Kwestie terminologiczne, historia praw człowieka
1.Pojęcie ochrony praw człowieka
definicja formalna(prawna)- niedopuszczenie do pozbawionej podstawy prawnej ingerencji państwa w sferę praw człowieka.
Powszechna- ogół środków oraz działalność mająca na celu zapewnienie i realizację praw człowieka.
2. Formy ochrony praw człowieka
ochrona represyjna- gdy nastąpiła naruszenie praw jednostki lub norm prawnych ich dotyczących i jednostka wzywa odpowiedni organ do ochrony jej praw; organ ten orzeka sankcję wobec tego, kto naruszył prawa jednostki (przykład: Polska, Niemcy)
ochrona prewencyjna- jeśli jednostka wzywa odpowiedni organ, aby podjął działania mające na celu zapobieganie naruszeniu jej praw lub zmniejszenie niebezpieczeństwa ich naruszenia.
Według austriackiego badacza F. Ermacory:
ochrona praw człowieka w wąskim tego słowa znaczeniu (ochrona sensu stricto)- suma środków prawnych lub o charakterze quasi- prawnym, które państwo stosuje, aby zapewnić realizację praw człowieka
ochrona praw człowieka w szerokim tego słowa znaczeniu (ochrona sensu largo)- obejmuje każdy środek w danym systemie społecznym, oddziałujący na system polityczny, aby zapewnić realizacje praw człowieka.
3.Systemy ochrony praw człowieka i relacje między nimi
Według kryterium płaszczyzny terytorialnej wyróżniamy system:
wewnątrzpaństwowy- czyli system wewnętrzny
ponadnarodowy- dla porządku prawnego UE
międzynarodowy- w którym wyróżniamy systemy uniwersalne i regionalne.
Systemy te wzajemnie na siebie oddziałują, wpływając na powstawanie nowych regulacji prawnych oraz ewolucję orzecznictwa sądowego.
Prawo międzynarodowe wpływa na kierunek i treść aktów normatywnych, dotyczących praw człowieka w prawie wewnętrznym
rozwiązania zawarte w prawie międzynarodowym wpływają na decyzje podejmowane przez organy wewnętrzne poszczególnych państw w zakresie praw jednostki (organy muszą podporządkować się ratyfikowanym przez państwo umowom międzynarodowym)
współczesne prawa człowieka chronione są równocześnie przez prawo międzynarodowe i krajowe
na prawo wewnętrzne oddziałują regulacje zawarte w prawie unijnym i decyzje organów o charakterze ponadnarodowym
prawo wewnętrzne oddziałuje na rozwiązania przyjmowane w aktach prawa międzynarodowego czy ponadnarodowego oraz na działalność ich organów
4. Gwarancje ochrony praw człowieka
a) definicja gwarancji praw człowieka
czynniki i środki służące zapewnieniu realizacji praw człowieka
b) podział
gwarancje materialne w nauce prawa w państwach realnego socjalizmu- ogół czynników i środków warunkujących w danym systemie społecznym realizację praw jednostki (realizowane w systemie europejskim)
gwarancje formalne (zwane inaczej prawnymi lub instytucjonalnymi)- całokształt środków prawnych i środków o charakterze instytucjonalnym, które państwo stworzyło i stosuje dla zapewnienia realizacji praw jednostki
Czasem gwarancje formalne dzieli się na:
- pośrednie- możliwość oddziaływania jednostek na państwo
- bezpośrednie- zapewnienie pełnej realizacji praw jednostki
c) typologia L. Wiśniewskiego
gwarancje ustrojowe- obejmują najważniejsze zasady konstytucyjne określające ustrój państwa oraz wywierające wpływ na treść i zabezpieczenie praw jednostki
g. prawnoinstytucjonalne- obejmują reguły kształtowania praw i wolności obywatelskich, system ochrony i kontroli przestrzegania praw i wolności
g. społeczne i moralne- instytucje społeczne i stany faktyczne stymulujące przestrzeganie norm moralnych i prawnych
g. materialne- obejmują dobra materialne umożliwiające jednostce korzystanie z przysługujących jej praw.
