Życie filozofa
Sokrates jako pierwszy z filozofów urodził się, nauczał i zmarł także w Atenach. Przez całe swe życie dawał dowody męstwa, odwagi, rozwagi i patriotyzmu. Nie uginał się przed obowiązkami obywatelskimi, zawsze był gotów poświęcić wszystko dla swojego kraju. Podczas wojny był dzielnym żołnierzem i walczył w imieniu Aten. W czasie pokoju natomiast był rozważnym urzędnikiem państwowym - prytanem, który dobro narodu i państwa miał za najwyższą wartość. Nie poświęcał się jednak w całości tym sprawom. Najważniejsze było bowiem dla niego nauczanie i to z aż zbyt wielkim zaangażowaniem czynił przez całe życie. Nie pozostawił po sobie żadnych pism. Był innym typem filozofa - uczył przez rozmowę i zamiast stawiać tezy, które potem przekazywałby uczniom - razem z nimi dochodził prawdy. Uczyli się u niego wybitni ludzie Aten - Ksenofont, Alcybiades, Platon, Krycjasz. Ogół ludności jednak widział w nim dziwaka - innych pouczał, sobie nie potrafiąc kupić dobrego płaszcza. Życie swe zakończył w wieku 70 lat. Został skazany na śmierć. Nie bał się śmierci, lecz jak powiedział Ksenofont - podszedł do niej z podniesionym czołem jak nikt inny.
Cnota
Cnotę Sokrates widział całkowicie inaczej niż inni filozofowie. Sofiści wciąż twierdzili, tak jak i poprzedni filozofowie, że cnota jest czymś względnym, czymś bardzo ogólnikowym. Zawiera się w niej między innymi tężyzna życiowa i duchowa, ale jest i tak względna dla mężczyzny, kobiety etc. Sokrates jednak rozumiał cnotę jako coś, co nie jest względne, lecz właśnie stałe dla wszystkich ludzi na ziemi. Sokrates był przeciwny relatywizmowi i twierdził, że cnota to ogół cech, które winny być dobre dla każdego człowieka i każdemu powinny odpowiadać. Pojęcie cnoty stworzył wyodrębniając specjalnie ważne zalety moralne z całego wachlarza zachowań człowieka. Cnoty moralne były zdaniem Sokratesa czymś, co tkwiło w ludzkiej naturze i nie było ustanowione przez kogoś, bowiem niemożliwe jest zebranie się wszystkich ludzi w celu ustanowienia odpowiadających im praw. Cnoty moralne stanęły najwyżej w hierarchii Sokratesa. Nieistotne były dobra takie jak zdrowie, bogactwo. Najważniejsze, stanowiące o wszystkim innym były właśnie cnoty moralne.
Pożytek, szczęście
Zdaniem Sokratesa pożytek zawsze płynął z dobra i tylko z dobra. Tylko działanie dobre przyniesie pożyteczne skutki dla danej osoby i całej reszty. Jedynym logicznym działaniem więc było dla niego działanie dobre, takie, które przyniesie wszystkim pożytek. Zależne było więc u niego nie dobro od pożyteczności, lecz odwrotnie - pożyteczność od dobra. Tak więc jeśli człowiek postępował dobrze, pożyteczne skutki były nie tylko dla niego, ale i wszystkich. Odwrotne twierdzenie charakterystyczne mogłoby być dla sofistów, bądź utylitarystów. Źródłem wszelkiego złą były więc u Sokratesa złe wybory ludzi. Tylko wtedy, gdy ktoś nie postępował dobrze i nie dobro miał na celu, mogła spotkać go nieprzyjemność. Wszystko wynika więc z działań ludzkich i tego, co mają za cel już na samym początku. Sokrates zalecał więc sprawiedliwość, lojalność oraz wysiłek w pracy z tego względu, że ich skutkiem jako działań dobrych będzie korzyść dla wszystkich i w tym tkwi całe dobro. Dobro zaś prowadzi tylko i wyłącznie do szczęścia. Logicznym więc dla człowieka winno być w myśl tych słów postępowanie dobre, ponieważ skutkiem jego będzie szczęście.
