Wykład 3 - 6.03.05

EWOLUCJONIZM

• PSYCHOLOGIZM SOCJOLOGIZM

PSYCHOLOGIZM - zakłada, że fakt społeczny ma charakter psychologiczny, funkcjonowanie społeczeństwa można wytłumaczyć za pomocą jednostki.

SOCJOLOGIZM - fakt społeczny ma charakter rzeczowy, wywiera wpływ na jednostkę (Durkheim). Nie ma redukcji do założeń indywidualistycznych.

• PSYCHOLOGIZM XIX / XX w.

Zrozumienie działań jednostki pozwala na zrozumienie całego społeczeństwa. Wywodzi się z fascynacji psychologią eksperymentalną badającą widoczne zachowania człowieka, odrzuca spekulacje, opiera się na obserwacji procesów psychicznych, badania obiektywne. Socjologowie sięgnęli do eksperymentów psychologów, do psychicznych cech jednostek - instynktów, popędów, reakcji, motywów m.in. - są to rzeczy względnie stałe, występują w naturze człowieka, są uniwersalne, typowe dla wszystkich ludzi. To co jest realizowane w świecie to ich pochodne. Trwałe dyspozycje psychiczne człowieka to stały element zainteresowania badaczy - stanowisko uniwersalistyczne, indywidualistyczne, nominalistyczne. To co realne to jednostka ze swoja psychiką, to co społeczne - wyimaginowane, wypływające z tego co jednostkowe. Istnieją tylko jednostki, które swoimi działaniami tworzą cały świat społeczny, są źródłem dla tego co poza nimi. To co zewnętrzne podlega ciągłym zmianom, tylko to co jednostkowe jest trwałe, realne, niezmienne. Nie ma ponad jednostkowych realnych bytów.

Koncentrują się na procesach nieświadomych, podświadomych - tam ukryte są mroczne siły - świadomość istnienia tych sił doprowadziła do załamania wiary w racjonalizm człowieka. Ludzie raczej działają nieracjonalnie, załamanie wiary w racjonalny postęp. Emocje są silniejsze niż rozum, człowieka nie można do czegoś przekonać za pomocą racjonalnej argumentacji.

PSYCHOLOGIA LUDÓW:

Jednostka ma cechy psychiczne zarówno gatunkowe jak i wywodzące się z danej grupy, ludu (ewolucjonizm). Jest zmienna część natury, podlegająca wpływom społecznym. Ważniejsze jest to co w jednostce niż to co nauczone społecznie - jest to zapowiedź PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ - badanie jednostek wytworzonych przez życie społeczne.

• GUSTAW LE BON - PSYCHOLOGIA TŁUMÓW

Ludzie inaczej się zachowują pod wpływem tłumów, jednostka jest bezsilna, zachowuje się jak tłum. Rozum traci swoją siłę perswazyjną, uwalniają się zachowania impulsywne, emocje zbiorowe, zatopienie jednostki w masie, traci ona na znaczeniu,

W masie, tłumie zachodzą określone zjawiska, jednostka irracjonalnie jest gotowa do działanie, rezygnuje z samokontroli, zagłusza swoją świadomość, uruchamia się podświadomość. Jednostka zachowuje się jak tłum, bo w poszczególnych jednostkach są podobne cechy, które ujawniają się w masie, ujawnia się ukryta natura jednostki.

• GABRIEL TARDE - PSYCHOLOGIA PUBLICZNOŚCI

Obserwujemy się nawzajem, jest duchowa bliskość tworzona w interakcjach. Publiczność coś naśladuje, powtarza, w zjawiskach społecznych trzeba znaleźć powtarzalność (jak w fizyce, chemii) i na tej podstawie ustalić pewne reguły. Naśladownictwo bierze się ze wspólnych wierzeń i pragnień przekazywanych między jednostkami. Wszystko można zredukować do podstawowych indywidualnych zjawisk psychicznych. Dla utrzymania społeczeństwa najważniejsze jest naśladownictwo m.in. obyczaj, moda. Zachowania zyskują regularność, jednolitość dzięki komunikacji, wtedy istnieje społeczeństwo.

Zjawiska społeczne to nie tylko rutyna, ale też kreowanie tego co nowe - WYNALAZKI - lub modyfikowanie tego co dotychczasowe. Dokonuje tego jednostka twórcza, bohater, geniusz, a potem powtarza to tłum.

Wynalazki - coś nowego, nowe kombinacje, nie ma żelaznych praw ewolucji, konieczności historycznej. Jest wiele wzorów do naśladowania, jednostki mogą różnie wybierać - powstaje konflikt, walka, współzawodnictwo, rodzi się potrzeba wzajemnego dostosowania, żeby nie rozpadł się organizm społeczny. Trzeba wymyślić serię wzajemnych adaptacji, dostosowań. Serie sytuacji konfliktowych i pogodzenie wyborów, prowadzi do równowagi społecznej - PRAWO POWSZECHNEJ ADAPTACJI.

