BILANS PŁATNICZY
Bilans płatniczy- jest zestawieniem wszystkich płatności dokonanych w danym okresie między rezydentami krajowymi a zagranicą. Bilanse płatnicze są sporządzane przez banki centralne poszczególnych krajów według metodologii MFW, zawsze na koniec roku kalendarzowego, a zazwyczaj także na koniec każdego miesiąca.
Wiedza o sytuacji płatniczej kraju jest niezbędna do podejmowania racjonalnych decyzji na szczeblu centralnym oraz pomaga w ocenie ryzyka kursowego i ryzyka zmian stóp procentowych, a zatem podstawowych norm sterujących.
Struktura bilansu płatniczego przedstawia się następująco:
Rachunek bieżący obejmuje pięć grup transakcji:
Wpływy z eksportu i wypłaty na import towarów
Wpływy z eksportu i wypłaty na import usług (tradycyjnie istotną rolę odgrywają tu usługi transportowe, spedycyjne i logistyczne, poza nimi usługi finansowe, ubezpieczeniowe, turystyka, rozmaite zyskujące na znaczeniu usługi z otoczenia biznesu, np. centra obliczeniowe, audyt, księgowość,…)
Dochody od majątku ulokowanego za granicą i dochody od majątku zagranicy ulokowanego w kraju (transfer zysków, dywidendy, czynsze dzierżawne, otrzymane i zapłacone odsetki)
Transfery (obejmują m.in. pomoc zagraniczną, składki do organizacji międzynarodowych, bieżące koszty obsługi długu zagranicznego, koszty utrzymywania ambasad, przekazy od emigrantów, renty, emerytury i stypendia)
Pozostałe obroty niesklasyfikowane (saldo skupu i sprzedaży walut obcych w kantorach i kasach banków)
Rachunek kapitałowy i finansowy:
Rachunek kapitałowy (przedstawia rozliczenie wpływów i wypłat z tytułu: transferów kapitałowych, np. darów i środków pomocy bezzwrotnej wyraźnie przeznaczonych na finansowanie środków trwałych lub umorzeń długu, nabywania lub zbywania aktywów niefinansowych i nieprodukcyjnych praw własności do patentów, praw autorskich, znaków handlowych, itp.)
Rachunek finansowy (aktywa i pasywa finansowe, w skład których wchodzą inwestycje bezpośrednie, inwestycje portfelowe i pozostałe).
Inwestycje bezpośrednie odzwierciedlają przepływy finansowe z tytułu zakupu lub sprzedaży akcji (kapitał akcyjny) lub udziałów (pozostały kapitał) w przedsiębiorstwach zagranicznych przez inwestorów krajowych i w przedsiębiorstwach krajowych przez inwestorów zagranicznych. Dodatnie saldo pozycji „inwestycje bezpośrednie” pokazuje, że dany kraj jest importerem tego rodzaju kapitału netto.
Inwestycje portfelowe dzielą się na :
Transakcje udziałowymi papierami wartościowymi (akcje)
Transakcje dłużnymi papierami wartościowymi (obligacje, skrypty dłużne, instrumenty rynku pieniężnego i pochodne instrumentów finansowych)
Pozostałe inwestycje obejmują kredyty otrzymane i udzielone oraz zmiany aktywów i pasywów z tytułu transakcji w zakresie: gotówki w kasach banków, rachunków bieżących lokat i depozytów oraz pozostałych należności i zobowiązań zagranicznych.
Saldo błędów i opuszczeń- w tej pozycji są ujmowane transakcje, które uchwycił wprawdzie system bankowy, ale nie daje się ich przyporządkować do żadnej z wyżej wymienionych grup transakcji.
Pozycje finansujące- są to oficjalne aktywa rezerwowe, kredyty otrzymane z MFW i tzw. Exceptional financing, tj. operacje mające na celu restrukturyzację lub redukcję długów.
