiedzialni są przede wszystkim rodzice. Właśnie ze względu na tę odpowiedzialność za dziecko rodzinę można nazwać instytucją.

Wychowanie w rodzinie jest wychowaniem naturalnym. Rodzina stanowi także dlatego naturalne środowisko wychowawcze, że oddziaływania na dziecko dokonują się w niej w normalnych warunkach życiowych, w różnorodnych sytuacjach codziennych. W rodzinie proces wychowania przebiega ponadto w sposób ciągły, we względnie stabilnym, choć dynamicznym środowisku.

Dziecko przychodzi na świat w określonej rodzinie i jej wpływom podlega od początku swego istnienia. Ona właśnie zaspokaja we wczesnych okresach rozwoju wszystkie jego potrzeby, dostarcza mu mniej czy bardziej urozmaiconych i różnorodnych stymulacji. Dopiero wraz z wiekiem dziecka niektóre funkcje rodziny przejmują stopniowo inne środowiska wychowawcze oraz specjalne instytucje opiekuńcze.

Sposoby ekologicznej analizy rodziny: modele interpersonalne

U. Bronfenbrenner wyodrębnił cztery rodzaje modeli przydatnych do analizy środowiska rodzinnego:

1. Interpersonalne

2. Mikrosystemowe

3. Mezosystemowe

4. Egzosystemowe

1. Interpersonalne

W obrębie modeli interpersonalnych po II wojnie światowej badania relacji w diadzie: matka - dziecko, ustąpiły miejsca analizie relacji w triadzie między obojgiem rodziców a dzieckiem, gdyż długotrwała nieobecność ojca zmieniała stosunek matki do dziecka i cały układ życia rodzinnego.

Modele te są tyle ograniczone, że uwzględnia się w nich jedynie relacje wewnątrz rodziny i sposoby opieki nad dzieckiem, nie śledząc przemian zachodzących w szerszym kontekście środowiskowym.

2. Mikrosystemy

Dla modeli mikrosystemowych istotne jest pojęcie „siedliska” którym może być szkoła, sąsiedztwo, szersza społeczność itp. Środowiskowy mikrosystem obejmuje zarówno wzorce czynności, ról i stosunków międzyludzkich, z jakimi dziecko styka się bezpośrednio w danym siedlisku, jak też rozmaite fizyczne i materialne własności, które nań oddziałują.

3. Mezosystemy

Odnoszą się do wzajemnych stosunków między rozmaitymi siedliskami, np. szkołą i domem, domem i miejscem pracy itp. Zachowanie dziecka i jego rozwój są w jakiejś mierze uwarunkowane np. jego udziałem w życiu przedszkola, ale tez sposobem, a jaki nauczycielka traktuje jego rodziców, zaleceniami i wymaganiami, jakie im stawia.

4. Egozsystemy

Są to układy zewnętrzne, które oddziałują pośrednio na rodzinę i dziecko żyjące w określonej społeczności, ustroju politycznym i społecznym, warunkach ekonomicznych i kulturowych. Należą do nich również czynniki bio - geograficzne: ukształtowanie terenu, jakość wody, powietrza, hałas i ruch uliczny itp.

Cechy rodziny

Jedną z najważniejszych grup pierwotnych jest rodzina. Tworzą je osoby, które łączą związki małżeństwa, pokrewieństwa lub adopcji. Członkowie rodziny nie tylko zamieszkują na ogół pod jednym dachem i we wspólnym gospodarstwie domowym, lecz współdziałają z sobą zgodnie z wewnętrznym podziałem ról, m.in. tworząc warunki niezbędne do utrzymania i wychowania dzieci.

Cechy te, charakteryzują zarówno rodziny małe, dwupokoleniowe złożone z pary małżeńskiej i jej własnych lub przybranych dzieci, jak też rodziny wielkie, obejmujące trzy lub więcej pokoleń, a nawet kilka rodzin połączonych pokrewieństwem w linii bocznej.