5. Zagrożenia praw człowieka
Zagrożenia praw człowieka to czynniki ograniczające całkowicie możliwości ich realizacji lub tę realizację w mniejszym lub większym stopniu.
Zagrożenia globalne: są niemożliwe do usunięcia czy zapobieżenia w skali jednego kraju bądź regionu (np. degradacja środowiska naturalnego, kryzys gospodarczy, napięta sytuacja międzynarodowa).
Spychają one na plan dalszy zagrożenia wewnętrzne.
6.Naruszenia praw człowieka
Naruszenie praw człowieka występuje, gdy jakiś podmiot całkowicie lub częściowo ogranicza możliwość ich realizacji, działając w sposób niezgodny z prawem.
Pojęcie naruszenia konstytucyjnych praw i wolności
„O naruszeniu praw lub wolności konstytucyjnych danego podmiotu można mówić wówczas, gdy organ władzy publicznej poprzez wydanie konkretnego orzeczenia w sposób nieusprawiedliwiony wkroczył w sferę przysługujących temu podmiotowi praw lub wolności konstytucyjnych albo prawom tym lub wolnościom odmówił ochrony lub też ich urzeczywistnienia.”
7. Geneza praw człowieka
1)Pojęcie praw człowieka:
to podstawowe uprawnienia gwarantujące równość i bezpieczeństwo. Regulują one relacje między obywatelem a państwem. Inaczej, to zespół praw przysługujących każdemu człowiekowi bez względu na rasę, płeć, narodowość, pochodzenie, wiek, zawód itd. Wynikają one z samego faktu bycia człowiekiem,
prawa te są :
przyrodzone (człowiek nabywa je przez urodzenie się, z niektóre nawet przed urodzeniem)
powszechne (przysługują każdej osobie)
niezbywalne (nie można się ich zrzec)
nienaruszalne (nie można człowieka pozbawić tych praw)
(art. 30 Konstytucji R.P.) - „przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”
2)Genezę praw człowieka można upatrywać w:
Dekalogu, w elementach wiary judaistycznej, później chrześcijańskiej, które mówią o równości ludzi w oczach Boga;
w kodeksie Hammurabiego, w którym zapisano:
Jam jest król (...). Gdy bóg Marduk polecił mi abym dobrze ludźmi rządził, abym dał krajowi dobre kierownictwo, włożyłem prawo i sprawiedliwość do ust kraju, zapewniłem ludziom pomyślność.
filozofii starożytnej Grecji np. Pitagorejczycy uważali, że władzę daje człowiekowi mądrość, a nie urodzenie. Sofiści podkreślali równość obywateli w posiadaniu własnych poglądów. Sokrates, jak akuszerka, pomagał rodzić się mądrości u ówczesnych Ateńczyków. Arystoteles wychwalał umiarkowaną demokrację. Stoicy głosili wolność jednostki i niezależność od państwa oraz prymat praw naturalnych;
filozofii starożytnego Rzymu np. Seneka (początki n.e.) mówił, że „homo res sacra hominis” „człowiek świętością”, a źródłem suwerenności jest lud;
rzymskim prawie cywilnym, w którym znane były maksymy np. o konieczności wysłuchania dwóch stron zanim zostanie ogłoszony wyrok;
filozofii św. Tomasza głoszącej w „Summie teologicznej” o konieczności uznania praw naturalnych przy tworzeniu praw przez władcę;
Wielkiej Karcie Swobód wydanej w 1215 roku w Anglii przez króla Jana bez Ziemi, gwarantującej, że nikt nie może być wygnany, pozbawiony praw, pozbawiony mienia bez wyroku sądowego równych mu osób;
Uznawanej w Polsce szlacheckiej zasadzie „neminem captivabimusnisi iure victum” „nikogo nie więzimy bez wyroku sądu”;
w doktrynie o tolerancji religijnej wygłoszonej przez Pawła Włodkowica, podczas soboru w Konstancji w 1415 roku;
w ustawie angielskiej Habeas corpus act z 1679 roku zabraniającej aresztowania obywatela, bez wyroku sądowego;
Najokazalej widać rozwój praw obywatelskich w okresie oświecenia:
w filozofii przedstawicieli oświeceniowych Johna Locka, (Dwa traktaty o rządzie), Monteskiusza (O duchu praw ), J.J. Rousseau (Umowa społeczna), T. Paine'a (Prawa człowieka). Filozofowie rozważali umowę społeczną jaka się wytwarza pomiędzy władzą, której społeczeństwo powierzyło uprawnienia do prowadzenia państwa, a w zamian ma gwarancję na przestrzeganie podstawowych praw. Filozofowie oświecenia podkreślali, że człowiek rodzi się wolny, ma prawa do życia, wolności i własności, tolerancji, państwo zapewnia praworządność. Każda władza (ustawodawcza i wykonawcza) w państwie stworzona na wzór oświeceniowy podlega konstytucji, czyli spisanym normom prawnym;
w Deklaracji Niepodległościowej Stanów Zjednoczonych, określająca równość stanów i ludzi wobec prawa;
konstytucji amerykańskiej z 1787roku, w której zastosowano model trójpodziału władzy według Monteskiusza jako najbardziej nowoczesny sposób zorganizowania państwa;
Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku, która jako pierwsza wprowadziła hasła: wolność, własności, suwerenności ludu, równość i braterstwo, zawierała również katalog praw obywatelskich. Deklaracja głosiła, że państwo ma za zadanie chronić prawa jednostki;
konstytucji francuskiej z 1791 roku, jednym z pierwszych nowoczesnych dokumentów wprowadzających ustrój republikański we Francji, zawierała wiele cech powyższej Deklaracji;
konstytucji 3 maja 1791 roku w Polsce, gdzie nie tylko zastosowano model trójpodziału władzy według Monteskiusza, ale również inne osiągnięcia myśli oświeceniowej np.: swobodę wyznania, wzięcie chłopa pod opiekę prawną państwa, oraz nietykalność osobistą mieszczan, a także zapewnienie tolerancji religijnej dla mieszkańców Rzeczypospolitej;
w Kodeksie cywilnym Napoleona Bonaparte z 1804 roku, w którym podkreślano równość i własność jednostki. Wojny toczone przez Napoleona upowszechniły zdobycze rewolucji i „jego” kodeks w niemalże całej Europie, z tego też powodu w przepisach państwowych np. Niemiec, czy Polski widać ewidentnie francuskie wzorce. Ważnym przykładem z historii Polski była ogłoszona w 1807 roku konstytucja, znosiła poddaństwo i wprowadzała do rzeczywistej realizacji znane już we Francji zdanie „człowiek rodzi się wolny” (konstytucja nadała chłopom wolność osobistą).
Wiek XIX dał początki powstaniu zabezpieczeń prawnych na arenie międzynarodowej, początkowo dotyczyło to prawa do interwencji humanitarnej gdy jakieś państwo ograniczało prawa narodowe lub religijne. Istotnymi przykładami zabezpieczeń prawa międzynarodowego był traktat berliński z 1878 roku, w którym zabezpieczono ochronę prawną chrześcijanom w państwie tureckim.
Wielkie znaczenie dla rozwoju praw humanitarnych miała konwencja genewska z 1864 roku, w której określono zasady opieki nad poszkodowanymi i rannymi w wojnie niezależnie od narodowości. Dzięki konwencji powstał Międzynarodowy Czerwony Krzyż.
W 1907 podpisano jeszcze jedną konwencję haską, która objęto mieszkańców oraz żołnierzy na terenie konfliktu. Niestety w czasie trwania II wojny światowej obie konwencje nie były przestrzegane przez państwa totalitarne.
Ważnym wydarzeniem dla rozwoju systemu ochrony prawa międzynarodowego było ogłoszenie przez prezydenta Stanów Zjednoczonych Wilsona prawa narodów do samostanowienia jako kryterium utrzymania pokoju na świecie.
Działająca w okresie dwudziestolecia międzywojennego Liga Narodów przyjęła sobie za cel, działania zmierzające do pokojowego rozstrzygania sporów oraz równouprawnienia mniejszości narodowych. W ramach pracy Ligi Narodów stworzono ochronę praw uchodźców, prawo pracy oraz prawa socjalne.
W 1942 roku Karta atlantycka naszkicowała cele działań na rzecz ochrony praw człowieka, uwzględniając m.in. prawo ludów do wybrania sobie formy rządów.