Wszystkie transakcje dzielą się dwa rodzaje:
Autonomiczne- obejmują rachunek bieżący, rachunek kapitałowy i finansowy, saldo błędów i opuszczeń. Są przeprowadzone przez wszystkie podmioty biorące udział w obrotach zagranicznych. Suma tych transakcji, zarówno bieżących jak i kapitałowych, daje saldo bilansu płatniczego(dzięki niemu można już formułować wstępne wnioski o sytuacji płatniczej danego kraju). Jeżeli saldo transakcji autonomicznych jest dodatnie tzn. że do kraju wpłynęło więcej walut obcych niż rezydenci krajowi wydali za granicą. Nadwyżka przejmowana jest zazwyczaj przez bank centralny i lokowana za granicą, powiększając oficjalne rezerwy walutowe. Kiedy suma transakcji autonomicznych jest ujemna, bank centralny dostarcza potrzebną ilość dewiz, sprzedając je na krajowym rynku walutowym i redukując w ten sposób oficjalne rezerwy walutowe.
Wyrównawcze- operacje banku centralnego, których celem jest równoważenie bilansu płatniczego, a których treścią jest zmiana stanu rezerwy walutowych.
Bilans rozrachunków bieżących- jest podstawową wielkością ekonomiczną, która opisuje równowagę zewnętrzną danej gospodarki. Najistotniejszą częścią bilansu rozrachunków bieżących jest bilans handlowy, który wraz z bilansem usług odzwierciedla bieżące przepływy pieniądza między krajem a zagranicą związane z funkcjonowaniem sfery realnej gospodarki. Nadwyżka na rachunku bieżącym oznacza przewagę oszczędności nad inwestycjami w sferze realnej, a zatem definiuje dany kraj jako eksportera kapitału netto. Inwestycje te mogą przybrać formę: bezpośrednich, portfelowych lub odpływu kapitału krótkoterminowego.
Bilans kapitałowy i finansowy wraz z saldem błędów i opuszczeń obejmuje drugą, obok bieżących, grupę transakcji autonomicznych.
Pozycja „inwestycje bezpośrednie” jest najsilniej powiązana ze sferą realną gospodarki. Inwestycje bezpośrednie, nawet w formie nabywania mniejszościowych pakietów w spółkach za granicą, są dokonywane z myślą o prowadzeniu przedsiębiorstwa, a więc o kierowaniu nim.
Inwestycje typu fuzje i przejęcia- dostarczają zwykle mniej korzyści, bo dotyczą przedsiębiorstw już obecnych na rynku, z określonym potencjałem technologicznym i ludzkim. Motywem jest często minimalizacja kosztów, czyli redukcje zatrudnienia, mniejsze inwestycje i koszty stałe. Np. transakcje prywatyzacyjne w Polsce, przejęcie przez Forda Volvo.
Inwestycje typu greenfield- powstaje nowe przedsiębiorstwo. O takie inwestycje zabiegają kraje rozwijające się. Skala korzyści z inwestycji zależy od motywów szczegółowych, jakimi kieruje się inwestor zagraniczny; jeżeli inwestor widzi korzyści tylko w niskich kosztach robocizny, to pozostaje w danym kraju tak długo, jak długo koszty te będą niskie. Np. szycie ubrań przenoszone z Polski na Białoruś.
Inwestycje portfelowe- nie są dokonywane z myślą o prowadzeniu przedsiębiorstwa za granicą. Inwestorzy kierują się zyskiem finansowym, który chcą osiągnąć na zmianach cen papierów wartościowych. Mogą mieć charakter: krótko, średnio lub długookresowy. Inwestor ma zawsze szansę szybkiego wyjścia z inwestycji, ponieważ może sprzedać posiadane aktywa na rynku kapitałowym danego kraju lub na rynku międzynarodowym.
Inwestycje portfelowe dzielą się na :
Inwestycje w instrumenty udziałowe- polegają na zakupie pakietów akcji w spółkach działających w danym kraju.
Instrumenty dłużne- to zakup zagranicznych obligacji i skryptów dłużnych. Obligacje są: emitowane przez sektor publiczny( rządowe, gminne, miejskie, itp.) i obligacje korporacyjne ( przez sektor prywatny). Dzielą się one na krótko, średnio i długookresowe.