Współczesne modele polskich rodzin

Utrzymują się dwa typy rodzin:

1. Przeważające na wsiach i w małych miasteczkach rodziny trzypokoleniowe - rodzice, dzieci i dziadkowie

2. W miastach - rodziny małe dwupokoleniowe złożone tylko z pary małżeńskiej i jej dzieci ( dwojga, trojga lub jednego).

Funkcje wychowawcze rodziny

Funkcje wychowania w rodzinie

• Rodzina zaspokaja podstawowe biologiczne i psychologiczne potrzeby dziecka, takie jak potrzebę bezpieczeństwa, zależności, miłości. Kształtuje zarazem nowe potrzeby poznawcze, emocjonalne i społeczne: potrzebę życzliwości, uznania, zaspokojenia ciekawości i wiele innych;

• Rodzina przekazuje dziecku dorobek kulturowy społeczeństwa, pośredniczy w nadawaniu przez dziecko znaczenia przedmiotom i zjawiskom z otoczenia oraz większości bodźców zewnętrznych;

• Rodzice i inni członkowie rodziny dostarczają dziecku modeli osobowych i wzorów zachowań w konkretnych sytuacjach życia codziennego;

• Rodzice i inni członkowie rodziny przekazują dzieciom określony system wartości i norm społecznych;

Rodzina stanowi teren socjalizacji dziecka: przyjmowania przez nie zadań i obowiązków wykraczających poza jego osobiste potrzeby i interesy, współdziałania w grupie, pełnienia ról społecznych.

Struktura rodziny

Wielkość rodziny

Na układ stosunków międzyosobowych i więź emocjonalną w rodzinie wpływają w pewnej mierze jej cechy strukturalne, takie jak jej wielkość oraz kolejność urodzenia się dziecka.

Inaczej układają się stosunki społeczne i emocjonalne we współczesnej rodzinie małej, dwupokoleniowej, mającej najwyżej troje dzieci a, gdzie interakcje rodziców i dzieci są bardzo częste, a opieka rodzicielska ześrodkowana jest na potomstwie, inaczej zaś w rodzinach trzypokoleniowych lub dwupokoleniowych, lecz wielodzietnych, gdzie system opieki jest bardziej rozproszony i różnorodne są interakcje poszczególnych członków.

W rodzinach wielodzietnych spotykamy np. częściej styl wychowania autokratyczny, wyraźny podział funkcji i obowiązków między dziećmi.

Przy czym starsze dzieci przejmują niekiedy pewne funkcje wychowawcze i opiekuńcze rodziców, zajmując się młodszym rodzeństwem.

Jeżeli jednak warunki materialne rodziny, która ma liczne potomstwo, są niekorzystne, a rodzice przeciążeni obowiązkami i pracami domowymi, taka sytuacja może stać się podłożem postaw odrzucenia lub zaniedbywania dzieci, albo też obarczanie dzieci starszych nadmiernymi obowiązkami i pracami domowymi.

Struktura rodziny a pozycje dziecka

Przeprowadzono wiele badań nad wpływem pozycji dziecka w rodzinie związanej z kolejnością jego urodzin na kształtowanie się jego osobowości.

Przyjmuje się obecnie dość powszechnie , że nie ma „idealnej pozycji” dziecka w rodzinie, która sprzyjałaby najbardziej osiąganiu korzystnych efektów wychowawczych.

Żadna z pozycji zajmowanych przez dziecko z racji płci, kolejności urodzin i różnicy wieku pomiędzy nim a rodzeństwem nie pociąga też za sobą sama przez się ujemnych konsekwencji.

Dziecko najstarsze

Uprzywilejowane jako pierworodne, ponosi z tego tytułu wiele ciężarów. Najpierw przez pewien czas jedyne „jest nie tylko przedmiotem przesadnej opieki swych rodziców, lecz także ofiarą braku ich doświadczenia”, a potem - po przyjściu na świat drugiego dziecka - schodzi na plan dalszy, co może stać się przyczyną jego frustracji i zaburzeń emocjonalnych oraz trudności w przystosowaniu społecznym.

Dziecko urodzone jako drugie lub trzecie z rzędu

Są w korzystniejszej sytuacji wychowawczej ze względu na nabyte już przy pierwszym dziecku doświadczenia rodziców, którzy pozostawiają im zwykle większą samodzielność i nie rozpieszczają tak jak pierworodnego syna czy córki, a także przejawiają mniejszy niepokój o ich zdrowie i życie.

