Ponad 35 lat po wprowadzeniu przez Leo Kannera w 1943 r. terminu „wczesny autyzm dziecięcy” amerykańskie badaczki Lorna Wing i Judith Gould zaproponowały termin „spektrum zaburzeń autystycznych”. Oznaczało to potraktowanie autyzmu po raz pierwszy w szerszy sposób niż tylko jako jeden zespół chorobowy.
Charakteryzując autystyczne spektrum, autorki włączyły w jego zakres wszystkie osoby, u których występują przejawy zaburzeń w zakresie trzech obszarów funkcjonowania: komunikacji, interakcji społecznych i wyobraźni. Taki charakterystyczny wzorzec objawów jest podstawą definicji autyzmu formułowanej przez aktualnie obowiązujące psychiatryczne klasyfikacje chorób i zaburzeń.
Obecnie objawy autyzmu dzieli się na trzy następujące kategorie: zaburzenia w funkcjonowaniu społecznym, zaburzenia w komunikacji werbalnej i niewerbalnej oraz sztywność w zachowaniu, zainteresowaniach i wzorcach aktywności. Określa się je jako tzw. triadę autystyczną. Symptomy tych zaburzeń widoczne są w konkretnych zachowaniach osoby. Warto podkreślić, że każdy z symptomów autyzmu może, ale nie musi, występować. Żaden z nich nie jest też charakterystyczny jedynie dla autyzmu. Jeśli zaburzenia występują tylko w jednym lub dwóch z wymienionych obszarów (najczęściej są to zaburzenia w funkcjonowaniu społecznym), wtedy mówi się o cechach bądź tendencjach autystycznych.
Jednym z elementów „triady autystycznej” są zaburzenia w funkcjonowaniu społecznym. Są one szczególnie widoczne w ograniczeniu zdolności do udziału w naprzemiennej interakcji z drugą osobą. Mogą się wyrażać także w braku zdolności do tworzenia więzi emocjonalnych, a więc np. stosownych do wieku związków przyjacielskich z rówieśnikami. Kontakt z rówieśnikami jest najtrudniejszy dla dzieci z autyzmem - dużo trudniejszy niż kontakt ze zwierzęciem czy osobą dorosłą. Wynika to przede wszystkim z nadmiernej dawki stymulacji, a także braku przewidywalności i ustrukturyzowania sytuacji kontaktu z innymi dziećmi. To budzi lęk. Często dzieci z autyzmem zdają się przedmiotowo traktować osoby w swoim otoczeniu. Wynika to z braku świadomości emocji innych osób i wiedzy na temat adekwatnego reagowania na nie. Zaburzone jest przy tym dostosowanie zachowania do odczuwania. Tym, co dodatkowo utrudnia funkcjonowanie społeczne, jest trudność w nawiązaniu i utrzymaniu kontaktu wzrokowego. Warto podkreślić, że zaburzone funkcjonowanie społeczne wskazuje zwykle na zaburzenia rozwoju także w wielu innych obszarach.
Drugą wiązką objawów są jakościowe zaburzenia w komunikacji. Mogą one dotyczyć zarówno komunikacji werbalnej (mowy), jak i niewerbalnej (m.in. mimiki, postawy ciała, gestykulacji). Błędem jest myślenie, że dzieci z autyzmem po prostu nie dążą do komunikowania się z innymi. Zwykle mają one motywację, ale brakuje im umiejętności. Szacuje się, że ok. 25% dzieci z autyzmem w ogóle nie posługuje się mową. Określane jest to jako mutyzm. U pozostałych rozwój mowy jest zwykle opóźniony i nieharmonijny. Często słownik osób z autyzmem jest bardzo bogaty w zakresie słownictwa związanego z ich zainteresowaniami, natomiast ubogi w podstawowych sytuacjach - np. zawiera niewiele przymiotników określających cechy człowieka. Ponadto dzieci z autyzmem uczą się języka w sposób sztywny. Przejawia się to w bardzo dosłownym rozumieniu wypowiedzi, czyli np. braku rozumienia metafor, dowcipów. Sztywność ta wiąże się także z kojarzeniem słów z konkretną sytuacją i trudnością w zastosowaniu ich w innym kontekście. Zaburzenia w komunikacji werbalnej mogą się przejawiać także pod postacią echolalii, czyli powtarzania słów lub całych zdań. U części osób z autyzmem jest to jedyna forma porozumiewania się. Na przykład dziecko zapytane: „Chcesz wody?” odpowie: „Chcesz wody, chcesz wody, chcesz wody...”, co część terapeutów traktuje jako potwierdzenie. Mogą się także pojawiać pytania perseweracyjne, czyli wielokrotnie powtarzane. Wtedy dobrym wyjściem może być danie dziecku np. kartki z odpowiedzią. Będzie to coś konkretnego, a jednocześnie przedstawionego w formie wzrokowej, co zwykle łatwiej przemawia do dziecka z autyzmem.
