Bilans płatniczy to jedno z pojęć stosunkowo często pojawiających się w relacjach mediów, zwłaszcza gospodarczych. Jest on zestawieniem wszystkich transakcji, dokonywanych między rezydentami krajowymi (osoby lub podmioty prawne zamieszkałe na stałe na obszarze danego kraju) a zagranicą. Przedmiotem jego zainteresowania jest to czy mamy nadwyżkę czy też deficyt.

Dochody z transakcji międzynarodowych interesowały ludzi już u samych zaczątków refleksji nad działalnością gospodarczą. Nieprzypadkowo pierwszy w historii nurt myśli ekonomicznej - merkantylizm - stworzył teorię bilansu handlowego, zestawienia wartości importu i eksportu danego kraju. W kolejnych wiekach, gdy międzynarodowe stosunki gospodarcze wyszły daleko poza wymianę towarową, potrzebne było stworzenie bardziej rozbudowanego wykazu transakcji z zagranicą.

W ten sposób otrzymano dzisiejszy bilans płatniczy, w którym wykazane są wszystkie obroty gospodarcze z zagranicą w danym okresie. Dotyczy to zarówno transakcji finansowych, jak i niefinansowych. Rejestrowane jest zarówno kupno lub sprzedaż towaru, czy usługi, jak i wymiana towaru za towar lub przekazanie towaru nieodpłatnie (na przykład wysłanie paczki). To samo dotyczy międzynarodowych operacji finansowych. Zakup obligacji za pieniądze zdeponowane w zagranicznym banku ujmowane jest jako zamiana jednego elementu finansowego na inny.

Z bilansu płatniczego można wnioskować, jaki jest stopień otwarcia gospodarki danego kraju na zagranicę i rynki światowe. Jego struktura informuje, jaki rodzaj powiązań danej gospodarki ze światem zewnętrznym dominuje: czy przeważają płatności z tytułu wymiany handlowej, czy też większe znaczenie mają przepływy kapitału w formie kredytów lub inwestycji. Z kolei saldo pokazuje końcowe efekty ekonomiczne operacji z udziałem zagranicy.

Struktura bilansu płatniczego. Wyróżniamy 3 podstawowe części:

1. Bilans obrotów bieżących (rachunek bieżący)

2. Bilans obrotów kapitałowych

3. Bilans obrotów wyrównawczych

Ad. 1

To zestawienie płatności danego kraju wynikające z międzynarodowego obrotu towarami i usługami, dochodów z kapitału i transferów jednostronnych. Transakcje księgowane w tym bilansie nie powodują powstania przyszłych zobowiązań. Przy zastosowaniu kryterium rodzaju transakcji możemy w nim wskazać:

• Bilans handlowy to zestawienie wartości wywozu (eksportu) i przywozu (importu) towarów, tzn. dóbr materialnych i usług, w danym okresie (najczęściej roku), sporządzany na podstawie fizycznego ich przemieszczenia przez granice celne kraju. Może obejmować także przeniesienie praw własności towarów (np. reeksport bez przywozu do kraju). Bilans handlowy może być dodatni (aktywny, czynny), gdy występuje przewaga wartości eksportu nad wartością importu, lub ujemny (bierny), gdy wartość importu jest wyższa od wartości eksportu. (W przypadku, gdy wpłaty uzyskane z eksportu przewyższają wypłaty wynikające z importu, mamy do czynienia z nadwyżką obrotów handlowych. Jeśli jest odwrotnie mówimy o ich deficycie). Tym samym ma decydujący wpływ na bilans obrotów bieżących, ale i na cały bilans płatniczy.

• Bilans usług, czyli zestawienie płatności z tytułu obrotów usługami między rezydentami krajowymi i zagranicą. Najważniejszym elementem są tu transakcje zakupu i sprzedaży usług transportowych. W większości krajów jego wielkość nie ma decydującego wpływu na bilans obrotów bieżących.

• Bilans procentów i dywidend (saldo dochodów), czyli zestawienie wpływów i wydatków z tytułu obsługi kapitału i pracy (krajowej za granicą i zagraniczną w kraju). Księgowane są dywidendy od inwestycji bezpośrednich i odsetki od udzielonych kredytów oraz zarobki uzyskane za granicą. Transakcje takie są bardzo ważne dla kraju zadłużonego, zmuszonego do wypłaty odsetek przeznaczonych na opłatę długu.