Dzieci zajmujące pozycje środkowe mogą korzystać w procesie uczenia się z wzorów dostarczonych im przez starsze rodzeństwo, a z kolei własne doświadczenia przekazują młodszym braciom i siostrom, wobec których ujawniają często postawy opiekuńcze. Dziecko średnie może jednak czuć się mniej kochane przez rodziców i zaniedbywane przez nich na korzyść młodszego rodzeństwa.

Dziecko najmłodsze

Pozycja dziecka najmłodszego stwarza mu wiele szczególnych przywilejów, ale powoduje także pewne niedogodności w procesie wychowania, zwłaszcza jeżeli różnica wieku między nim a rodzeństwem jest znaczna. Bywa ono otaczane przez rodziców nadmierną troską, rozpieszczane przez nich i wyręczane w najprostszych czynnościach codziennych. Hamuje to rozwój jego samodzielności, czyniąc je kapryśnym i egocentrycznym. Starsze rodzeństwo lubo okazywać takiemu dziecku swoją władze, traktować je z góry i odsuwać od swoich zajęć i zabawek.

Problemy dziecka jedynego

Ujemne cechy pozycji jedynaka polegają na tym, że wychowuje się on wyłącznie wśród osób dorosłych , stając się często jedynym podmiotem ich uczuć i troski.

Postawy nadmiernej koncentracji na dziecku i ich przejawy: zbytnie ochranianie oraz przesadne oczekiwania i ambicje, są dość typowymi postawami rodzicielskimi w stosunku do jedynaków.

W małej rodzinie nuklearnej żyjącej w mieście posiadanie tylko jednego dziecka nie należy do rzadkości.

Jeżeli matka pracuje zawodowo , to dziecko styka się wcześnie - w żłobku lub w przedszkolu - z grupą rówieśniczą i podlega jej oddziaływaniom uspołeczniającym.

Trzeba również podkreślić pozytywne strony jedynaka. Jeżeli tylko dorośli wychowują go racjonalnie, nie stwarzając sytuacji przeciążenia jego układu nerwowego, to jedynak ma warunki szybkiego, a nawet przyśpieszonego rozwoju umysłowego w ciągłym kontakcie z dorosłymi, którzy zaspokajają jego ciekawość i zainteresowania. Unika też przykrych doznań uczuciowych związanych z rywalizacją z rodzeństwem o względy matki i ojca, a potrzebę szerszych więzi społecznych może zaspokoić w środowisku kolegów i rówieśników, w grupie przedszkolnej, a potem w szkole.

Style wychowania w rodzinie

Autokratyczny (autorytatywny)

Styl ten ma charakter konserwatywny i jest oparty na autorytecie przemocy. Od dzieci wymaga się bezwzględnej karności i posłuszeństwa, podporządkowania się wszelkim poleceniom i nakazom rodziców, a zwłaszcza ojca. Decyzje w sprawach rodziny i dzieci podejmują rodzice bez porozumiewania się z innymi członkami rodziny. Wyjaśnień udzielają rodzice dzieciom wówczas, gdy uznają to za stosowne. W rodzinie autokratycznej dziecko zna swoje prawa i obowiązki, wie dobrze, czego mu nie wolno czynić, a na co może sobie pozwolić. Kary, nagrody i inne środki wychowawcze stosuje się konsekwentnie i dziecko zdaje sobie sprawę, że nie ma od nich żadnego odwołania. Wie też, że rodzice kontrolują jego postępowanie i żadne wykroczenie nie ujdzie ich uwadze.

Demokratyczny

Uważa się go za najbardziej korzystny. Istotną jego cechą jest dopuszczanie dziecka do współdziałania w życiu rodziny: dziecko wraz z rodzicami i innymi członkami rodziny omawia i dyskutuje rozmaite sprawy codzienne, planuje i organizuje sposób spędzania wolnego czasu, rozrywki czy wakacje, zastanawia się, jak rozwiązać kłopotliwe problemy, wypowiada swoje zdanie i przyczynia się do podjęcia określonej decyzji; uczy się także liczyć ze zdaniem innych i z ich interesami oraz współdziałać z rodzicami czy rodzeństwem przy każdej okazji i udzielać im pomocy w razie potrzeby. Daje to pole do rozwijania własnej inicjatywy oraz kształci postawy prospołeczne.