Uzupełniający charakter mają inwestycje w instrumenty pochodne. Zagraniczny inwestor, dokonując tych inwestycji, zabezpiecza sobie z reguły możliwość bezpiecznego wyjścia z inwestycji.
Dla sytuacji płatniczej kraju inwestycje w instrumenty udziałowe są daleko mniej ryzykowne niż inwestycje w instrumenty dłużne. Dzieje się tak dlatego, że w pierwszym przypadku ryzykuje przede wszystkim inwestor zagraniczny. W przypadku inwestycji w instrumenty dłużne ryzyko jest po stronie emitenta. W przypadku inwestycji w papiery korporacyjne ryzyko inwestora sprowadza się do niewypłacalności dłużnika, a w przypadku inwestycji w papiery sektora publicznego ryzyko niewypłacalności jest o wiele mniejsze, lecz nie można go wykluczyć.
Oficjalne rezerwy walutowe- są to krótkoterminowe należności zagraniczne o wysokim stopniu płynności denominowane w walutach wymiennych. Rezerwy służą władzom monetarnym do przeprowadzania transakcji równoważących bilans płatniczy. W przypadku nadwyżki bilansu płatniczego bank centralny kupuje waluty zagraniczne za pieniądz krajowy. Rezerwy stają się w ten sposób źródłem emisji pieniądza. W przypadku deficytu bilansu płatniczego bank sprzedaje potrzebną ilość walut zagranicznych w zamian za pieniądz krajowy.
Problem równowagi bilansu płatniczego
Równowaga płatnicza zachodzi wtedy, gdy suma transakcji autonomicznych (rachunek bieżący, bilans kapitałowy i finansowy, skorygowane o saldo błędów i opuszczeń) wynosi zero.
Nie ma potrzeby wprowadzania rezerw wyrównawczych, czyli nie zmienia się poziom oficjalnych rezerw walutowych. Nadwyżka bilansu płatniczego oznacza oznacza wzrost rezerw walutowych, deficyt natomiast ich spadek.
Równowaga płatnicza (zewnętrzna) jest istotnym elementem ogólnej równowagi makroekonomicznej danego kraju. Rzeczywista lub pełna równowaga ma miejsce jeżeli równowaga formalna istnieje w ogólnych warunkach równowagi makroekonomicznej tj. wtedy, kiedy dana gospodarka rozwija się w tempie zbliżonym do potencjalnego, w pełni wykorzystuje rozporządzalne zasoby, w tym zwłaszcza zasoby pracy, finanse publiczne są zrównoważone, a inflacja znajduje się pod kontrolą.
Sposób przywracania równowagi płatniczej zależy od przyjętego reżimu polityki kursowej.
System kursu stałego zakłada aktywny udział władz monetarnych w tym obszarze.
System kursu płynnego gwarantuje (teoretycznie) automatyzm w przywracaniu równowagi. Praktycznie i w tym przypadku rola państwa jest istotna
Przywracanie równowagi płatniczej w przypadku stałego kursu walutowego
Sposoby przywracania równowagi płatniczej przy stałym kursie walutowym:
Rewaulacja (wzrost korzyści z wymiany międzynarodowej: firmy krajowe będą mniej płacić za towary importowane, a eksporterzy otrzymają więcej za swoje produkty)
Obniżenie stóp procentowych, a tym samym zwiększenie popytu globalnego (część popytu skieruje się na towary krajowe i niektóre zagraniczne)
Zwiększenie popytu globalnego poprzez politykę fiskalną (obniżenie podatków) i lub budżetową (wzrost wydatków)
Restrykcyjna polityka pieniężna i ustalenie stóp procentowych, na takim poziomie, przy którym popyt krajowy będzie niewielki, że import spadnie, eksport wzrośnie, a saldo będzie odpowiednie (prowadzi to jednak do recesji- bezrobocia, bankructw i frustracji społecznej oraz tworzą sytuację spekulacyjną i przyciągają kapitał krótkoterminowy)
Przywracanie równowagi płatniczej w przypadku zmiennego kursu walutowego
Płynny kurs walutowy- teoretycznie zwalnia państwo z troski o równowagę płatniczą; cena równowagi, która bilansuje na rynku walutowym popyt i podaż pieniądza zagranicznego.