• Bilans transferów jednostronnych (transfery bieżące). To zestawienie transakcji, będących jednostronnym przepływem dóbr, usług lub środków finansowych (nie ma tu przepływu w drugą stronę). Zaliczamy tu transfery rządowe i prywatne. W przypadku Polski byłyby to, np. bezpłatne dostawy żywności i sprzętu medycznego do krajów byłej Jugosławii, składki w ONZ.

Ad. 2

To zestawienie transakcji zakupu i sprzedaży szeroko rozumianych aktywów, dokonywanych przez sektor prywatny i bank centralny. Jest zestawieniem transakcji, które przewidują powstanie przyszłych zobowiązań. Wyróżniamy:

• Rachunek kapitałowy - bezzwrotne transfery kapitałowe przeznaczone na finansowanie środków trwałych, umorzenia długu, nabywanie i zbywanie aktywów niefinansowych i nieprodukowanych, np. praw autorskich.

• Rachunek finansowy - zestawienie aktywów i pasywów finansowych: inwestycji bezpośrednich, portfelowych oraz pozostałych inwestycji (wszelkie kredyty zagraniczne udzielone i uzyskane przez rezydentów danego kraju, uwzględniające podział na krótko- i długoterminowe; inne zobowiązania i należności, takie jak lokaty w bankach).

Ad. 3

Zawiera zmiany stanu oficjalnych rezerw danego kraju w walutach wymienialnych, specjalnych prawach ciągnienia i złocie. W systemie kursów stałych środki te wykorzystuje się bezpośrednio do pokrycia deficytu bilansu płatniczego, w systemie kursów płynnych natomiast pośrednio oddziałuje się na poziom kursu waluty.

Równowaga bilansu płatniczego. Rozróżnia się transakcje autonomiczne, zawierane niezależnie od stanu bilansu płatniczego i dokonywane tylko pobudek ekonomicznych, oraz transakcje wyrównawcze, które dochodzą do skutku z myślą o wyrównaniu bilansu płatniczego (J.E. Mead). Kiedy transakcje autonomiczne się równoważą, a wyrównawcze nie mają miejsca, możemy mówić o równowadze bilansu płatniczego.

Równowaga rzeczywista występuje natomiast wtedy, gdy równowaga bilansu (w znaczeniu ekonomicznym) jest utrzymywana przez dłuższy czas bez interwencji państwa (utrzymywana wyłącznie w wyniku działania sił rynku).

Zasada podwójnego zapisu. Wszelkie transakcje zapisywane są podwójnie, po stronie debetowej (pociągają za sobą płatność wobec rezydenta zagranicznego) i kredytowej (pociągają za sobą otrzymanie płatności z zagranicy). Transakcje debetowe w przypadku Polski to, np. import japońskiego samochodu, kupno biletu na przelot samolotem Lufthansy do Frankfurtu. Transakcją kredytową będzie, np. zakup biletu przez obcokrajowca na przelot samolotem LOT-u do Warszawy, eksport węgla przez spółkę węglową.

Równolegle zapisuje się transakcję debetową i kredytową, np. wywóz polskiego węgla do Niemiec księguje się jako transakcję kredytową. Sprzedający węgiel otrzymuje zapłatę, którą może przekazać na konto tej spółki we frankfurckim oddziale Banku Handlowego. Przyrost na koncie określa się jako wywóz kapitału krótkookresowego, a więc zapisuje się go jako transakcję debetową.

System nie gwarantuje równowagi obu stron, gdyż zapisu ich dokonuje się oddzielnie, często w dużym odstępie czasu.

W Polsce sporządzaniem bilansu zajmuje się Narodowy Bank Polski. Przygotowywane są zestawienia miesięczne, kwartalne i roczne w złotych, dolarach i euro. Od początku 2004 roku dla wszystkich okresów bilanse sporządzane są na bazie transakcji, co oznacza, że źródłem informacji poza płatnościami zrealizowanymi przez system bankowy są sprawozdania polskich firm uczestniczących w obrocie z zagranicą, przeznaczonych dla służb celnych oraz badań statystyki publicznej.

Wykres obrazujący bilans obrotów bieżących w Polsce.

Bibliografia:

1. A. Budnikowski Międzynarodowe stosunki gospodarcze, wyd. II zmienione, PWE, Warszawa 2003r.

2. P. Bożyk, J. Misala, M. Puławski, Międzynarodowe stosunki ekonomiczne, PWE, Warszawa 2002r.

---