Dziecko zna zakres swoich obowiązków i zadań, nie zostały mu one jednak narzucone, lecz dobrowolnie je przyjęło, czasami z własnej chęci, a niekiedy dlatego, że wyjaśniono mu sens i konieczność podjęcia się ich dla dobra całej rodziny. W tej sytuacji jego ambicją staje się, aby jak najlepiej sprostać temu, co do niego należy i co samo zaakceptowało. Jeżeli w takich warunkach zdarzy się zaniedbanie lub złamanie zobowiązania, rodzice nie stosują na ogół środków represji, a raczej wyjaśniają dziecku, na czym polega niewłaściwość jego postępowania: posługują się więc metodami perswazji, argumentacji, nie zaś kary i nagany.

Styl liberalny

Przypomina on pod pewnymi względami wychowanie niekonsekwentne czy też ingerowanie w sprawy dziecka i w jego zachowanie. Wyróżnia się jednak zasadniczo tym, że takie postępowanie z dzieckiem jest w pełni świadome i zamierzone: rodzice przyjmują słuszne, według ich mniemania, założenie, że dziecku należy pozostawić całkowitą swobodę, nie trzeba hamować jego aktywności i spon­tanicznego rozwoju; wystarczy stworzyć mu odpowiednie warunki do zabawy, a potem do nauki, zaspokoić potrzeby materialne i uczuciowe tj. otoczyć dziecko czułością i miłością oraz okazywać zainteresowanie jego sprawami wtedy, gdy samo tego zażąda.

Interwencja w zachowanie się dziecka przy przyjęciu przez rodziców liberalnego stylu wychowania następuje tylko w wyjątkowych przypadkach, w sytuacji drastycznego naruszenia norm społecznych. Nawet wtedy restrykcje są słabe i łagodne, a rodzice usprawiedliwiają przed otoczeniem postępowanie dziecka tym, że nie dorosło ono jeszcze do zrozumienia istoty swego czynu i jego konsekwencji.

Wpajanie norm i zasad moralnych zaczyna się w tym systemie wychowania późno, opóźniony jest także proces socjalizacji dziecka. Przywykłe do tego, że rodzice zaspokajają niemal wszystkie jego zachcianki i niczego mu nie zabraniają, dziecko niełatwo wyzbywa się swego egocentryzmu i z trudem przystosowuje się do grupy rówieśniczej.

Psychologiczne skutki układów rodzinnych

Rodzaje rodzin niepełnych

Rodzina zostaje rozbita wskutek trwałej nieobecności jednego z rodziców. Inna jest jednak sytuacja rodziny rozbitej przez śmierć jednego z rodziców, inna zaś gdy opuszcza ją ojciec lub matka, albo gdy poważny rozdźwięk między małżonkami doprowadza do formalnej ich separacji lub rozwodu.

Nieodwołalna utrata jednego z rodziców stanowi poważny wstrząs w życiu dziecka, tym silniejszy, im bardziej jest ono świadome tego faktu i im ściślejsza była jego więź uczuciowa z osobą zmarłą.

Szczególnie dotkliwe skutki dla rozwoju osobowości dziecka pociąga za sobą osierocenie przez matkę, która jest zazwyczaj osobą zaspokajającą podstawowe potrzeby biologiczne i emocjonalne dziecka: potrzebę bezpieczeństwa i miłości, zależności i uznania.

Utrata matki powoduje często nieodwracalne zaburzenia rozwoju uczuciowego i społecznego u dziecka.

Rodziny rozbite

Jeżeli przyczyną rozbicia rodziny jest porzucenie jej przez jednego z rodziców albo ich separacja czy rozwód, to sytuacja wychowawcza staje się jeszcze bardziej skomplikowana. Rozejście się małżonków poprzedzają często konflikty, które zakłócają atmosferę życia rodzinnego. Dziecko bywa nastawiane

wrogo przez jednego z rodziców przeciwko drugiemu, a w czasie trwania procesu rozwodowego staje się nieraz przedmiotem sporów i przetargów.

Skutki dłuższej nieobecności ojca

Od rodzin rozbitych trwale trzeba odróżnić rodziny rozbite chwilowo wskutek dłuższej nieobecności jednego z rodziców. Przyczyny takiej sytuacji mogą być rozmaite: przewlekła choroba, wojna, rodzaj pracy zawodowej ojca, itp. Zależnie od przyczyny rozłąki i od długości jej trwania odmienne są jej niekorzystne skutki dla procesu wychowania w rodzinie.

