Urlop - to czas wolny od świadczenia pracy przez pracownika, przewidziany przepisami prawa. Zależnie od rodzaju urlopu, pracownik może dostawać w okresie urlopu wynagrodzenie lub nie. Pojęcie urlopu pochodzi prawdopodobnie z niemieckiego "Urlaub" (od "erlauben"). Tak średniowieczni rycerze pytali swych władców lennych o pozwolenie na "Urlaub" aby zaciągnąć się do bitwy.
Urlop wypoczynkowy
Podstawowym rodzajem urlopu jest urlop wypoczynkowy. Zgodnie z przepisem art. 152 kodeksu pracy, pracownikowi przysługuje prawo do:
corocznego,
nieprzerwanego - w zasadzie pracownik powinien wykorzystywać jednorazowo cały urlop. Jedynie na jego wniosek urlop może być podzielony, jedna z jego części powinna być wtedy nie krótsza niż 14 dni kalendarzowych. Art. 167 Kodeksu Pracy stanowi wyjątek od zasady nieprzerywalności urlopu - pracodawca może odwołać pracownika z urlopu tylko wówczas gdy jego obecności w zakładzie wymagają okoliczności nieprzewidziane w chwili rozpoczęcia urlopu - w takim wypadku pracodawca pokrywa koszty odwołania pracownika z urlopu.
płatnego urlopu wypoczynkowego - za czas urlopu pracownikowi przysługuje wynagrodzenie takie, jakie by otrzymał gdyby w tym czasie pracował i dotyczy to zarówno stałych jak i zmiennych składników wynagrodzenia.
Rozróżnia się dwa rodzaje urlopów wypoczynkowych:
Urlopy podstawowe przysługują wszystkim pracownikom po ustalonym okresie zatrudnienia,
Urlopy dodatkowe przysługują niektórym grupom pracowników zatrudnionych w warunkach uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia niezależnie od urlopu podstawowego, bądź należących do określonej kategorii (np. urzędnik służby cywilnej), mogą one być wprowadzane przez układy zbiorowe pracy.
Prawo do urlopu wypoczynkowego, wchodzące w skład prawa do wypoczynku, stanowi jedno z podstawowych praw pracownika. W Polsce prawo do urlopu jest konstytucyjnym prawem obywatelskim, gwarantowanym przez art. 66 Konstytucji RP. Ma ono na celu przede wszystkim stworzenie warunków dla regeneracji sił pracownika. Dlatego też, oraz w celu uniknięcia nacisków ze strony pracodawców, pracownik nie może zrzec się prawa do urlopu ani przenieść go na inną osobę, gdyż jest ono jego uprawnieniem osobistym.
Tryb udzielania urlopu wypoczynkowego
W celu zapewnienia prawidłowego toku pracy, urlopy wypoczynkowe pracowników powinny być udzielane zgodnie z ustalonym wcześniej planem urlopów, sporządzonym przez pracodawcę corocznie, uwzględniając wnioski pracowników oraz i konieczność zapewnienia normalnego toku pracy. Plan taki jest wiążący dla obu stron stosunku pracy. O terminie udzielenia urlopu decyduje pracodawca i nie jest przy tym związany wnioskiem pracownika. Ponieważ urlop ma zapewniać regenerację sił pracownika, w wypadku, gdy pracownik nie może rozpocząć urlopu np. z powodu choroby, pracodawca jest obowiązany udzielić mu urlopu w innym terminie. Pracodawca może odwołać pracownika z urlopu, ale tylko wówczas, gdy jego obecności w zakładzie wymagają okoliczności nieprzewidziane w chwili rozpoczynania urlopu; pracownik wówczas musi się stawić w pracy, lecz pracodawca jest obowiązany pokryć koszty związane z odwołaniem pracownika z urlopu. Jeśli pracownik nie wykorzystał urlopu, a rozwiązano z nim stosunek pracy, pracodawca jest obowiązany wypłacić mu ekwiwalent pieniężny. Ponieważ udzielenie urlopu zgodnie z planem urlopu jest prawem pracownika, może on w przypadku nieudzielenia go wystąpić do Sądu Pracy przeciw pracodawcy. W okresie urlopu nie można pracownikowi wypowiedzieć umowy o pracę.