Wiedza
Idąc dalej w swych twierdzeniach, Sokrates twierdził, że skoro źródłem wszelkiego szczęścia jest działanie dobre, na pożytek wszystkich, to tylko człowiek nie wiedzący o tym, że czyni źle może dokonać czynu złego, takiego, przez który nie odniesie pożytku on i cała reszta. Dlatego wiedzę utożsamiał z cnotą. Każdy człowiek w jego mniemaniu dąży do szczęścia, a więc logicznym jest, że powinien postępować dobrze, tak, by owego szczęścia dostąpić. Wszelkie inne działania łączą się tedy u niego z niewiedzą. W definicji Sokratesa wiedzieć, czym jest sprawiedliwość znaczyło być sprawiedliwym. Bo jeśli człowiek posiada dostateczną wiedzę, to ją stosuje. Krytykowano go tedy za to, że nieraz interes ludzki sprzeczny jest z jego dobrym działaniem, a i wiedza o tym co dobre, co sprawiedliwe nie zawsze jest słuszna z tym, co człowiek w danej chwili powinien uczynić. Sokrates bronił się wówczas w ten sposób, że wiedza, jaką ów człowiek posiada i jaką stosuje do danego zdarzenia jest jak widać tylko powierzchowna, bądź niedokładna. Człowiek może bowiem nie znać wszelkich konsekwencji swego działania. Dlatego powinien zawsze do wiedzy dążyć i dowiadywać się, co będzie działaniem dobrym.
Logika
Celem Sokratesa nie było jednak uczenie tego, co cnotą jest, a co nią nie jest. Nie posiadał wiedzy gotowej do przekazania swoim uczniom, nie stworzył systemu prostego i łatwego, takiego, który mógłby wytłumaczyć ludziom i odejść. On razem z uczniami, a nawet z zwykłymi przechodniami poszukiwał owej cnoty, owej wiedzy. Razem z nimi starał się rozwikłać konkretne problemy, stosując wymyślony przez siebie system takiej rozmowy. W przeciwieństwie do poprzedzających go filozofów nie starał się być mentorem - on był filozofem - dążył do mądrości nie uważając siebie za najmądrzejszego lecz uzmysławiając sobie swoją niewiedzę dążył razem ze swymi uczniami do zdobywania jak najszerszego zakresu wiedzy. Teoria Sokratesa nie była więc teorią samej wiedzy, lecz teorią poszukiwania wiedzy, a więc metodologią. Podwyższało to jej status, ponieważ znaczyło, że dla samego pozyskiwania wiedzy owa metodologia została stworzona. System Sokratesa polegał na dwóch metodach - negatywnej i pozytywnej. Pierwsza miała za zadanie uświadomić osobę z którą dyskutował o brakach w jego wiedzy, pozytywna miała pomóc znaleźć rozmówcom dobrą drogę.
Sposób negatywny
Nazywana była także ironią Sokratesa. Sam filozof uważał ją za najefektywniejszą metodę oczyszczenia umysłu. Polegała ona na tym, że Sokrates stawiał się na miejscu swego rozmówcy - przyjmował jego błędny pogląd i kazał rozmówcy wyciągać z niego kolejne konsekwencje tak długo, aż dochodziły one do absurdu. Do takiego momentu, w którym tezy wyciągnięte z tezy głównej były sprzeczne z nią, bądź z ogólnie wiadomymi prawdami. Ta metoda zdaniem Sokratesa oczyszczała umysł z wiedzy pozornej ukazując jej bezsens. Sokrates uważał, że może stawać na miejscu tego, który ma pomóc oczyścić umysły innych z tego powodu, że on w przeciwieństwie do swoich rozmówców zdawał sobie sprawę z swojej niewiedzy. Nazywał to "wiedzą niewiedzy" była to wiedza epistemologiczna i psychologiczna. Psychologiczna ponieważ potrafił sam siebie ocenić i udowadniał, że sam siebie zna. Epistemologiczna dlatego, że potrafił dociec czym jest wiedza i zauważyć jej brak w tym, że nie znał odpowiedzi na wiele pytań i o wielu musiał dyskutować, by dojść jaka jest prawda.