Z badań nad dziećmi pozbawionymi przez dłuższy czas ojców wynika, że dzieci mają trudności w przystosowaniu się do grup rówieśniczych, są nastawione wrogo i agresywnie do swoich kolegów.

Obserwuje się też u nich ograniczoną aktywność oraz przejawy niepokoju i lęku.

Brak męskich wzorów osobowych w życiu codziennym powoduje trudności w procesie identyfikacji z płcią i w przyswajaniu odpowiednich ról społecznych.

Rodzina zrekonstruowana

W rodzinie zrekonstruowanej po zawarciu powtórnego małżeństwa przez tego z rodziców, pod którego opieką pozostało dziecko, powstają również specyficzne trudności adaptacyjne i wychowawcze.

Nowy układ jest szczególnie niedogodny, gdy stwarza podstawy do rywalizacji między dziećmi z poprzedniego i nowego małżeństwa lub też gdy wrogo do przybranego ojca lub matki. Stereotyp „ojczyma” i „macochy”, nieżyczliwie do dziecka ustosunkowanych i działających na jego szkodę, utrudnia oddziaływania wychowawcze oraz przyswajanie przez dziecko pożądanych zachowań.

Patologia rodziny

Rodzina zdemoralizowana lub zdeprawowana „pozostająca w konflikcie z prawem czy zasadami współżycia z szerszym środowiskiem - choć często solidarna w stosunkach wewnątrzrodzinnych, połączona więzią uczuciową podobnie jak rodzina normalna - będąca głównym źródłem deprawacji dziecka”

Tragiczne nieraz w swych indywidualnych i społecznych aspektach są konsekwencje wychowania dziecka w takiej rodzinie. W przypadkach skrajnych dochodzi zwykle do odebrania rodzicom władzy rodzicielskiej i do izolowania dziecka od deprawującego je środowiska.

Rodziny adopcyjne

W rodzinie adopcyjnej więź rodziców z dzieckiem nie ma podstaw biologicznych, niemniej bywa równie silna jak w rodzinie naturalnej. Niezależnie od kataklizmów dziejowych zawsze znajdzie się grupa dzieci pozbawionych z różnych powodów opieki rodzicielskiej, a również wiele małżeństw bezdzietnych chętnie przysposabia dziecko dla zaspokojenia własnych potrzeb opiekuńczych i emocjonalnych, chęci przekazania komuś bliskiemu swego dorobku i dobytku czy z innych jeszcze pobudek.

Każdy członek rodziny pełni określoną rolę. Role ojca i matki są do siebie zbliżone. Występuje to przede wszystkim w tych rodzinach gdzie oboje rodzice pracują.

Rola matki w wychowaniu

Najważniejszymi elementami roli matki jest odpowiedzialność, odporność i dominacja. Do matki należy troska o zapewnienie dziecku możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb. Przyswojenie przez przyszłą matkę właściwości, decydujących o prawidłowym pełnieniu ról macierzyńskich, zależy od jej własnych doświadczeń począwszy od okresu dzieciństwa. Kobiety wychowane przez oschłe matki lub bez udziału matki nie przyswoiły sobie właściwych wzorów zachowania. Jeżeli taka matka posiada instrumentalne cechy zachowania kobiety - matki, to nie potrafi jednak zapewnić swemu dziecku właściwego oddziaływania emocjonalnego. Nie doznawała miłości macierzyńskiej i w związku z tym nie potrafi nią obdarzyć swojego dziecka. Rola matki zmienia się, ale nie maleje w ciągu życia człowieka. Matka przez całe życie daje oparcie i pewność siebie. We współczesnym świecie matka napotyka wiele trudności. Między nią a dzieckiem powstaje bardziej przedmiotowy niż podmiotowy stosunek. Wszystko to wynika z nadmiaru obowiązków i trudności ich pogodzenia. Z konieczności mamy troszczą się o egzystencję biologiczną swoich dzieci a mniej o zaspokojenie potrzeb psychicznych.