Artykuł 154¹ Kodeksu Pracy - Udzielanie Urlopów w wymiarze godzinowym "Urlopu udziela się na dni, które są dla pracownika dniami pracy zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy, w wymiarze godzinowym odpowiadającym dobowemu wymiarowi czasu pracy pracownika w danym dniu". Pracownik może wykorzystać część urlopu niższą niż pełny dobowy wymiar czasu pracy pracownika w dniu, w którym ma być udzielony urlop, tylko wtedy, gdy pozostała mu do wykorzystania część urlopu nie obejmuje całego dnia roboczego.
Nabycie prawa do urlopu wypoczynkowego
W roku, w którym pracownik podjął pracę nabywa on prawo do urlopu wypoczynkowego wraz z upływem każdego miesiąca pracy w wymiarze 1/12 wymiaru urlopu przysługującego mu po upływie roku. Prawo do kolejnych urlopów pracownik nabywa w każdym następnym roku kalendarzowym. Przed nowelizacją kodeksu pracy w dniu 1 stycznia 2004 roku, pracownik nabywał prawo do pierwszego urlopu dopiero po przepracowaniu 6 miesięcy.
Wymiar urlopu wypoczynkowego
Wymiar urlopu wypoczynkowego wynosi obecnie;
20 dni, gdy staż pracy pracownika wynosi mniej niż 10 lat,
26 dni, gdy staż pracy pracownika wynosi ponad 10 lat.
Pojęcie stażu pracy dla celów ustalenia wymiaru urlopu jest bardzo szerokie i obejmuje:
okres pozostawania w stosunku pracy i to bez względu na jego wymiar i czasu tego stosunku pracy
oraz okresy poprzedniego zatrudnienia bez względu na przerwy w zatrudnieniu i sposób ich zakończenia jest to tak zwana zasada sumowania okresów zatrudnienia,
okres nauki w szkołach ponadpodstawowych pod warunkiem ukończenia w nich nauki - okresy te nie ulegają sumowaniu,
okresy zasadniczej służby wojskowej,
okres urlopu bezpłatnego udzielonego pracownicy opiekującej się małym dzieckiem,
okresy pozostawania bez pracy za które pracownik otrzymuje odszkodowanie,
okres za który przyznano odprawy z tytułu zwolnień grupowych.
Urlop bezpłatny
W przeciwieństwie do urlopu wypoczynkowego, urlop bezpłatny nie ma na celu regeneracji sił pracownika. Za okres tego urlopu pracownik nie otrzymuje wynagrodzenia, lecz pozostaje nadal w zatrudnieniu i zachowuje część praw pracowniczych. W tym czasie nie można mu wypowiedzieć umowy o pracę.
Fakultatywne zwolnienie
Fakultatywne zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy następuje na pisemny wniosek pracownika. Decyzja w tej sprawie należy do pracodawcy i nie podlega zaskarżeniu. Przy udzielaniu urlopu bezpłatnego dłuższego niż 3 miesiące strony mogą przewidzieć odwołanie pracownika z ważnych przyczyn. Długość urlopu bezpłatnego nie jest limitowana i wyznacza ją sam pracownik przy aprobacie zakładu pracy. W razie korzystania z fakultatywnego urlopu bezpłatnego dłużej niż miesiąc urlop wypoczynkowy ulega skróceniu o 1/12 za każdy miesiąc, w którym pracownik przebywał na urlopie bezpłatnym. Urlopu tego nie wlicza się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze. Za zgodą pracownika wyrażoną na piśmie pracodawca może udzielić pracownikowi urlopu bezpłatnego w celu wykonywania pracy w innym zakładzie pracy przez okres ustalony zawartym w tej sprawie porozumieniu pomiędzy zakładami pracy. Urlop ten wlicza się do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze u dotychczasowego pracodawcy.
