Przemiany demokratyczne w Polsce w latach 1989-1990
- sukcesy i porażki
Mariusz Rakowski
Jeśli historię będziemy traktować jako faktyczną „nauczycielkę życia”, musimy być wobec niej pokorni.
Tylko wtedy bowiem potrafimy wyciągnąć z niej wnioski i starać się unikać błędów w przyszłości.
Włodzimierz Bonusiak
Przemiany demokratyczne w Polsce w latach 1989-1990
- sukcesy i porażki
Mówiąc o historii, szczególnie tej współczesnej, należy pamiętać, że pełną i obiektywną ocenę dokonają prawdopodobnie dopiero przyszłe pokolenia historyków. Mimo, iż wiele książek opisuje sytuację Polski po roku 1989, to nadal pozostają pytania, które mają niejasne odpowiedzi, np.: czy III Rzeczpospolita narodziła się przy okrągłym stole, czy 4 czerwca 1989 r., kiedy to odbyły się pierwsze w dziejach PRL-u częściowo demokratyczne wybory parlamentarne, czy 24 sierpnia, kiedy to powstał rząd Tadeusza Mazowieckiego, czy wreszcie, gdy formalnie ogłoszono powstanie III Rzeczpospolitej (29 grudzień 1989 r.) i przywrócono w godle Polski po czasach Polski Ludowej orła w koronie, wzorowanego na przedwojennym (9 lutego 1990 r.), a może 6 kwietnia 1990 r., gdy zlikwidowano najważniejsze święto komunistyczne ustanowione w rocznicę powstania Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN zaczął działalność 21 lipca 1944 r.), a może dopiero wtedy, gdy odszedł gen. Wojciech Jaruzelski jako prezydent, czyli 22 grudnia 1990 r., kiedy to nowy prezydent Lech Wałęsa, składając przysięgę powiedział: „Stoję przed Wami jako pierwszy prezydent Polski wybrany bezpośrednio przez cały naród. Z tą chwilą zaczyna się uroczyście III Rzeczpospolita Polska.”? Pytań jest o wiele więcej. W mojej pracy nie będę próbował odpowiadać na te pytania. Skupię się głównie na faktach i skutkach wydarzeń z lat 1989-1990.
Początek roku 1989 przyniósł nowe prawo paszportowe, które pozwoliło obywatelom otrzymywać paszport na 10 lat, bez konieczności proszenia władz o pozwolenie na wyjazd, nowe prawo podatkowe dotyczące podatku dochodowego dla przedsiębiorstw oraz zniesienie kartek m.in. na benzynę, z Narodowego Banku Polskiego wydzielono 9 banków komercyjnych, została otwarta droga do uwłaszczenia dyrektorów przedsiębiorstw państwowych. 3 stycznia w Stoczni Gdańskiej strajkowano (w Polsce zarejestrowano 49 strajków), żądając podwyżki płac i dodatku inflacyjnego, sprzeciwiono się podzieleniu Stoczni i sprzedaży jej majątku. Tydzień później Krajowa Komisja Wykonawcza „Solidarność” powołało grupę koordynatorów rozmów Okrągłego Stołu, która prowadziła rozmowy z rządem w Magdalence. W skład tzw. „szóstki” wchodzili: Bronisław Geremek, Mieczysław Gil, Lech Kaczyński, Tadeusz Mazowiecki, Andrzej Stelmachowski, Witold Trzeciakowski, trochę później dołączyli Władysław Frasyniuk i Henryk Wujec. Pod koniec stycznia w wilii Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Magdalence Czesław Kiszczak, Bronisław Geremek, Tadeusz Mazowiecki i