WILLIAM McDOUGALL - INSTYNKTYWIZM

Zjawiska społeczne tłumaczone są przez wrodzone instynkty - dyspozycje psychofizjologiczne popychające do określonych reakcji, głęboko osadzone w naturze, wspólne wszystkim, służą gatunkowi, ukierunkowują postrzeganie, działanie. Po opisaniu i sklasyfikowaniu instynktów i odpowiadających im emocji, można opisać całe społeczeństwo:

1. inst. Ucieczki > emocja strachu

2. odraza > wstręt

3. ciekawość > zdziwienie

4. wojowniczość > gniew

5. samo potwierdzanie się > pewność siebie

6. samo poniżanie się > poczucie niższości

7. rodzicielski > czułość

Fakty społeczne można wytłumaczyć kombinacją tych instynktów. Są jeszcze instynkty dodatkowe, trudno uchwytne: seksualny, stadny, kolekcjonerski, konstruktorski, śmiechu.

Ta teoria to czysty typ psychologizmu. Znaniecki - krytyka tego - instynktywizm redukuje człowieka do przedmiotu przyrodniczego.

ZYGMUNT FREUD - PSYCHOSOCJOLOGIA

Sformułował teorię społeczeństwa na podstawie badań jednostek. Społeczeństwo tak silnie wpływa na psychikę jednostki, że tworzy jeden element osobowości - SUPEREGO. Cechy psychiczne jednostki wyjaśniają działania społeczne. Załamanie wiary w racjonalny postęp, głównymi motorami działania są nieświadomość, podświadomość, popędy, instynkty. ID - zespół popędów poruszających nas od wewnątrz, niezależnie od społeczeństwa. Jednostka dąży do przyjemności, zaspokojenia popędów, ale jest to utrudnione przez kulturę i jej uwewnętrznione aspekty - SUPEREGO. Między ID i SUPEREGO jest EGO - jaźń (ja), które w działaniu opiera się o

• popędy

• zinternalizowaną kulturę

• wymagania konkretnej rzeczywistości.

W człowieku jest konflikt między elementami osobowości i społeczeństwo musi to uwzględniać. Jest antagonizm między jednostką a społeczeństwem - silnie zepchnięty w głąb jednostki. Konieczna jest kontrola nad tymi zjawiskami - represja, regresja, sublimacja (odwrócenie od celów negatywnych ku pozytywnym).

Szczęście - brak cierpienia. Przyczyny cierpienia - świat fizyczny, nasze ciało, organizacje międzyludzkie, instytucje - kultura miała usunąć te źródła cierpienia, miała powstrzymać nas od zadawania cierpienia sobie i innym. Kultura hamuje agresję, stabilizuje społeczeństwo, zawyża poprzeczkę, jest coraz więcej dóbr, coraz wyższe standardy, którym trudno sprostać > poczucie winy > cierpienie. Tak tworzą się KULTURY NEUROTYCZNE.

ID nie podlega modyfikacjom, jest najważniejsze. Społeczeństwo daje się zredukować do jednostki - społeczeństwo = zbiór jednostek.

Zasada przyjemności - modyfikowana, zasada rzeczywistości - odraczanie zaspokajania popędów by działać zgodnie z wymaganiami rzeczywistości bez rezygnacji z przyjemności. Człowiek jest z natury antyspołeczny i zły, popędy popychają do ich zaspokajania, społeczeństwo które każe tłumić takie zachowania, musi pozwolić na ich pewną realizację - ma to na celu oswojenie człowieka.

Jednostka nie zmienia się głęboko, jedynie trochę, jest niezmienna, ma trwałe instynkty, mogą być różne metody ich przejawiania się takie, które są mniej destrukcyjne dla społeczeństwa - KULTURA. Jest ona zaprzeczeniem natury lub jej przekształceniem, nie usuwa destrukcyjnych popędów, ale za jej pomocą osiągany jest cel społeczny - BEZPIECZEŃSTWO.

VILFREDO PARETO (1848-1923)

Krytykował oświecenie, teorię racjonalnego człowieka, wiarę w postęp. Był zwolennikiem, demokracji, ale dostrzegał jej wady. Wydarzenia historyczne są wynikiem działań POZALOGICZNYCH - poza wpływem logiki. Psychologista, pisze o stałych cechach jednostek, które decydują o tym jakie jest społeczeństwo. Życie społeczne nie może być wyjaśnione jednym czynnikiem, trzeba uwzględniać ich wielość.

SPOŁECZEŃSTWO JEDNOSTKA

Grupy czynników oddziałujących na życie społeczne:

1. pochodzące z przyrody - geologiczne, geograficzne, klimatyczne

2. pochodzące z zewnątrz danego społeczeństwa - inne społeczeństwa, historia

3. najważniejsze - wewnętrzne, to co w ludzkiej naturze w danym społeczeństwie - rasa, interesy, wiedza, uczucia, rezydua (wyjaśnienie jest niżej  ) - czynniki irracjonalne, podświadomość (doszedł do tego nie znając teorii Freuda)

Jedyny postęp w jaki wierzył to postęp nauki - można wykryć pewną regularność, prawa rządzące światem, które można rozciągnąć na inne dziedziny. Nauka może wskazywać środki do osiągania celów, które są wyznaczane przez instynkty, uczucia, interesy.