Mechanizm przywracania równowagi płatniczej w warunkach kursu zmiennego na przykładzie:
Jeżeli w danym kraju pojawia się deficyt w handlu zagranicznym, czyli import przewyższa eksport, na rynku walutowym pojawia się niedobór walut obcych. Niedostateczna w stosunku do popytu podaż sprawia, że ceny walut obcych idą w górę, a zatem następuje deprecjacja waluty narodowej. Niższy kurs walutowy uruchamia automatycznie proces dostosowawczy w sferze realnej gospodarki. Eksporterzy otrzymują za swoje produkty więcej pieniędzy w walucie narodowej, co pozwala im obniżać ceny dewizowe i zwiększać sprzedaż- rośnie eksport. Towary zagraniczne w tym samym stopniu drożeją i popyt na nie się zwiększa.
Przywracanie równowagi płatniczej w warunkach nadwyżki eksportowej, kursu płynnego i swobody przepływów kapitałowych:
Nadwyżka eksportowa oznacza przewagę podaży walut obcych nad popytem na krajowym rynku walutowym. Jeżeli władze monetarne nie interweniują, kurs waluty narodowej rośnie. Wzrost kursu ogranicza eksport i stymuluje import, wzrost kursu podnosi atrakcyjność rynku pieniężnego dla zagranicznych inwestorów finansowych, którzy kierują się formułą:
Zif= (1+i)*(1+df)-1
Gdzie
Zif- roczna stopa zwrotu od zainwestowanego kapitału
i- stopa % w danym kraju
df- stop aprecjacji lub deprecjacji waluty danego kraju
Jeżeli w jakimś kraju stopa % wynosi 5% i waluta umacnia się o 4% w ujęciu rocznym do $, to stopa zwrotu liczona w $ wyniesie 9,2%. Inwestor finansowy porównuje tę liczbę ze stopą na rynku amerykańskim np.1,25% , kalkuluje stopień ryzyka i dokonuje lokaty. Pojawia się nowy strumień podaży pieniądza amerykańskiego, następuje dalsza aprecjacja waluty narodowej, co czyni inwestycje jeszcze bardziej opłacalnymi, kapitał napływa jeszcze szerszymi strumieniami, waluta się umacnia, powstaje typowa sytuacja spekulacyjna. Brak interwencji ze strony władz, prowadzi do tego, że procesy dostosowawcze muszą dokonać się w sferze realnej gospodarki. Eksport musi się obniżyć, a import wzrosnąć, aby zniwelować dodatnie saldo w bilansie kapitałowym. Nadwyżka handlowa zmienia się w deficyt, następuje spadek aktywności gospodarczej eksporterzy tracą rynki zagraniczne, konkurencja zagraniczna wykorzystuje swoją przewagę cenową i zdobywa większe udziały w rynku cenowym, rośnie bezrobocie, kurzy się baza fiskalna rządu, pojawiają się więc problemy finansowe.
Reasumując: system kursów płynnych gwarantuje wprawdzie automatyzm w przywracaniu równowagi płatniczej, jednak istnienie międzynarodowego rynku finansowego powoduje, że automatyzm ten może prowadzić do poważnej destabilizacji i wielkich strat w sferze realnej gospodarki.
W sytuacji nadwyżki walut obcych nad walutą narodową bank centralny może zastosować następujące instrumenty:
Przeprowadzić operację wyrównawczą i skupić część nadwyżki
Dopuścić do lekkiej aprecjacji waluty narodowej
Obniżyć stopę % w celu pobudzenia popytu krajowego, którego część skieruje się na towary importowane (także po to, aby dać sygnał rynkowi finansowemu, że bank nie dopouści do powstania sytuacji spekulacyjnej)