Lech Wałęsa uzgodnili termin i tryb spotkań Okrągłego Stołu. Obrady Okrągłego Stołu rozpoczęły się 6 lutego 1989 r. i zapoczątkowały transformację systemową. Objęła ona społeczeństwo, gospodarkę, ustrój państwowy i życie polityczne. Forma tych przemian miała charakter ewolucyjny, natomiast treść dokonywanych przeobrażeń nosił znamiona niemal rewolucyjne. Transformacja systemowa prowadziła do ustroju demokratycznego. W rozmowach między stroną koalicyjno-rządową i opozycyjno-solidarnościową uczestniczyły 452 osoby. Wydzieliły się tam trzy główne stoły: powstał zespół gospodarki i polityki społecznej, a w nim: Władysław Baka i Witold Trzeciakowski, zespół reform politycznych z Januszem Reykowskim i Bronisławem Geremkiem, zespół pluralizmu związkowego, któremu przewodniczył Aleksander Kwaśniewski, Tadeusz Mazowiecki i Romuald Sosnowski. Podzespoły miały przydzielone: rolnictwo, górnictwo, reformy prawa i sądownictwa, stowarzyszeń, samorządu terytorialnego, nauki, oświaty, zdrowia i ekologii. Warto wspomnieć, że 15 lutego Sejm uchwalił 11 listopada świętem narodowym. W marcu w całym kraju odbywały się wiece przedstawiające przebieg rozmów Okrągłego Stołu. Równocześnie organizowane były strajki płacowe i głodówki protestacyjne. 5 kwietnia oficjalnie zakończyły się obrady Okrągłego Stołu. Postanowiono: zalegalizować „Solidarność”, zlikwidować Radę Państwa i utworzyć urząd Prezydenta Rzeczpospolitej, wybieranego przez Zgromadzenie Narodowe na 6 lat, utworzyć Senat i Krajową Radę Sądownictwa oraz przyznać prawa zgłaszania kandydatów do parlamentu przez 3000 obywateli, obiecano opozycji półgodzinną audycję telewizyjną raz na tydzień, a także reaktywowanie „Tygodnika Solidarność” i powstanie ogólnokrajowej gazety wyborczej. Zadecydowano też o wyborach „kontraktowych”. Ustalono, że 65% w Sejmie przypadnie przedstawicielom Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Demokratycznego oraz stronnictw prorządowych, natomiast o pozostałe 35% ubiegać się będą mogli kandydaci bezpartyjni. Całkowicie wolne miały być natomiast wybory do Senatu. 7 kwietnia Sejm zmienił ordynację wyborczą oraz dokonał nowelizacji konstytucji, a 17 kwietnia Sąd Najwyższy ponownie zarejestrował NSZZ „Solidarność" z siedzibą w Gdańsku. 23 kwietnia KO przy Lechu Wałęsie z udziałem Regionalnych Komitetów Obywatelskich zatwierdził listę kandydatów „Solidarności” do Sejmu i Senatu. 8 maja ukazał się pierwszy numer legalnej już „Gazety Wyborczej”, wydawanej przez spółkę Agora. Redaktorem naczelnym został Adam Michnik. 4 czerwca odbyły się wybory do dwiuzbowego parlamentu. W pierwszej turze wyborów 160 na 161 możliwych miejsc w Sejmie oraz 92 na 100 miejsc w Senacie zdobyła „Solidarność”, co wywołało lawinę ataków ze strony PZPR. Druga tura wykazała się mniejszą frekwencją, ale ostatecznie „Solidarność” zajęła wszystkie możliwe miejsca w Sejmie i 99 miejsc w Senacie. Kandydatura Wojciecha Jaruzelskiego na prezydenta wywołała również lawinę demonstracji. Mimo to 19 lipca został on wybrany na prezydenta Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Premierem został Tadeusz Mazowiecki. 