Rola ojca we współczesnej rodzinie

Współczesny ojciec- mąż kobiety pracującej zawodowo- wcześniej niż kiedykolwiek zbliża się do swojego dziecka. Zaraz po narodzinach, kiedy matka wraca ze szpitala ( nie w pełni sprawna), zostaje on pouczony w jaki sposób należy kąpać, przewijać dziecko oraz jak przygotować posiłki. Codziennym rytuałem we współczesnej rodzinie stało się wspólne przyrządzanie posiłków , kąpieli oraz innych zabiegów pielęgnacyjnych . Dzieje się tak dzięki uświadomieniu rodziców o obserwacjach zachowania się dzieci w stosunku do ojca.„Niemowlę zaczyna poznawać ojca bardzo wcześnie, wkrótce po zareagowaniu na twarz matki, a wiec około 4-5 miesiąca życia. Stopniowo ojciec zostaje włączony w świat dziecka i już od niemal 6 miesiąca staje się obiektem bliskim, nawet niezastąpionym. W okresie rosnącej sprawności ruchowej dziecka, a więc gdy zaczyna ono pełzać, raczkować, a następnie chodzić - ojciec w szczególny sposób pobudza dziecko do aktywności w tym zakresie”. Poza tym coraz częściej można zaobserwować ojców odprowadzających swe dzieci rano do żłobka lub przedszkola, a popołudniu odbierających je. W święta i niedzielne przedpołudnie widać młodych ojców na spacerze z wózkiem lub na placach zabaw pilnujących bawiące się już starsze pociechy.

Tak w dzisiejszych czasach powszechny jest udział ojca w zabiegach pielęgnacyjnych niemowląt sprawił , że stał się on dla dziecka osobą bardzo bliską-tak samo jak matka, znaną i ważną. Dziecko przez bardzo wczesny kontakt z ojcem otrzymuje podwójną porcję miłości i vice versa - ojciec również u którego wcześniej to uczucie się rozwinęło. W miarę upływu lat a w szczególności w okresie przedszkolnym obowiązki wobec dziecka rosną. To ojciec udziela informacji o świecie, technice, samochodach, komputerach itp. Dziecko ośmielone obecnością ojca szybko opanuje skomplikowane umiejętności, jak jazda na rowerze, nartach czy łyżwach, bez większych obaw uczy się pełzać, skakać ze znacznych nawet wysokości, wspinać się na różnego typu drabinkach czy przeplotni.

Jego autorytet wzrasta, kiedy nie zbywa pytań dziecka odpowiedziami w rodzaju; „Nie mam czasu”, „ Nie przeszkadzaj”, „ Później” itp., lecz cierpliwie udziela informacji - odpowiedzi w sposób przystępny dla dziecka, dostarczając mu nowej wiedzy. Ojciec w rodzinie partnerskiej usiłuje być jak najbliżej dziecka poprzez wspólne zabawy, czytanie książek. Potrafi nie tylko ubrać starsze dziecko, nauczyć je obsługiwania komputera, czy odprowadzić do przedszkola czy żłobka, ale także je wykąpać, nakarmić i być jego kolegą. O potrzebie takiej postawy a także roli ojca w życiu dziecka pisze K. Pospieszyl w książce pt.”O miłości ojcowskiej”. Nie tylko on, ale już przedstawiciele kierunku psychologicznego -psychoanalizy zapoczątkowanego przez Z. Freuda, rozpoczęli studia nad rolą ojca w kształtowaniu psychiki dziecka. Sam Freud zauważył, że dziecko w miarę swego rozwoju spostrzega, iż matka darzy nie tylko jego miłością ale i ojca. Staje się więc o niego zazdrosne. To spostrzeżenie posłużyło Freudowi wysunąć pogląd o „Kompleksie Edypa”. W miarę rozwoju nauk psychicznych, zaczęto ten pogląd rozumieć mniej dosłownie, przyglądając się uważniej kolejnym etapom rozwoju społecznego dziecka. I tak: w pewnym okresie dziecko zauważa, że do matki ma prawo nie tylko ono, ale o ojciec. Przezwycięża swą egoistyczną miłość i przenosi ją z biegiem na ojca.

Bibliografia:

Maria Przetacznik - Gierowska, Ziemowit Włodarski: „Psychologia wychowawcza”

K. Pospieszyl

---