Sposób pozytywny - maieutyka
Sztuką położniczą nazywano tą metodę z tego powodu, że Sokrates uważał, że w każdym człowieku jest prawda, a zadaniem jego jest pomóc jej wyjść. Sokrates, jako nauczyciel pomagał osobom, z którymi rozmawiał dojść do tego, co jest ową prawdą. Stawiając pytania proste, które wymagały od osoby z którą prowadził konwersację tylko odpowiedzi prostych - tak, lub nie, Sokrates pomagał ludziom dochodzić prawdy. Dochodzenia te bowiem nie wymagały wielkiej wiedzy, ograniczały się do zdrowego rozsądku tylko, który zdaniem Sokratesa miał każdy człowiek. Sokrates choć twierdził, że niewiele wie i miał świadomość swojej niewiedzy, twierdził także, że ma umiejętność intuicyjnego oceniania, co jest dobrem, a co złem. Na tym opierał swoje dochodzenia do tego, co w danym wypadku jest dobre, co złe. Jeśli zakładana przez niego sprawiedliwość w drodze dedukcji okazywała się złem, to wiadome było, że przyjęte na początku założenie winno być odwrotne od teraźniejszego. Postępował analogicznie, gdy z jego rozważań z rozmówcą wynikło na przykład, że tchórzostwo jest dobre.
Sokratyzm
Wynikły z filozofii Sokratesa sokratyzm jest w jego konsekwencji skrajnym moralizmem, oraz skrajnym intelektualizmem. Wszelkie zagadnienia, problemy powinny być wedle sokratyzmu roztrząsane za pomocą intelektualizmu. Idąc tym tropem - dla człowieka najwyższym celem powinna być cnota. Środkiem do jego zdobycia natomiast - intelekt, wiedza. Wiedza jest u Sokratesa tożsama z cnotą, a więc osoba posiadająca dostateczną wiedzę do dobrego postępowania, a więc cechująca się cnotą jest najszczęśliwszą osobą na świecie i nie powinno jej być niczego brak, nie powinna odczuwać smutku, a jedynie samą radość. Szczęście, rozum, cnota i dobro były więc w sokratyzmie wartościami nierozłącznymi. Etyka obozów filozoficznych była od tej pory budowana na sokratyzmie właśnie i Sokratesowi zawdzięczała rozwinięcie i takie pojęcie etyki. Ta nauka filozoficzna zaczęła być teraz dużo bardziej doceniana i częściej nad nią pracowano niż do tej pory. Drugą konsekwencją wynikłą z filozofii Sokratesa był fakt, że wiedza jest ogólna, na tym budowano później teorię poznania.
Śmierć Sokratesa
Śmierć Sokratesa odznaczyła się wielkim piętnem. Winni jej byli przede wszystkim laicy. Filozofowie stanęli po stronie Sokratesa i bronili go w jego procesie, który jednak mimo całego ich zaangażowania został przez Sokratesa przegrany, czego skutkiem było jego stracenie. Na całym tym procesie wyładowała się wszelka opozycja dla Sokratesa. Znacznie liczniejsi od opozycji Sokratesa byli jego uczniowie. Dość powiedzieć, że zaliczali się do niej dwaj najwięksi praktycznie filozofowie późniejszej Grecji - Arystoteles oraz Platon, z których ten pierwszy był uczniem pośrednim, drugi bezpośrednim. Poza nimi jednak było jeszcze wielu innych, którzy wierni byli naukom Sokratesa i bronili ich jeszcze bardzo długo. Z drugiej strony, istnieli jeszcze Ci, którzy byli w części uczniami Sokratesa, w części sofistów. Przejmując od tych drugich relatywizm, często włączali do swych filozofii różne części filozofii sokratejskiej - jego etykę, moralizm, czy pojęcia. Ci jednak byli znacznie mniej ważni, ale dzieło Sokratesa przetrwało głównie w naukach Platona i Arystotelesa, którzy pielęgnowali wszelkie nauki sokratejskie.