Działania pozalogiczne biorą się z uczuć, instynktów a nie faktów. Dlatego socjologia powinna badać wszystko aby wykryć pewne regularności. Naukowiec powinien być wolny od wartościowania, logiczny.

Pozalogiczność:

• brak odpowiedniości celów i środków

• jest subiektywna odpowiedniość celów i środków

• podmiot nieświadomy odpowiedniości

• kompletnie nieuświadomiony związek między celami a środkami

Motorem działania jest nasz stan psychiczny.

Rezydua - pojęcie nie wyjaśnione dokładnie przez Pareto. Są to osady psychiczne, to co zostało po oddzieleniu instynktów i uczuć. Są to stałe i pozalogiczne elementy czynności ludzkich związane z psychiką. Rodzimy się z pewnym ich zasobem, jest różny ich poziom u różnych ludzi, ale skład podobny. Pozaintelektualne stany psychiczne - nieracjonalne, przejawy uczuć, „pasje” - rzeczy najtrwalsze w naszej naturze. Coś pośredniego między uczuciami, wierzeniami, stałe skłonności, predyspozycje.

ELITA - ludzie z najwyższym poziomem rezyduów w danej dziedzinie.

Klasy rezyduów:

• kombinacji - wpływa na postępowość, umożliwia łączenie różnych elementów

• utrwalania grupy - poczucie wyższości własnej grupy nad innymi, konserwatyzm

• uzewnętrzniania uczuć

• towarzyskości, uspołecznienia

• indywidualizmu - konieczność jednostkowej integracji (wewnętrznej)

• seksu - najstarsze

Dokonuje się zmiana składu rezyduów w ludzkiej naturze. Ludzie działając pozalogicznie chcą logicznie wyjaśniać swoje działania. Częsta akceptacja fałszywego myślenia, usprawiedliwianie własnego działania. Zestaw uzasadnień - zestaw derywacji - uzasadnienia ideologiczne naszych rezyduów, derywacje wpływają na nasze zachowania. Odwołują się do autorytetów, do nieprecyzyjnych pojęć.

SYSTEM SPOŁECZNY - jednostki ludzkie wchodzą w jego skład, do tego dochodzą ich wzajemne relacje. Jest wieczna zmienność społeczna ale przy zachowaniu pewnej trwałości. Jest falowa zmienność, cykliczna teoria zmiany społecznej. Powrót do stałego punktu równowagi społecznej - ludzkich rezyduów jako najtrwalszego elementu ludzkiej natury.

Stan równowagi nie oznacza stanu harmonii

Jest jedność przeciwieństw, ciągły wewnętrzny konflikt. Są sprzeczne interesy, jest nieuchronne zróżnicowanie społeczeństw, heterogeniczność. Jest wewnętrzna walka - powszechne prawo życia, dążymy do poprawy życia i gatunku. Każda różnica to źródło potencjalnych konfliktów.

Stan różnicy - stan naturalny - jest zawsze podział na elity i na masy, krążenie elit to podstawowy element historii.

SOCJOLOGIZM XIX / XX W.

Społeczeństwo to byt sam w sobie, ponad jednostkowy, jednostka jest wytworem społeczeństwa.

EMIL DURKHEIM (1858 - 1917)

Społeczeństwa nie można zredukować do jego części. Socjologia na szczycie nauk o człowieku, oparta na własnych założeniach niezależnych od innych nauk.

Fakty społeczne - część większej przyrodniczej całości, podlegają tym samym prawom ale są odrębną klasą zjawisk przyrodniczych.

Relacje między jednostką a społeczeństwem - linearna teoria zmiany. Dawniej było silniejsze ograniczenie jednostki tradycyjnymi więzami społecznymi, obecnie jest ono znacznie mniejsze. Możliwy jest rozpad społeczeństwa, anarchia.

Zwolennik oświecenia, racjonalności, wierzył w naukę. Wolność jednostki, rozluźnienie więzów - dobre, ale wolność nie może być nieograniczona, nie można postrzegać społeczeństwa jako zbioru jednostek, jest coś jeszcze, to co społeczne, co należy badać.

Fakt społeczny - wszelki sposób robienia, utrwalony lub nie, zdolny do wywierania na jednostkę zewnętrznego przymusu, powszechny w danym społeczeństwie, ma własną egzystencję. Społeczeństwo składa się z faktów społecznych materialnych (prawo, podział pracy, architektura) i niematerialnych (wartości, kultura). Człowiek przyjmuje elementy świata społecznego, zmienia się, jest rozdwojony - homo duplex - człowiek podzielony na strony:

• zmysłową, instynktowną, fizyczną - bardziej jednostkowe cechy, egoistyczne, popychające do realizacji jednostkowych pragnień, zamyka na to co społeczne

• rozumu, moralności, religii - bardziej ludzką, społeczną, podzieloną z innymi, spajającą z innymi, integrującą

Posiadanie tych samych instynktów dzieli ludzi, bo każdy dąży do ich zaspokojenia.

---