Obligatoryjne zwolnienie
Obligatoryjne zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy ma miejsce gdy pracodawca na podstawie ustawy lub przepisów szczególnych prawa pracy jest zobowiązany zwolnić pracownika z obowiązku świadczenia pracy oraz ze spełnienia innych świadczeń przysługujących pracodawcy z tytułu stosunku pracy.
Urlop macierzyński
Przysługuje kobiecie (pracownicy) w związku z urodzeniem dziecka. 20 tygodni w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie, 31 tygodni przy urodzeniu dwojga dzieci przy jednym porodzie, 33 tygodnie przy urodzeniu trojga dzieci przy jednym porodzie. 35 tygodni przy urodzeniu czworga dzieci przy jednym porodzie, oraz 37 tygodni przy urodzeniu pięciorga lub więcej dzieci przy jednym porodzie - zmiana ta obowiązuje od 1 stycznia 2009. Część tego urlopu może przypadać przed datą porodu (2 tygodnie). Obecnie niewykorzystana część tego urlopu po porodzie, na skutek powrotu pracownicy do pracy, może być udzielona pracownikowi - ojcu wychowującemu dziecko. Urlop na warunkach urlopu macierzyńskiego przysługuje także pracownikowi lub pracownicy, którzy przyjęli dziecko na wychowanie jako rodzina zastępcza lub wystąpili o adopcję. Za czas urlopu macierzyńskiego nie przysługuje wynagrodzenie, lecz zasiłek macierzyński.
Urlop wychowawczy
Przysługuje pracownikowi lub pracownicy, po przepracowaniu co najmniej 6 miesięcy, w wymiarze do 3 lat, w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, które nie ukończyło 4 roku życia. Urlop ten przysługuje także w celu opieki nad dzieckiem do 18 roku życia, które z powodu niepełnosprawności wymaga opieki pracownika.
Urlop z art. 188 KP
Zgodnie artykułem 188 Kodeksu Pracy, pracownikowi (bez względu na płeć) wychowującemu przynajmniej jedno dziecko w wieku do 14 lat przysługuje w ciągu roku zwolnienie od pracy w wymiarze 2 dni (na jedno z rodziców), z zachowaniem prawa do wynagrodzenia. Jeśli obydwoje rodziców chce skorzystać z tej formy zwolnienia, przysługuje im ono po jednym dniu na każdego z rodziców.
Urlop okolicznościowy
Przysługuje pracownikowi lub pracownicy w związku z ważnym wydarzeniem rodzinnym (narodziny dziecka, ślub, pogrzeb). Pracownik za czas trwania urlopu okolicznościowego otrzymuje wynagrodzenie. W przypadku zaistnienia wydarzenia rodzinnego, z którym wiąże się urlop okolicznościowy, pracownik powinien sam wnioskować o jego otrzymanie (wraz z udokumentowaniem - świadectwo urodzenia dziecka, akt ślubu, czy akt zgonu). Urlop ten powinien być wykorzystany w czasie wystąpienia wydarzenia (tzn. pracodawca nie ma obowiązku uznania wniosku, jeśli czas między wnioskowanym urlopem a wystąpieniem wydarzenia jest zbyt długi).
Urlop taki jest krótkotrwały i wynosi 1-2 dni (w zależności od rodzaju wydarzenia i stopnia pokrewieństwa z osobą, której dotyczy wydarzenie):
narodziny dziecka - 2 dni
ślub własny - 2 dni
ślub dziecka - 1 dzień
śmierć ojca/matki/małżonka/macochy/ojczyma/dziecka - 2 dni
śmierć brata/siostry/teścia/teściowej/babci/dziadka/innej osoby pozostającej na utrzymaniu pracownika lub pod jego bezpośrednią opieką - 1 dzień