12 września Sejm powołał rząd Mazowieckiego. Według Lecha Wałęsy wraz z tym rządem „dochodzi do głosu inna Polska, dotąd odsunięta od udziału w rządzeniu krajem”. 2 października rozwiązano Zmotoryzowane Oddziały Milicji Obywatelskiej (ZOMO) i zaczęto organizować oddziały prewencji Milicji Obywatelskiej. Grudzień był miesiącem istotnym w kształtowaniu się polskiej demokracji. 29 grudnia Sejm przywrócił nazwę państwa Rzeczpospolita Polska. Orzeł na godle ponownie otrzymał koronę i złote szpony. Konstytucja została znowelizowana. Przede wszystkim zniknął zapis o przyjaźni polsko-radzieckiej. 8 marca 1990 roku pojawiły się kolejne zmiany w Konstytucji. Powstały rady miejskie i gminne, gminy przejęły własność państwową i uzyskały osobowość prawną. W kwietniu Sejm rozwiązał Służby Bezpieczeństwa i powołał Urząd Ochrony Państwa. Na II Krajowym Zjeździe Delegatów „S” w hali Olivii, który odbył się w dniach 19-24 kwietnia, Lech Wałęsa potwierdził swoją kandydaturę na prezydenta. We wrześniu, na wniosek Bronisława Geremka, Sejm zmienił Konstytucję. Według nowych zapisów prezydent miał być wybierany przez naród, a jego kadencja miała trwać 5 lat. 14 listopada Polska i zjednoczona RFN podpisały traktat graniczny, potwierdzający nienaruszalność granic między obydwoma państwami. W wyborach prezydenckich, 25 listopada, wystartowało siedmiu kandydatów: Roman Bartoszcze, Włodzmierz Cimoszewicz, Tadeusz Mazowiecki, Leszek Moczulski, Kornel Morawiecki, Stanisław Tymiński i Lech Wałęsa. W II turze wyborów, do której weszli: Wałęsa i Tymiński, wygrał Lech Wałęsa (zdobył 74,25 % głosów).
Na początku lipca podczas narady Układu Warszawskiego w Bukareszcie Gorbaczow wycofał się z doktryny Breżniewa i obiecał nie wykorzystywać gróźb i przemocy. RFN obiecywało pomoc gospodarczą. George Bush, prezydent USA, który odwiedził Polskę, zapowiedział również pomoc gospodarczą oraz odroczenie części zaległych długów.
Niestety rok 1989 bogaty był w przykre wydarzenia, które zapisały się w historii. W styczniu zamordowany został ksiądz Stefan Niedzielak - kapelan WN i ksiądz Stanisław Suchowolec - duszpasterz „S”, przyjaciel księdza Jerzego Popiełuszki, 11 lipca - ksiądz Sylwester Zych. 17 lutego podczas demonstracji Niezależnego Zrzeszenia Studentów w Krakowie milicja pobiła studentów i na dwie godziny uwięziono ministra edukacji Jacka Fisiaka. Pojawiło się ponad 100 nie wyjaśnionych zabójstw na tle politycznym, o które podejrzewano pracowników milicji i Służb Bezpieczeństwa. Odbywały się liczne strajki, manifestacje i starcia ludności z milicją (m.in. wiec „Solidarności Walczącej” przeciwko wyborom, strajk górników w Lubinie, strajki na dziesiątkach uczelni, „biały marsz” służby zdrowia, strajki komunikacji miejskiej).