Rozkwit praw człowieka nastąpił dopiero po 1945 roku, gdyż okres wojny pokazał wiele przykładów ich łamania, w związku z czym należało stworzyć system zabezpieczający przed kolejnymi tego typu dzianiami.
W 1945 roku powstała Organizacja Narodów Zjednoczonych i podległe jej agendy, które zajęły się nietylko ochroną praw człowieka, ale również rozpowszechnianiem przykładów ich łamania w celu reakcji opinii światowej oraz propagowaniem ochrony tychże praw. Odniesienie do propagowania i przestrzegania praw człowieka zawiera artykuł pierwszy Karty Narodów Zjednoczonych, z kolei artykuł 68 tegoż dokumentu mówi o powołaniu komisji praw człowieka. Do dnia dzisiejszego ONZ i jej agendom udało się opracować szereg sprawdzonych mechanizmów monitorujących naruszenie praw człowieka.
Dzięki działalności Organizacji Narodów Zjednoczonych oraz poszerzaniu się zakresu praw obywatelskich pojawiła się konieczność tworzenia systemów regionalnych np.: europejskiego, afrykańskiego, amerykańskiego i arabskiego, którym łatwiej chronić prawa człowieka na poszczególnych kontynentach. W wielu państwach powstają instytucje narodowe przygotowujące i przeprowadzające kampanie propagandowe na temat praw człowieka.
1)Stadia rozwojowe praw człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem ich konstytucjonalizacji
a)Idealizacja-stadium pierwotne. Stopniowo rodzi się, rozwija i dojrzewa idea praw człowieka-nieśmiała i cząstkowa, później coraz bardziej dojrzała i pełna, co stanowi poniekąd naturalne przejście do następnego stadium.
b)Konceptualizacja-oznacza wypracowanie logicznej, racjonalnej koncepcji praw człowieka, wyrozumowanego systemu, w oparciu o który można już przekonywać wątpiących, który poniekąd sam w sobie ma moc przekonywania. O konceptualizacji również da się powiedzieć, iż nie jest i nie może być zadaniem skończonym; dynamika idei zakłada i wymaga dynamiki koncepcji.
c)Normatywizacja-często zwana pozytywizacją, oznacza przeniesienie na grunt prawa pozytywnego, a więc obowiązującego w danym miejscu i czasie, owych wcześniej zracjonalizowanych praw człowieka, nadanie im kształtu norm prawnych, zagwarantowanie ich prawnej ochrony. Dynamika tego stadium jest dwuwarstwowa: z jednej strony, chodzi o dynamiczną interpretację praw już objętych ochroną, stosowanie do wymagań dnia dzisiejszego; z drugiej strony, wchodzi w grę kształtowanie nowych standardów ochronnych, gdyż dotychczasowe już nie zdołają sprostać aktualnym wymaganiom.
d)Konstytucjonalizacja-prawne gwarancje praw człowieka zasługują na ich umiejscowienie w ustawie zasadniczej w charakterze zupełnie podstawowego elementu myślenia o urządzeniu państwa i zorganizowanego społeczeństwa
e)Internacjonalizacja-umiędzynarodowienie praw człowieka, ukształtowania zrębów, a potem dalszej kodyfikacji i rozwoju systemu międzynarodowej ochrony praw człowieka.
f)Realizacja-czyli urzeczywistnienie praw człowieka, by istniały gwarancje skutecznego zapobiegania naruszeniom praw człowieka oraz równie skutecznego dochodzenia roszczeń na wypadek ich naruszenia. Stadium realizacji ma swoją naturalną dynamikę, będącą pochodną dynamiki życia ludzkiego.
2)Kodyfikacja uniwersalnej i europejskiej ochrony praw człowieka
a)system uniwersalny
× Podstawy normatywne systemu uniwersalnego obejmują Kartę NZ, Powszechną Deklarację Praw Człowieka i Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka jak również dokumenty „wyspecjalizowane”.