Tym, co jeszcze zwraca uwagę w sposobie komunikowania się osób z autyzmem, jest zamienianie zaimków - nieużywanie słów „ja”, „moje” w odniesieniu do siebie. Obecnie dominuje pogląd, że jest to spowodowane zaburzeniami werbalnymi, a nie - jak przez długi czas sądzono - zaburzeniami tożsamości. Powyższe przykłady pokazują, że komunikacja z dzieckiem autystycznym nie jest łatwa. Dodatkowo utrudniają ją brak zdolności inicjowania i podtrzymywania konwersacji, a także deficyty na poziomie komunikacji niewerbalnej. Zwykle zwracają uwagę brak kontaktu wzrokowego lub zaburzenia z tym związane. Dziecko nie tylko ma trudność w nawiązaniu kontaktu wzrokowego, lecz także ten rodzaj komunikatu nic mu nie mówi, a to utrudnia rozumienie stanów emocjonalnych innych osób. Czasami można mieć wrażenie, że dziecko ma „kamienną twarz”. Ekspresja emocjonalna poprzez mimikę jest bardzo zubożona. Są koncepcje, które wiążą to z porażeniem nerwu twarzowego, a nie jedynie z zaburzeniami w rozwoju społecznym. W związku z tym zaleca się rehabilitację mięśni twarzy. Brak spontaniczności widoczny jest także w gestykulacji, co związane jest prawdopodobnie z problemami z orientacją w schemacie własnego ciała. Dodatkowo dzieci z autyzmem nierzadko przyjmują specyficzne pozy ciała, co bardzo często jest konsekwencją napięcia mięśniowego.
Ostatnim elementem „triady autystycznej” są ograniczone, powtarzane i stereotypowe wzorce zachowania, zainteresowań i działania. Odbierane jest to jako brak elastyczności, sztywność lub przywiązanie do stałości. Osoby z autyzmem często kojarzone są ze specyficznymi zainteresowaniami, pogłębianiem wiedzy na jakiś konkretny, często bardzo wąski i specjalistyczny temat. U małych dzieci i osób gorzej funkcjonujących może to przyjmować formę kolekcjonowania jakichś przedmiotów. Zwykle ma ono przymusowy charakter i nie służy zabawie, ale układaniu w określony sposób. U części dzieci obserwuje się silne przywiązanie do przedmiotów pełniących funkcje talizmanów. Daje to niewątpliwie poczucie bezpieczeństwa, ale może też zaabsorbować dziecko do tego stopnia, że będzie ono się na tym koncentrowało przez większość swojego czasu. Jeśli chodzi o zabawy dzieci autystycznych, to bardzo często są one oparte na sztywnych schematach, pozbawione fantazji, niewykorzystujące wyobraźni. Widocznym symptomem sztywności w zachowaniu są tzw. manieryzmy ruchowe, przejawiające się np. w kręceniu się wokół własnej osi, trzepotaniu nadgarstkami na wysokości wzroku, patrzeniu kątem oka, wspinaniu się na palcach. W ten sposób osoby z autyzmem dostarczają sobie stymulacji. Podobnie wyglądają tzw. stereotypie ruchowe - np. monotonne kołysanie się. Stereotypie, pojawiające się przede wszystkim w stanach dużego napięcia emocjonalnego, mogą występować także na poziomie języka. Wtedy przyjmują postać np. pytań, przekleństw. Na koniec warto zwrócić także uwagę na szczególnie trudne dla dziecka i otoczenia zachowania autoagresywne. Polegają one na zadawaniu sobie bólu w ten sam, określony sposób, za pomocą tych samych ruchów. Osoby z autyzmem mają dużą trudność w regulowaniu swoich emocji i relacji z otoczeniem w inny sposób niż poprzez agresję.
„Triada autystyczna” pokazuje, jak wiele wspólnego mają ze sobą różne zaburzenia ze spektrum autyzmu. Określony wzorzec objawów ułatwia diagnozę i zastosowanie odpowiednich form terapii. Nie można jednak zapominać, że każde dziecko jest inne. Dotyczy to oczywiście także dzieci z autyzmem. Dostrzegając indywidualność dziecka, zobaczymy w nim człowieka wraz z jego fascynującym, chociaż pewnie nie zawsze zrozumiałym, dla nas światem. Ten świat to o wiele więcej niż tylko autyzm i jego objawy.