W kwietniu 1989 roku kraj zaskoczyła podwyżka cen paliw (kolejna podwyżka we wrześniu, tym razem o 50%) i energii elektrycznej, co wiązało się z podwyżką dalszych cen. Brakowało dostatecznej ilości mięsa, więc przedłużano ważność kartek na żywność. 31 lipca zlikwidowano kartki na towary, Sejm uchwalił „urynkowienie” gospodarki, wprowadzono ceny „wolnorynkowe”, co zaskutkowało kolejnymi podwyżkami cen żywności. W sierpniu ceny biletów PKS i PKP wzrosły o 50%, poczta zdrożała o 80 %. W sklepach brakowało papierosów, zapałek, octu, mąki i cukru. Zaczęto likwidować Państwowe Gospodarstwa Rolne, więc powiększyło się bezrobocie wśród byłych pracowników. Rok 1990 przyniósł kolejne podwyżki. Już w styczniu przewidywano, że wyniosą one około 45 %, podczas gdy już na początek wzrosły o 76%. Z badań zrobionych w marcu 1990 roku wynikało, że sytuacja w kraju cieszy zaledwie 6% obywateli. Nie dziwi to, gdy czyta się o 227 tysiącach bezrobotnych i o spadku płac o ponad 31%, a przy tym o kolejnym wzroście cen. 1 lipca były następne podwyżki: energia elektryczna o 80%, gaz o 100%, c.o. i ciepła woda o 100%, poczta o 60%, abonament RTV o 50%.
W grudniu 1989 roku Sejm ogłosił amnestię, która darowała czyny przestępców skazanych na mniej niż dwa lata. W niedługim czasie z ich rąk ginęli ludzie. Według oficjalnych danych z lipca 1990 roku przestępczość w Polsce wzrosła o 114%.
24 maja Sejm uchwalił ustawę dotyczącą przywrócenia praw pracowniczych osobom pozbawionym zatrudnienia za przekonania polityczne i religijne oraz za działalność związkową i samorządową. Dzięki temu odzyskiwali prawo do ciągłości pracy i dodatków stażowych. Pod koniec 1989 roku Sejm przyjął 10 kolejnych ustaw gospodarczych, które wprowadziły Polskę w ustrój kapitalistyczny. Został powołany urząd ds. bezrobotnych. Rozpoczął się masowy handel uliczny, dozwolony przez władze.
Warto wspomnieć, że w czerwcu 1989 r. sąd zarejestrował Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich, Stowarzyszenie Pisarzy Polskich i Związku Polskich Artystów Plastyków.
Po raz pierwszy od 1945 r. Kościół uzyskał osobowość prawną. Otrzymał prawo zakładania stacji radiowych i telewizyjnych, gazet, kin, teatrów. Zapowiedziano wznowienie stosunków dyplomatycznych ze Stolicą Apostolską. W październiku 1990 roku aresztowano generałów i oficerów SB, podejrzanych o udział w zabójstwie księdza Jerzego Popiełuszki.
Lata 1989 -1990 przyniosły Polsce ogromne zmiany. Od roku 1989 Polska wreszcie mogła znowu w pełni suwerennie decydować o swoim losie, o polityce zagranicznej i wewnętrznej, o miejscu w Europie i świecie, o sojuszach. To dzięki demokracji, dzięki społeczeństwu jesteśmy w dobrych kontaktach z sąsiadami, jesteśmy w NATO i Unii Europejskiej. Jednak tamte lata były dla Polaków bardzo ciężkie. Prawie 80% ludności w grudniu 1990 roku oceniło swe warunki życia jako złe. Powstało wtedy dużo gangów kieszonkowców, ceny rosły (prawo wolnego rynku), liczba bezrobotnych wzrastała. Jednak trzeba przyznać, że był to krok milowy w kierunku demokracji, wolności słowa i przemian polityczno-społeczno-gospodarczych, które mamy do dziś.
Bibliografia:
T. Bochwic III Rzeczpospolita w odcinkach”; Kraków 2005
W. Bonusiak Historia Polski (1944-1989);Rzeszów 2007
W. Bonusiak Trzecia Rzeczpospolita (1989-2007); Rzeszów 2008
A. Dudek Pierwsze lata III Rzeczypospolitej 1989-2201; Kraków 2002
S. Kowalski Narodziny III Rzeczypospolitej; Warszawa 1996
W. Roszkowski Historia Polski 1914-200;Warszawa 2001
W. Bonusiak Trzecia Rzeczpospolita (1989-2007); Rzeszów 2008
T. Bochwic III Rzeczpospolita w odcinkach”; Kraków 2005
6