× organem, na którym spoczął ciężar przygotowania projektu kodyfikacji była Komisja Praw Człowieka-powołana w 1946 przez Radę Gospodarczo-Społeczną. Komisja przyjęła, iż Międzynarodowa Karta Praw Człowieka składać się będzie z trzech dokumentów:
-Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
-Paktu Praw Człowieka
-środków dotyczących wprowadzenie w życie Paktu
× Powszechna Deklaracja Praw Człowieka-jej ostateczny tekst został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne 10.12.1948 w Paryżu. Składa się ona z 30artykułów poprzedzonych wstępem. Jest ona rezolucją Zgromadzenie Ogólnego 217A(III). Obecnie normy Deklaracji uznaje się bądź za prawo zwyczajowe bądź za zasady ogólne prawa, które również stanowią źródło prawa międzynarodowego.
× 19lat(1947-1966)trwały prace nad traktatami. Ostatecznie prace zakończyły się 16.12.1966 uchwaleniem następujących umów międzynarodowych:
-Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych
-Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych
-Protokołu Fakultatywnego do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. MPPGSiK wszedł w życie 3.01.1976. MPPOiP 23.03.1976
× Zgromadzenie Ogólne NZ przyjęło 15.12.1988 Drugi Protokół Fakultatywny do MPPOiP w sprawie zniesienia kary śmierci. Wszedł on w życie 11.07.1991. Ponadto 10.12.2008 Zgromadzenie Ogólne przyjęło tekst Protokołu Fakultatywnego do MPPGSiK.
Standardy specjalne „wyspecjalizowane”- skupiają się one jedynie na określonym wycinku substancji chronionej:
a)umowy chroniące przed określonymi naruszeniami praw człowieka:
-Konwencja w sprawie ścigania i karania zbrodni ludobójstwa z 1948
-Protokół z 1953 oraz Konwencja Uzupełniająca w sprawie zniesienia niewolnictwa, handlu niewolnikami oraz instytucji i praktyk zbliżonych do niewolnictwa z 1956
-Konwencja UNESCO w sprawie wyeliminowania dyskryminacji w dziedzinie edukacji z 1960
-Konwencja w sprawie wyeliminowania wszelkich form dyskryminacji rasowej z 1965
-Konwencja w sprawie zniesienia i karania zbrodni apartheidu z 1973
-Konwencja przeciwko torturom oraz okrutnemu, nieludzkiemu bądź poniżającemu traktowaniu lub karaniu z 1984
b)umowy chroniące określoną kategorię osób:
-Konwencja dotycząca statusu uchodźców z 1951(wraz z Protokołem z 1966)
-Konwencja o prawach politycznych kobiet z 1952
-Konwencja o obywatelstwie kobiety zamężnej z 1957
-Konwencja w sprawie wyeliminowania wszelkich form dyskryminacji kobiet z 1979
-Konwencja Praw Dziecka z 1989
b)system europejski
× niezwłocznie po powstaniu Rady Europy przystąpiono do prac nad traktatem poświęconym ochronie praw człowieka. 4.11.1950 w Rzymie podpisano Konwencje o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności(Europejska Konwencja Praw Człowieka). Do EKPC jest 15protokołów dodatkowych i można je podzielić na:
=protokoły o charakterze materialnym-uzupełniają konwencję od strony materialno prawnej tzn. rozszerzają konwencjonalny katalog praw człowieka
=protokoły o charakterze proceduralno-organizacyjnym, które modyfikują mechanizm kontrolny. Dla wejścia w życie potrzebują ratyfikowania przez wszystkie strony konwencji.
× w 1961 podpisano Europejską Kartę Społeczną, która składa się z preambuły, 38artykułów pogrupowanych w 5częściach
Standardy specjalne „wyspecjalizowane”:
-Europejska Konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu z 1987
-Zrewidowana Europejska Konwencja o przysposobieniu dzieci z 2008
-Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci z 1996
-Konwencja o ochronie dzieci przed wyzyskiem seksualnym oraz wykorzystaniem seksualnym z 2007
-Konwencja Ramowa o ochronie mniejszości narodowych z 1995
-Europejska Konwencja o ekstradycji z 1957
-Konwencja o ochronie osób w związku z automatycznym przetwarzaniem danych osobowych z 1981
-Konwencja o prawach człowieka i biomedycynie z 1997
-Konwencja Rady Europy o przeciwdziałaniu handlowi ludźmi-weszła w życie 2008